Сабақтың тақырыбы: «Ахмет мұрасы- рухани қазына»

1. 
   Ұйымдастыру кезеңі.
   
2. 
   Үй тапсырмасын сұрау.
   

Әр топқа сұрақтар жазылған қима қағаздар таратылып беріледі.

1. 
   «Бес арысты» ата.
   
2. 
   А.Байтұрсынұлы кім?
   
3. 
   А.Байтұрсынұлын қандай туындылары арқылы білеміз?
   
4. 
   Оның қазақ әдебиетінің тарихындағы орны.
   

XX ғасырдың басында қазақ халқы аса ірі қоғамдық-саяси өзгерістермен қатар ауқымды рухани жаңғыруларды да бастан кешті. Ұлттық мәдениет пен әдебиеттің, білім мен ғылымның туын көтерген, жұртшылықтың санасына демократиялық ойлар сіңіріп, алға жетелеуге ұмтылған зиялы топ қалыптасты. Халықтың зердесіне сәуле түсіріп, санасын оятқан осы топтың рухани көсемі Ахмет Байтұрсынов еді.

Қазақ әдебиеті мен әдебиеттану ғылымының, тіл білімінің атасы, ұлы түрлендіруші-реформаторы атанған ол өзінің алдындағы Шоқан, ЬІбырай, Абайлардың ағартушылық, демократтық бағыттарын жалғастыра отырып, өз заманындағы тұтас бір зиялы қауымның төлбасы болды.
Ахмет Байтұрсынұлы біріншіден, қазақ тілінің тұңғыш әліппесі мен оқулықтарының авторы. Соңынан із салған жаңашыл ағартушы. Қазақ оқушыларының бірнеше буыны сауатын Байтұрсынұлының әліпбиімен ашып, ана тілін Байтұрсынұлының “Тіл құралы” арқылы оқып үйренді.

Рабиға Сыздықова.

1927 жылы Смағұл Садуақасов: «Ахмет Байтұрсынұлын ақын деуден гөрі ірі қоғам қайраткері және ғалым деп тану дұрысырақ» деп жазған болатын. Әйтсе де, Ахмет Байтұрсыновтың таланты да, беріп кеткен ақындық мұрасы да оның өте күшті, дарынды, ойлы ақын екенін танытады.

1 - топ. Ахмет Байтұрсынұлының өмірі мен шығармашылығы.

2 - топ. Ахмет Байтұрсынұлының мысалдары.

3 – топ. Ахмет Байтұрсынұлы – ақын.

1 топ студенттері слайд арқылы ақынның өмір жолы мен шығармашылығы туралы баяндайды.

«Қырық мысал» жинағы «Аққу, шортан һәм шаян» мысалымен басталып, «Малшы мен маса» мысалымен аяқталады. Бұл жинаққа қырық мысал енгізілген. Жинақтың «Қырық мысал» аталуы осыдан.

«Қазақ қалпы», «Қазақ салты» атты өлеңдері оқылады, отырған студенттер идеясын ашады.

Қалтылдақ қайық мініп еспесі жоқ,

Теңізде жүрміз қалқып, кешпесі жоқ.

Жел соқса, құйынқуса жылжи беру

Болғандай табан тіреу еш нәрсе жоқ.
Бұл күйге бүгін емес, көптен кірдік,

Алды – артын аңдамаған бетпен кірдік.

Шығармай бір жеңнен қол, бір жерден сөз,

Алалық алты бақан дертпен кірдік.

«Сақтар деп сақтар болса» сертпен жүрдік.

Жат жақты жаратқанға күзеттіріп,

Жақынмен ырылдастық, иттей үрдік.

Қаз едік қатар ұшып қаңқылдаған,

Сахара – көлге қонып салқындаған.

Бір өртке қаудан шыққан душар болып,

Не қалды тәнімізде шарпылмаған.
Алаштың адамының бәрі мәлім,

Кім қалды таразыға тартылмаған?

