Сабақтың тақырыбы : ХІХ ғасыр әдебиеті Сабақтың мақсаты

3 4 5

Боларсың// көне берсең// мұнан жаман. 4 тармақ

Босында //аяқ-қолың// қимылдап қал, 12 бунақ

Бір күнде// тыпырлауға// келмес шамаң,. 12 буынды

1. 
   М.Дулатовтың қандай шығармаларын білесіңдер?
   
2. 
   «Оян қазақ» шығармасы не себепті қоғамда ерекше әсер қалдырып,неліктен елді дүр сілкіндірді?
   

Күні: Пәні: қазақ әдебиеті Сыныбы: 10

а) Мағжан Жұмабаевтың өмір жолын, өлеңінің негізгі идеясын таныту;

ә) оқушылардың ойлау,есте сақтау қабілеттерін дамыта отырып тақырып бойынша сөйлеу дағдыларын қалыптастыру;

б) өршіл де өжет,жігерлі болуды талап ету,үйрету;

Оқушылармен амандасу,түгелдеу, оқу құралдарын тексеру, сыныптың тазалығына көңіл бөлу. Оқушылардың зейінін сабаққа аудару.

Үйге берілген тапсырманы сұраймын. Оқушыларға бірнеше сұрақтар қоямын.

Мағжан Жұмабаев 1893 жылы Солтүстік Қазақстан облысының бүгінде өз есімімен аталатын ауылында орташа ғана дәулеті бар отбасында дүниеге келеді. Әуелі ауыл молдасынан, содан соң ауылдағы мұғалімнен оқып, сауатын ашады. 1905-1910 жылдары Қызылжар (Петропавл) қаласындағы медреседе оқиды. Медреседе бірқатар шығыс тілдерінен дәріс алады, шығыс ақындарының. жырларымен танысады. Өзі де әдебиетпен шұғылданады. 1910 жылдың күзінде Уфаға келіп, осындағы Ғалия медресесіне түсіп білімін молайтады. 1913-1917 жылдары Омбыдағы мұғалімдер семинариясында оқиды.

Омбыдан елге қайтып келіп, айналасында болып жатқан қоғамдық жұмыстарға араласады. 1917 жылдың көктемінде Ақмола облыстық халық ағарту бөліміне қызметке кіреді. Алаш партиясының жұмысына араласады. Ақмола губерниялық "Бостандық туы" газетінде жұмыс істейді. 1922 жылы Ташкентке келіп, сондағы "Ақ жол" газетінің редакциясына кіреді.

1923-1926 жылдары Мәскеудегі әдебиет-көркемөнер институтында оқиды. 1927 жылы елге оралып, оқытушылықпен айналысады. Бірақ көп ұзамай Мәскеуде оқып жүргенде "Алқа" ұйымын ұйымдастырғаны үшін тұтқындалып, он жылға сотталады. 1936 жылы тұтқыннан босап, еңбек жолына қайта оралысымен, 1937 жылдың аяғында ұсталып, 1938 жылы "халық жауы" деген жаламен ату жазасына кесіледі.

Өтілген тақырыпқа байланысты бірнеше сұрақтар қоямын. Түсінбеген сұрақтарына жауап беремін

(ХІ сынып.Көркем шығарманы талдау сабағы)

І. «Ақбілек» романын бастамас бұрын өткен тақырыптар бойынша шегініс жасап көрейік.Бұл романды талдау барысында қажет болады.

Біз бұл тұлғаларды әдебиет саласына қатысы болғандықтан шығармашылықтары тұрғысынан қарастырамыз,олар ақын,жазушы ретінде танылумен қатар,көрнекті қоғам қайраткерлері,саясаткерлер,өз уақыттарындағы үкімет басында қызмет еткендер.

