Сабақтың тақырыбы: Туыстық шағылыстыру және оның селекциядағы маңызы. Гетерозис, оны ауыл шаруашылығында қолдану
жүктеу/скачать 67,25 Kb.
|
| Күні:
Сынып:9
Пән: Биология Сабақтың тақырыбы: Туыстық шағылыстыру және оның селекциядағы маңызы. Гетерозис, оны ауыл шаруашылығында қолдану. Сабақтың мақсаты: Білімділік мәні: Оқушыларға туыстық шағылыстыру және оның селекциядағы маңызы туралы түсіндіру. Дамытушылық мәні: Оқушылардың гетерозис, оны ауыл шаруашылығында қолдану туралы түсініктерін дамыту, пәнге деген қызығушылығын арттыру. Тәрбиелік мәні: Селекцияның табиғатқа, адамға тигізетін пайдасын әңгімелеу, экологиялық тәрбиені дамыту, оқушылар іс-әрекетін жоспарлап ұйымдастыруға, бірін-бірі тыңдай білуге тәрбиелеу. Сабақтың түрі:Аралас Сабақтың әдісі:Түсіндірмелі сұхбат Сабақтың көрнекілігі:интерактивті тақта, электронды оқулықтан көрсетілім.сурет,слайд Пәнаралық байланыс: тарих, география, экология, әдебиет, химия,биология,физика,генетика. Сабақтың барысы: І.Ұйымдастыру кезеңі ІІ.Алған білмідерін пысықтау 1.Заманауи селекцияның әдістері. 2.Сұрыптау үшін өзгергіштіктің маңызы. 3.Сұрыптау және оның шығармашылық рөлі. 4.Тұқымқуалайтын сапаны бағалау ІІІ.Жаңа тапсырма. Туыстық шағылыстыру. Ата – анадан алынған төлдерді өзара немесе ата – анасымен өз төлдерін шағылыстырады. Нәтижеде гомозиготалықтың мөлшері артып, түзілген таза сорттармақтар жаңа қолтұқым шығаруға қолданылады. Олар туыстық будандастыру (инбридинг) және туыстық емес будандастыру (аутбридинг) болып бөлінеді. Туыстық будандастыру немесе инбридинг будандастыруда туылған ұрпақта гендердің гомозиготалы күйге ауысуына байланысты гомозиготалы даралардың үлесі арта түседі. Туыстас будандастыру жануарлар мен өсімдіктердің селекциясы үшін қажетті сорттармақтар алу үшін кеңінен қолданылады. Туыс емес организмдердің будандасуын аутбридинг деп атайды. Аутбридинг: түр ішіндегі будандастыру және әріден будандастыру болып бөлінеді. Жақын туыстастық будандастыру (инбридинг) - жақын туыстық шағылыстыру. Жақын туыстастық будандастыру кезінде жақын туыстық дәрежесінің әр түрлі болуы мүмкін. Өздігінен тозанданатын түрлерде жақын туыстастық будандасу барынша көп болады. Ауыл шаруашылығында жақын туыстастық будандасу іс жүзінде екі қарама-қарсы мақсатқа қол жеткізу үшін колданылады. Олар: 1.Жақын туыстастық будандастыру кезінде теріс басылыңкы гендердің пайда болуына мүмкіндік көп болады. Қайталап будандастыруды (балалары және ата-анасы) жақын туыстастық будандастырудың бір түрі деп есептеуге болады. Басылыңқы гомозиготасы бар талдағыш будандастыру да тап сол мақсаттың соңына түседі. Жақын туыстастық будандастырудың арқасында тұқымдық ата-енелердің генотипін барынша жақсы бағалауға, келесі ұрпақтарда теріс басылыңкы белгілер түрінде болмауына мүмкіндік туады. 2.Орташа жақын тұқымдастың будандастыру (балалар мен ата-енелерге қарағанда едәуір алшақ туыстастарды будандастыру) көбінесе пайдалы белгілері бар дарақтар санын арттыру үшін қолданылады. Ал бұдан кейін осы жолмен алынған ағзалардың жеткілікті мөлшерін пайдалана отырып, сұрыптауды одан әрі жүргізеді Туыстық емес шағылыстыру. Бір қолтұқымға жататын немесе әртүрлі қолтұқым дараларына шағылыстыру жүргізіп, ата – анасындағы қажет белгілердің ұрпағына берілуін қадағалайды. Алыстан шағылыстыру. Түраралық шағылыстыру нәтижесінде