Дегендер: мен жақсымын, толып жатыр,

Жақсылық өз басынан артылмаған.

Екпіндеп, ұшқыр атша қарқындаған.

Бос белбеу, босаң туған бозбала көп,

Киіздей шала басып, қарпылмаған.

Қош сау бол, Қарқаралы жуылмаған,

Айдай бер қалса адамың қуылмаған.

Әдепті, сыпайы елдің қалпында жоқ

Жасырын дыбыс шықты шуылдаған.
Бүркеніп, арсыздардың шайнауына

Жем тапты пісірмеген, қуырмаған.

Шыққан соң талғамайтын доңыздарың,

Қасыңа қиын болар жуу маған.

2. Тақырыбы: «Қарқаралы қаласына». Қаланың жағдайын жеткізу.

3. Жанр түрі: Өлең. Өлең дегеніміз - белгілі бір өлшеммен қиыстырып, үйлесімді ырғақпен ұйқасып келетін өрнекті сөз жүйесі.

4. Идеясы: Қарқаралы қаласының мәні, сәні кеткендігін және қаладағы бай -шонжарлардың доңыздарға ұқсас әрекеттерін баяндайды. Шарасыздан қаладан кетіп бара жатқандығын айтады.

5. Шумақ. Шумақ - аяқталған синтаксистік біртұтас ойды білдіреді. 2 шумақ

6. Тармақ: 8 тармақ. Тармақ - бұл өлеңнің әр жолы.

7. Бунақ: 3 бунақ. Бунақ - белгілі бір дауыс ырғағымен бөлінуі.

8. Буын: 11-12 буынды өлең

9. Ұйқас: Қара өлең ұйқасы (а,а,б,а).

10. Әдеби теориялық ұғымдар:

а) Теңеу – затты, нәрсені, құбылысты немесе солардың белгісін, қасиетін, сапасын көрсететін көркемдік ұғым. Бұл өлеңде ақын бай-шонжарларды доңызға теңеп отыр.

ә) Эпитет – заттың, яки құбылыстың ерекшелігін, сыр – сипатын бейнелі түрде танытатын поэтикалық және стилистикалық ұғым, экспрессивті айқындаушы сөз. Бай, шонжарлардың арсыз әрекеттерін сынайды, елдің әдептіліктен, сыпайылықтан айырылғандығын айтады.

11.Түсіндірме сөздік: Сөздердің бәрі түсінікті.

12.Тәрбиелік мәні: Қаланы ояту, яғни бай, шонжарлардың езгісіне көнген қара халықты ояту. Бай, шонжарлардың арсыз әрекеттерін әшкерелеу.

Әдебиетші Ахмет Байтұрсынұлы мұрасының маңызды бір саласы — оның ел аузынан жинап, жүйелеп, баспа бетінде жариялаған ауыз әдебиеті нұсқалары. Атап айтқанда, Ахмет жинаған фольклорлық үлгілер негізінде Мәскеу қаласында 1923 жылы "Ер Сайын" жыры, 1926 жылы "23 жоқтау" кітаптары жарық көрді.

Ахмет Байтұрсынұлы қазақ тілінің ұлы түрлендіруші-реформаторы, теоретигі әрі қазақ тіл білімі саласына орасан зор еңбек сіңірген көрнекті ғалым болды. Ол араб әріптерінің негізінде төте жазу үлгісін, яғни қазақтың төл әліпбиін жасады. Өзінің "Оқу құралы" (1912), "Тіл құралы" (1914), "Әліпби" (1924), "Жаңа әліпби" (1926) тәрізді кітаптарында қазақ тілінің ғылыми, теориялық және әдістемелік мәселелерін кеңінен талдап берді. Қазақ тіл білімінде терминдер жүйесін қалыптастырды. Қазақ тілі грамматикасындағы ұғымдар мен категорияларға жаңаша әрі дәл анықтамалар берді.