«Ақбілек» - қазақ әдебиетіндегі ең алғашқы реалистік проза талаптарына,жанрдың еуропалық шарттарына жауап беретін толыққанды көркем,бастан-аяқ салиқалы,сабырлы,ұстамды проза үлгісі ретінде жазылған реалистік роман.Қазақ әдебиетінде реалистік роман ұстанымдарын алғаш меңгерген қаламгерлердің бірі – Жүсіпбек.

«Ақбілек» романы Аймауытов шығармашылығының шыққан биігі деуге болады.жазылғанына 60 жылдан асқан осы роман бүгін ғана жазылып,әлі сиясы да кеуіп үлгермегендей әсер қалдыратындығына қайран қаласың.Сыңғырлаған күмістей тап-таза шебер тіл бірден үйіріп әкетіп,еріксіз тәнті етеді.Ол стиль,композиция тәрізді көркемдік құралдарға ерекше көңіл бөлді.Еуропа,орыс әдебиетіндегі бейне жасау,мінездерді даралау дәстүрлерін еркін пайдаланды.Жазушының бар таланты биік қырынан көрінеді.

Жазушы бұрын сыры жұртқа айтылған тақырып емес,соны,мүлде тың,тіпті сирек оқиғаларады романға арқау еткен.Тақырыбы - әлеуметтік тартыстар,тап күресі,ел мойнына түскен салмақ және адамдардың тағдыры.Бұл – психологиялық роман,мұнда түрлі адамдардың психологиялық ерекшеліктерін көрсететін мінез-құлық,болмыс-бітім кеңістігі бар.

Натурализм XVIII ғасырдың ІІ жартысында Францияда пайда болған.Натурализм – талдау,анализ жасау деген сөз,мұнда адамның өмірін сынақтан,эксперименттен өткізу арқылы оның мінез-құлқындағы,ой-санасындағы қайшылықтарды шешу,қалтарыстарын таныту ниеті байқалады.Бұл бағыттың негізін салған – белгілі жазушы Эмиль Золя Натурализмнің ерекшеліктері

1. 
   Кейіпкердің ғұмыры түрлі сынақтан өтеді.Сол сынақтан өту кезіндегі кейіпкердің бойында болатын психологиялық өзгерістерді бақылау идеясы.
   
2. 
   Өмір мен өлімнің күресі немесе тіршілік үшін күрес.
   
3. 
   Табиғат аңдылықтары мен қоғам заңдылықтарын қатар суреттеу.
   

1. 
   Біз осылай табиғатты тамашалап,мамыражай отырғанымызда ойламаған жерден оқыс оқиға,Ақбілектің әкесі Мамырбайдың аулына кіріа кеттік.
   

ә) Шұбап келе жатқан 4 атты кімдер болып шықты?

б) Келген салт аттылар бірден Мамырбайдың үйіне келуінен нені аңғардыңдар?

2.Ақбілек шұңқырда жатыр.Ақтар іздеп жүр.Анасының өлімі.Романда кездескен бірнеше қайғылы оқиғалар Ақбілектің көз алдынан өтті.

а) Ананың балаға деген махаббаты қандай оқиғамен байланысты көрінеді?

ә) Ақбілектің шұңқырда екенін кім білді?

б) «Қызын бүркітше бүріп жатқан 2 орысты анасы екпінмен келіп итеріп тастап,балапанын басқан ана құстай аласын бас салды» деген көріністің аяғы немен тынды?

в) Қазақтың бас араздығынан кек туатыны қай көрініс арқылы сипатталған?

3.Ақбілек ақтардың қолында.Ақбілекке таласып,жас жігіт мерт болады.Ақбілектің денесі түршігіп кетті.Романда бірінші өлімнің денесі суымай жатып,екінші өлімге кездестік.

4.Қарамұрт офицер 14 жасар Ақбілектің өміріне дақ түсірді.

а) Ақбілектің көрген зәбірін,арының аяқ асты болуын қай көріністер арқылы байқаймыз?

ә) Ақбілекке екі офицердің таласуы,Қарамұрттың жирен офицерді дуэльде атып өлтіруінің себебі неде?

