Сабақтың тақырыбы: §23. Қазақ даласында туған тарихи шығармалар Сабақтың мақсаты

- Қазақ даласында туған шығармалар-«Тарих-и Рашиди», «Жылнамалар жинағы», «Шыңғыснама» еңбектерінің қазақ тарихы үшін маңыздылығын көрсету.

- Жаңа сабақ материалдарын оқып – үйренуде оқушылардың белсенділігін арттыру,ойлау,іздену,зерттеу қабілеттерін дамыту.

- Әбілғазы шежірелері қазақ халқының тарихы, тіршілігі мен мәдениетін тануда құнды деректер болып табылатынын түсіндіру.

1. Оқушыларды түгендеу.

2. Оқушылардың назарын сабаққа аудару.

ІІ. Үй тапсырмасын сұрау:

Оқушылардан өткен үй тапсырмасы бойынша сабақ сұрау.

1. 
   960 жылы ислам діні мемлекеттік дін деп жариялаған Қарахан мемлекетінің ханы? Мұса
   
2. 
   Мешіт , кеене, ғимараттар қандай өнердің түріне жатады? сәулет
   
3. 
   Түркі дәуірінде атақты адамдар басына қойылған тастан жасалатын мүсіндердің атауы ? балбал
   
4. 
   Әбунасыр әл-Фараби қай қалада дүние салды? Дамаск
   
5. 
   Испиджаб (Сайрам) қаласында туған, сопылық поэзияның көрнекті өкілі: А.Йасауи
   
6. 
   Ахмет Йүгінекидің «Ақиқат сыйы» еңбегінің төртінші тарауы арналды: Әділетті басшы, қайырымды патша болуға
   
7. 
   Готикалық көне жазумен XIV ғ. басында (1303ж.) Қара теңіз бойын жайлаған қыпшақтар арасында жазылған шығарма: «Кодекс Куманикус»
   
8. 
   «Даналықтың жауһарлары» шығармасының авторы: Әл-Фараби
   
9. 
   Білге қаған тұрғызған ескерткіштің мәтінін жазған көне түркі жазба әдебиетінің атасы: Йоллығтегін
   
10. 
    Көркем әрі арихи шығарма «Оғызнама» алғашқы кезде ел аузында аңыз болып, жазу үлгісіне түскен: XIII ғасырларда
    

• 
  Орта ғасырлардағы тарихи көркем шығармалар
  

• 
  1. Туған жері: Сайрам қаласында туған.
  
• 
  Әкесі → Ибраһим атақты ғұлама адам болған.
  
• 
  Шешесі → Мұса шайқының қызы Айша (бір деректерде – Қарашаш).
  
• 
  Ахмет жастай шешесінен, жеті жаста әкесінен жетім қалған.
  
• 
  Гауһар – Шаһназдың қолында өседі.
  
• 
  Ислам дінінің шариғат – қағидаларын үйренген.
  
• 
  Өмірінің өткен жері: Бала кезінен Йасы (қазіргі Түркістан) қаласында мекен етеді. Кейін осы қаланың атымен Ахмет Йасауи (йасылық Ахмет) атанады.
  
• 
  Бұхара қаласында Юсуф Хамаданидан діни біліп алып, Йасыға оралады.
  
• 
  Арыстан бабты пір тұтады.
  
• 
  Йасы қаласында сопылық ілімін насихаттайды.
  

3. Сөз есепсіз, тіліңді тый, тарта ұста,

Тыймаған тілбасыңа сор әр тұста.

Есепті сөз-ер сөзінің асылы,

1. 
   Мылжың тілді жау деп ұғын тартыста,- деп, көп сөзді,мылжың болмауға шақырады. Бұл қай тарихи тұлға? А.Йүгінеки.
   

• 
  Туған жері: Қашғар қаласында (Барысхан) туған.
  
• 
  Білім алған жері: Махмуд алғаш Қашғар қаласында, кейіннен Орта Азия мен Иранның ірі қалаларында білім алады.
  