"Әдебиет танытқыш" кітабы. Ахмет Байтұрсынұлы — қазақ ғалымдарының ішінен шыққан тұңғыш әдебиет теоретигі. Оның әдебиетші ғалым-теоретик ретінде тұлғасын айқындаған басты еңбегі—"Әдебиет танытқыш". Еңбек 1926 жылы Ташкент қаласында басылып шыққан. Бұл кітабында ғалым алғаш рет қазақ әдебиетінің теориялық, методологиялық мәселелерін негіздеп берді. Әдебиеттану ғылымындағы басты ұғымдар мен терминдер жүйесін жасады.

"Әдебиет танытқыш" кітабы екі бөлімнен тұрады. Бірінші бөлімде көркем әдебиеттің бейнелеу құралдары мен әдіс-тәсілдері талданса, екінші бөлімде әдеби жанр түрлері сөзболады. Тұтастай алғанда, Ахмет Байтұрсынұлы өнер атаулыны екі топқа бөледі. Оның бірі — тірнек өнері, екіншісі — көрнек өнері. Көрнек өнеріне ғалым сәулет (архитектура) өнерін, сымбат (скульптура) өнерін, кескін (живопись) өнерін, әуен (музыка) өнерін және сөз (әдебиет) өнерін жатқызады.

"Өнердің ең алды — сөз өнері саналады. "Өнер алды — қызыл тіл" деген қазақ мақалы бар. Мұны қазақ сөз баққан, сөз күйттеген халық больш, сөз қадірін білгендіктен айтқан. Алдыңғы өнердің бәрінің де қызметін шама қадарынша сөз өнері атқара алады, қандай сәулетті сарай болсын, қандай сымбатты әрі кескінді суреттер болсын, қандай ән-күй болсын, сөзбен сөйлеп суреттеуге, көрсетуге, таныстыруға болады. Бұл өзге өнердің қолынан келмейді" деп жазады Ахмет Байтұрсынұлы.

Әдебиеттің көркем бейнелеу құралдары, жанрлары жөнінде талдау жасай келіп, А.Байтұрсынұлы олардың, әрқайсысына әлемдік әдебиеттану ғылымындағы атауларға сәйкес дәлме-дәл қазақша балама атаулар береді. Бүгінгі қазақ әдебиеттану ғылымында қолданылып жүрген ұғымдар мен категориялардың атауларьш термин дәрежесіне көтеріп, қолданысқа енгізген Ахмет Байтұрсынұлы дейтініміз сондықтан.

Әдебиеттің жанрларын айқындау, тарихи кезеңдерге, бөліп қарастыру мәселесінде де бұл еңбекте көптеген тұжырымды ойлар айтылады. Бұлардың кай-қайсысы да қазақ әдебиеттану ғылымындағы жаңалық болатын.

Сонымен қатар, "Әдебиет танытқышта" Ахмет Байтұрсынұлы аса бай фольклорлық материалды пайдаланды. Теориялық қисьндарды қазақ ауыз әдебиетінен және баспасөз беттеріндегі қазақ ақын-жазушыларының шығармаларынан алынған мысалдар арқылы бекітіп отырды
Ү. Шығармашылық жұмыс

Әр топқа Ахмет Байтұрсынұлының мысалдарын кеспеге жазылған түрінде таратылып беріледі. Бір мысал бойынша сурет салып көрсету арқылы қорғайды және мағынасын ашып, көрініс дайындалады. Мысалды мәнерлеп оқу барысында дауыс ырғағына, екпін қоюына көңіл бөлінеді.

І топ: «Маймыл мен көзілдірік»

ІІ топ: «Маймыл мен айна»

ІІІ топ: «Аққу, шортан һәм шаян»

ІҮ топ. «Екі шыбын»

Сабақты бекіту барысында «Топтастыру», «Бес жолды өлең», «Венн диаграммасын», «Ойтолғау» әдістерін пайдаланамын.

«Қазақ және орыс тілі мен әдебиеті»

ПЦК жетекшісі_______Г.Г. Кдырова

10 қараша 2016жыл