5.Қарамұрт қоштасарда Ақбілекті атқалы тұр.Ақбілекке өлім қаупі төніп тұр.

Сұрақ : а) Өлім – суық сөз. Шығармада ол қандай образбен шендестіріледі?

ә) Ақбілектің өлімге қарсы әрекеті.

б) Оқиға барысында Қарамұрт офицер қай қырынан байқалады?

Ақбілектің азаппен өткізген түні.Табиғат көрінісі мен адам әрекетінің,көңіл-күйінің қатар суреттелуі,хикаяның психологиялық саралаумен берілуі.(Магнитофоннан үзінді)

«Ақбілектің жанын жынның ойнағындай ойрандап кеткен озбыр омырау,өксікті күндер орыс мінген аттардың аяғымен бірге алыстап бара жатты.

6. Ақбілек тауда жалғыз.Елестетіп көріңіздерші.қою қараңғылық.Түн.Су арқырап ағып жатыр.Жел гуілдеп тұр.Жапырақтар тынымсыз сыбдырлауда.Кенет ұлыған қасқырлар даусы естілді.Олар бірте-бірте жақындап,Ақбілекті қоршап алды.

Қасқыр ненің елгісі?

7. 
   Ақбілекті озбырлардың,қатыгездердің тобы қоршап алды.Сол топпен Ақбілек жалғыз күресуі керек.Ақбілекті олар талап жеп қоюы мүмкін еді.Егер де Ақбілек кенет аяқ астынан жылт еткен шоқты көрмесе.
   

Шоқ ненің рәмізі деп ойлайсыз?

7. 
   Ақбілек жолға шығады.оған диуана Ескендір кездеседі.Диуана Ескендір Ақбілекке қандай көмек берді?
   
8. 
   Ақбілекті ағасы ауылға алып бара жатыр.Ақбілек неге мұңаяды? Қуану керек емес пе? ОЛ неге өз-өзіне ажал тілеп,өлім шақырып келе жатыр?Ақбілектің басындағы «бұлт» енді қоюлана түсті.
   

Ақбілектің басына түскен қайғының мәні неде?

10. Ақбілек ауылға барды.Әкесі арасындағы қарым-қатынас.Медеуі – Бенкболат,Ұрқия.

Әкесінің өзгерісі мен салқындығы арқылы нені аңғартпақ?

Автор Ұрқия мен Ақбілектің жасырын сырын қандай мақсатта пайдаланған?

11.Өгей шеше.

Өгей шешенің тепкісін қандай суреттер арқылы сипаттаған?

12.Түс көру.

13.Азапты күндер.Жүкті екенін сезу.

14.Әкесінің қуып шығуы.

15.Босану сәті.

16.Қалаға келу.

17.Семей,Омбы,Ақмоладағы оқу.

18.Ақбала – Ақбілек – Балташ.

Ақбілектің Ақбаламен махаббаты.Оның сәтсіздікке ұшырау себебі неде?

Ақбілек ауылда.

Ақбілектің елге оралуы,ағасы мен жеңгесінің қарсы алуы қалай суреттеледі?

Ақбілектің Бекболат ауылына соғуы,Бекболатты пішіні Ақбілек арқылы сипатталуы неліктен?

Ақбілектің жеңісі, «тазару,жаңару» кезеңі.

Автор әке аузына «Ақбілек жат,өнерлі! Ол енді ақсақалдың ғана баласы емес,көптіңбаласы.Енді ақсақал именеді» деген сөз салу арқылы нені айтқысы келіп тұр?