• 
  Қызметі: Араб тілін жетік білген ғұлама ғалым саналы ғұмырын өзінің туған халқының тілін зерттеуге арнаған.
  

2. «Жылнамалар жинағы».

3. «Шыңғыснама».

4. «Әбілғазы шежіресі»

Сабақтың жоспарындағы алғашқы тақырыпша «Тарихи Рашиди » атты М.Х.Дулатидің шығармасы туралы, сонымен қатар ғалымның өмірі туралы да баяндалған. Мұғалім ғалымның өмірінен үзінділер келтіре отырып, оқушыларды қызықтырып, оларды оқу, білім, ғылым жолында қажімай еңбек етуге тәрбиелейді.

Жоспардың екінші мәселесі бойынша мұғалім Қадырғали би Қосымұлы Жалайыридің өмірбаянына, еңбегіне жалпы тоқтала отырып, еңбектің 3-бөлімі-Қазақ хандығының тарихына арналған аса маңызды бөлім екендігіне оқушылардың назарын ерекше аударуы тиіс. Еңбек қазақ хандарына қатысты хандар-Орыс ханның ұлы қажы-Керей, Едіге би, т.б. ірі тұлғалар туралы құнды дерек беретінін атап өтіп, еңбекте «Алаш» атауының қолданылғанын оқушылардың есіне салады.

• Қазақ хандығының құрылуы туралы мәліметтер

• XV-XVI ғғ. Қазақ-Моғол хандықтарының арасындағы қары-қатынас

• Қазақ-өзбек халықтарының арасындағы қарым-қатынас

• Қазақ хандығы мен қырғыздар арасындағы қарым-қатынас

• Қазақ-қалмақ, Моғол-қалмақ арасындағы қарым-қатынас

• Қазақ халқының этностық құрылымы

• Жетісу аймағындағы қазақтардың әлеуметтік-экономикалық жағдайы

• Географиялық атаулар, қазақ халқының тарихи жайлы деректер.

«Шыңғыснама» еңбегінің авторы-Өтеміс қажы бек Маулан Мұхаммед Дос. Мұғалім оқушыларға шығарманың қалай жазылғанын айта отырып, шығармада қазақ тарихы үшін маңызды деректер мол екеніне тоқталады. Шығармада автордың қазақтың көшпелі мал шаруашылығына ерекше назар аударғанын айта отырып, құнды деректің бірі-Алтын Орда ыдырап, Қазақ хандығының құрылуына тарихи алғышарт болғанын түсіндіреді.

Төртінші мәселе- Әбілғазы шежірелері. Оқушыларға бұл шежірелерден қазақ халқының тарихы, құрамына кірген ру-тайпалар туралы құнды деректер табуға болатынын түсіндіре отырып, Әбілғазының өзінің жеке өміріне тоқталып өтуге болады.

Сабақты қорытындылау кезінде оқушыларды қатыстыра отырып, төмендегі кестені толтыруға болады.

Сұрақтар «Тарих-и Рашиди» «Жылнамалар жинағы» «Шыңғыснама» Әбілғазы шежірелері

Қазақ халқы, оның тарихы, экономикасы туралы қандай мағлұматтар бар?

Бүгінгі сабақта не есімізде қалды «Сөздік қор» жасап көрейік, әр оқушы бугінгі сабақта есінде қалған ұғымдарды дәптерге жазып қалдырады немесе ауызша айтып өтеді.

Үйге тапсырма : §23. Қазақ даласында туған тарихи шығармалар

Тақырып бойынша тест сұрақтарын дайындау:

1. Мұхаммед Хайдар Дулати дүниеге келді: 1499 ж. Ташкентте

2. Мұхаммед Хайдардың шыққан тегі: Дулат тайпасы

3. Мұхаммед Хайдардың әкесі Мұхаммед Хұсайын Мұхаммед Шайбани адамдарының қолынан қаза болды: 1508ж.