алынған даралар, көп жағдайда ұрпақ бермейді. Мысалы: бие мен есекті шағылыстырудан алынған будан – қашыр,нар. Гетерозис (бундандық күш) - будандық қуат немесе өсімталдығының артуы өте төзімді, жұмыс күші, тіршілік ұзақтығы жоғары. Гетерозис — туысы жағынан алшақ келетін екі организмнің шағылысуынан пайда болатын ұрпақтың жақсы өсіп, дұрыс дамып тіршілік қабілетінің артуы. Мысалы: жылқы мен есектің шағылысуынан туған қашыр және басқалар. Гетерозис кезінде ата-анасымен салыстырғанда буданның тіршілік қабілеті артып, мол өнім береді. Бірақ бұл қасиет кейінгі ұрпақтарында біртіндеп төмендеп өше бастайды. Гетерозис құбылысын өсімдіктер және жануарлар селекциясында жиі қолданады. Бұл құбылысты ең алғаш 1914 жылы Америка ғалымы В. Шелл жүгері өсімдігінен байқайды. В. Шеллдің тәжірибесі бойынша, жүгері өсімдігі гетерозисті буданының бірінші ұрпағының өнімі екінші ұрпағының өніміне қарағанда — 35%-ға, үшінші ұрпағында 50%-ға төмендегенін көрсеткен. Гетерозистің швед ғалымы А. Густафсон анықтағандай, өсімдіктерде бірнеше түрі бар. Олар жыныстық гетерозис — жыныс органдарының жақсы дамуына байланысты тұқым мен жемістің өнімі артады. Денелік гетерозис — вегетативті органдарының іріленуі. Бейімделгіш гетерозис — будан өсімдіктердің ортаға бейімделіп тіршілік қабілетінің артуынан туады. Гетерозис ірі қара малдарда жиі кездеседі. Мысалы, ірі қара малдың Герефорт және Шортгорнтұқымдарын будандастырғанда, будандардың еті мол және өте жоғары сапалы болған. Ал қазақтың Ақ бас сиырын Санта-гертруда тұқымымен будандастырғанда, будан ұрпақтары етті болады. Бір өркешті түйені (нарды) екі өркешті түйемен будандастырғанда, сондай-ақ жылқы мен есекті будандастырғанда, ұрпақтарында гетерозис құбылысы байқалады. Қашар — екі түрге жататын жылқы мен есекті шағылыстыру нәтижесінде алынған ұрпақ, бермейтін будан. Күші жағынан ата- анасынан бірнеше есе артық болады. Гетерозигота құбылысының табиғаты, оның молекулалық сыры әлі толық анықталған жоқ. 4.Қорытынды. Сұрыптауда жалпылама және дара сұрыптаудан басқа будандастыру әдісі қолданылады. Әр түрлі түқымқуалаушылығы бар ағзаларды шағылыстыру - будандастыру деп аталады. Жақын туыстық будандастыру (инбридинг) – жақын туыстық шағылыстыру. Жақын туыстық будандастыру кезінде жақын туыстық дәрежесінің әр түрлі болуы мүмкін. Өздігінен тозанданатын түрлерде жақын туыстастық будандасу барынша көп болады. Бірінші ұрпақ будандары үшін будандастру кезінде көбінесе гетерозис тән қасиет. Мұндай құбылыс туыстас емес формаларды шағылыстыру кезінде бірінші ұрпақ будандарында ғана пайда болады. Гетерозис себептері туралы бірнеше болжамдар бар. Біз оларға тоқталмаймыз. Гетерозистің тиімділігі келесі ұрпақта төмендейді, сөйтіп барақтар өзінен бұрынғылармен салыстырғанда жақсы сапасымен ерекшеленбейді. Әсіресе өздігінен тозанжанатын өсімдіктердің әр түрлі салалары бойынша будандастыру тәжірбиелері көңіл аударарлық. 5.Бекіту: - Инбридингті сұрыптауда қандай мақсатта қолданылады ? - Адамды жақын туыстастық будандастырудан кашқақтаудың себебі не ? - Будандық күшті (гетерозисті) қолданудан келесі ұрпақта не болады ? Бұл әдіс жаңа іріктемелер мен қолтұқымдар шығару кезінде неге қолданылмайды? ү/т § 32 баяндама «Полиплоидия. Әріден будандастыру.» жүктеу/скачать 67,25 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|