« Ақбілек» натурализм үлгісінде жазылған роман

Өмір мен өлім

Сынақ
Жазушы көздеген мақсатты дәл табу үшін осындай алгоритмдеу амалын қолдану,ойландыру әрекетін дұрыс ұйымдастыру,өз пайымдау-түсінігін қалыптастырып,оны айтқызу көп нәтиже берері сөзсіз.Оқушы мәтінді тек жай ғана оқып қоюмен шектелмей,оған өз дүниетанымы,көзқарасы тұрғысынан баға беру арқылы материалды игеруді жетілдіре түседі,әрі өзін-өзі зияткерлік жағынан дамыту,белгілі бір құбылысқа деген субьективті қарым-қатынасын қалыптастыруды жүзеге асырады.Осындай жазушы стилін меңгергеннен соң оқушылардың танымдарын дамыту үшін пікір жарыстырып,ой-түйіндерін ұйымдатырып,жауаптарын жинақтау орынды.

Табиғат пен адам



Ақбілек трагедиясы Ақбілек көңілінің тазаруы

Анасынан айрылуы Ақбілек ауылда

 

Ақтар қолында Балташқа қосылу

Қасқырлар қамауында Ақмолада

 

Әке ызғары Омбыда

Өгей шеше Семейде

 

Жүкті болуы Қалаға кетуі

Бекболаттан күдер үзуі



Босануы

Роман несімен ұнады немесе неге ұнамады? Бұл – қиын сауал.Алдымен осы сауалға жауап берер оқырманның әдеби сауаты қандай дәрежеде,сұлулық сезімі қандай,эстетикалық талғамы қандай,эстетикалық талғамы қандай? Әлгі оқиғаның байыбына бара ала ма? Ол үшін мына 5 түрлі сұраққа жауап іздеп табу керек.

Оқушылармен амандасу,түгендеу.Сабаққа әзірлік жұмысын ұйымдастыру,мақсатын түсіндіру,оқушыларды топқа бөлу.

1. 
   Мағжанның өмірі қандай жерлерде,қай жылдары өтті?
   
2. 
   Мағжанның ата-анасы мен бауырларының аты-жөні кімдер?
   
3. 
   Мағжанның лирикасының тақырыптары қалай бөлінеді?
   
4. 
   Мағжан қандай тілдерді жетік меңгерген?
   
5. 
   Европалық және орыс әдебиетінің қандай ірі тұлғаларын Мағжан арқылы білесің?
   

Суреткер шығармашылығы-оның автопортреті.Ақынның өлеңінен айна-қатесіз оның өзі танылады.Мағжан поэзиясындағы лирикалық кейіпкер – ақынның өзі.

«Ізденіс тенденциясы» сәті.

Ақынның үш өлеңі негізінде 3 топ болып бөлінеді: 1-топ «Сүйемін» өлеңі;2-топ «сағындым» өлеңі; 3-топ «сен сұлу» өлеңі.

айдын көлімді анамды жер гүл май бу

Мағжан - өлеңдерінде барлық тақырыптарды қамтыған ақын.оның лирикалық кейіпкерлері елі,жері,ата-анасы,сүйген жары,тау-тасы,орман-даласы,қазақ азаматы,ұлты, т.б. болып кете береді.

Мағжан үшін бай-кедей деген ұғым жоқ.Оның жүрегінде тек ұлт қана бар.Ол ұлты – қазақ елі.Ақынның қай өлеңін алсаң да,ақынның өз бейнесі «менмұндалап» көрініп тұрады. «Көбелек» деген өлеңін мысалға алайық.

Отқа ұшар көбелек

Қарамай сорлы алды-артын.

Ойына кіріп шықпайды

Күйдірер деп от-жалын, - деген жолдардан ақынның анық сөзі,сол кезеңдегі өмір сүріп отырған қазақ елі көрінеді.

«жазғы жолда» өлеңінде ақын:

ҚАЗАҚ – ҰЛТ – МАҒЖАН. Осы үш таған арқылы біз ақынның лирикалық кейіпкерін танимыз.

1-топ оқушысы «Қазақ» туралы мәлімет береді. 2-топ оқушысы «Ұлт» жайлы түсінік-пайымын байланыстыра айтып береді.

3-топ оқушысы Мағжанның өлеңдерінен үзінділер оқи отырып суреттеулер жасайды.