4. Әке-шешесінен ерте айырылған М.Х.Дулатиді өзіне алдырып, тәрбиеледі: Бабыр

5. Бабырдан М.Хайдарды өзіне жіберуін бірнеше рет сұраған Монғол ханы: Саид

6. М.Хайдарға түрлі мемлекеттік жұмыстар мен әскер басқаруды тапсырып, өзінің қызына үйлендіріп, оған гурган (күйеу) деген атақ берген Монғол ханы:

Саид хан

6. М.Хайдар өмірінің соңғы он жылында Кашмир уәлайатында билік жүргізіп, әділ ел басқарушы болды: 1540-1551 жж.

7. М.Хайдар қарақшылардың қолынан қаза болды: 1551 ж.

8. М.Хайдардың поэмасы: “Жаһаннама”

9. Қадырғали Қосымұлы Жалайыри өмір сүрді: 1555-1607 жж.

10 Қазақ халқының тұңғыш тарихшысы болып есептеледі: М.Х.Дулати

11. Қадырғали Қосымұлының шыққан тегі: Жалайыр тайпасы

12. Қадырғали Жалайыридің атасы: Тепшік

13. Қадырғали Жалайыридің әкесі: Қосымбек

14. Патша өкіметінің әскер басшысы Д.Чулков Қадырғалиді қолға түсірді:

15. 1588 ж. Мәскеуге азамат ретінде аттанған Қ.Жалайыри патша сарайында: 1599 жылға дейін тұрады.

16. “Мен дүние жүзіндегі неше түрлі мемлекеттерді аралаған, әділ үкім, нақыл сөзге қанық көптеген кітаптар оқыған адаммын”, - деп жазды: Қ.Жалайыри

17. “Жылнамалар жинағы” мазмұны мен құрылымы жағынан бөлінеді:

18. Қ.Жалайыри: “Сенің шапағатыңа ұшыраған жан өлсе де өкінбес”, - деді:

19. Қ.Жалайыридің “Жылнамалар жинағының” 3-бәлімі арналған:

20. Хиуа ханы Ильбарстың (1512-1525 жж.) құзырында қызмет істеген Мұхаммед Достың отбасынан шыққан адам: Өтеміс қажы бек Маулан

21. Осы уақытқа дейін өлімі аңыз болып жүрген Жошы хан туралы дерек кездеседі: “Шыңғыснамада”

22. Бердібек ханнан кейін Алтын Орданың оң қанатын Қырымға қарай бөліп әкетті: Мамай хан

23. Бердібек ханнан кейін Алтын Орданың сол қанатын Сырдарияға қарай бөліп әкетті: Теңіз-Бұға

24. Әбілғазы Баһадүр хан өмір сүрді: 1603-1664жж.

25. Әбілғазы Баһадүр ханның әкесі Араб - Мұхаммед Хорезм ханы болған: Жошы ханның ұрпағы

26. Әбілғазы Баһадүр хан дүниеге келді: Үргеніште

27. Әбілғазы оқыған медресе: Арысхан медресесі

28. Әбілғазы Баһадүр хан тарихшы ретінде “Шежіре-йи-тарақиа” (“Түрікмен шежіресі”) еңбегін жазды: 1661 ж.

29. Әбілғазы Баһадүр хан тарихшы ретінде “Шежіре-йи-Түрік” (“Түрік шежіресі”) еңбегін жазды: 1665 ж.

30. 1638 ж. Исфахан қаласынан қашып шығып, Арал өңіріндегі қазақтардың арасында болған тарихшы-ғалым: Әбілғазы Баһадүр

31. 1643 ж. Арал өңірінің қазақтары өздерінің ханы деп жариялайды: Әбілғазыны

32. 1645 ж. қазақтардың көмегімен Хиуадағы билікті тартып алды: Әбілғазы

33. Әбілғазының “Түрік шежіресін” баласы аяқтап шығады: 1665 ж.

№9 Дарынды балаларға арналған облыстық қазақ- түрік лицей-интернаты