Үш топты оқушыларынан бір-бірден шығып,үлестірмелі кестеде берілген тапсырманы орындайды.

Тапсырмалар

1.Мағжанның өзің қалаған бір өлеңінің құрылысын талдап көрсет.

2.Мағжан өлеңдерінде қандай троптар пайдаланылады? Мысал келтір.

3.Мағжанның үлгісімен өлең жазу.

Мағжанның қай өлеңдерінің шумақтары екенін анықтау.

1.Күш кеміді,Айбынды ту құлады.

2.Күнбатысты шаң басқан.

3.Күннен туған баламын,

Жарқыраймын, жанамын.

Сұлтанмахмұт Торайғыров – ХХ ғасыр басында қазақ әдебиетінде өзіндік із қалдырған көрнекті демократ ағартушылардың бірі.Біз өздеріңізбен бүгінгі сабақта Сұлтанмахмұт Торайғыровтың «Қамар сұлу» романы бойынша ғылыми бағыттағы ізденіс жұмыстарын жүргіземіз.Қай дәуірде,қай қоғамда өмір сүрсе де әйел өмір тірегі,қоғамның қозғаушы күші,ұрпақ тәрбиелеуші екендігін жоққа шығара алмаймыз.Феодалдық қоғамда өмір сүріп қалың мал құрбанына шалдыққан жүздеген қыздар мен әйелдердің көз жасы өздерің оқыған романдардың негізгі өзегі болды.Сондықтан біз бүгінгі сабақта сіздермен әйел тағдыры,оның сипаты,жан және тән жарасы жөнінде ой толғаймыз.

І топ. Сарапшылар тобы. 1. «Қамар сұлу» романының тақырыбы.

2. «Қамар сұлу» романының сюжеттік-композициялық құрылысы (шығарма құрылысы).

3. «Қамар сұлу» романының сюжеттік-композициялық құрылысы (шығарма құрылысы).

4.Б.Блум жүйесі бойынша анализ-синтез жасау.

Анализ.1.Ғашықтар әні: Қамар мен Ахметтің бір-біріне ғашық болуы. 2.Теңсіздіктің зардабы.

а) Ахметтің кетуі ә) Қамарды Жорға Нұрымға атастыру б) Омар мен Қасеннің қарсылығы в) Қалтан қажы мен Оспан бидің әрекеттері г) Қамардың сырқаты ғ) Надан молданың кесірі д) соңғы кездесу е) Ахметтің кегі ж) жастардың ажалы.

Синтез. Кейіпкерлердің іс-әрекетіне байланысты топтастыру.

Қамар Ахмет

Ғашықтар әні

Заман заңынан «Қамар сұлу» Үстем Жорға Нұрым

Аса алмағандар романы тап Қалтан қажы,

өкілдері Оспан би

Әкесі Омар Бақсы-балгерлікті,

Ағасы Қасен. надандықты әшкерелеу

ІІ топ.Зерттеушілер тобы.

Өткен тақырыптас шығармалардың басты кейіпкерлерін «М.Дулатов «Бақытсыз Жамал», С.Көбеев «Қалың мал», С.Торайғыров «Қамар сұлу» Венн диаграммасы арқылы салыстыру.

Венн диаграммасы бойынша салыстырмалы мінездеме:

Ұқсастықтары: 1) үшеуі де 15-16-дағы жас қыздар; 2) үшеуі де малға сатылған; 3) үшеуі де көрікті; 4)үшеуі де өз бақыты үшін күресе білетін қыздар.

Сабақтың қорытындысы. «Ой шабуылы».

Бақыт дегеніміз не? Қалай күресуге болады?

қоғам көрікті,ақылды,

қайраткері ұстамды,төзімді

ер азаматтың ақылшысы отбасының тірегі,бала тәрбиесіне жауапты

Күні: Пәні: қазақ әдебиеті Сыныбы: 10