Сабақтың тақырыбы: XVIII ғасырдың бірінші ширегіндегі Қазақ хандығының ішкі және сыртқы жағдайы Сабақтың мақсаты

№45 «Ақ Орда» мектеп-гимназиясы

• 
  XVIII ғасырдың бас кезіндегі Қазақ хандығының ішкі және сыртқы жағдайы жөнінде жалпы түсінік беру, осы кезеңдегі Ресей мен Қазақ хандығы мүдделерінің жақындасу себептерін түсіндіру;
  
• 
  Құжаттардағы деректермен жұмыс істей отырып, ең бастысы неге назар аударуды анықтау, деректерді салыстыра отырып қорытынды жасау;
  
• 
  Өз халқының тарихына құрметпен қарауға тәрбиелеу.
  

1. 
   Ұйымдастыру кезеңі
   
2. 
   Оқу құралын тексеріп түгелдеу
   
3. 
   «Хабар» ел жаңалықтарына шолу /сұрау/
   

1. 
   XVIII ғасырдың бас кезіндегі Тәуке ханның ішкі және сыртқы саясаты.
   
2. 
   Қазақ хандығының ыдырай бастауы.
   
3. 
   Қазақстан аумағына сыртқы қауіптің күшеюі және жоңғар шапқыншылығы.
   
4. 
   Қазақстардың жауға тойтарыс беру әрекеттері.
   
5. 
   Қазақстардың қару-жарағы мен әскери дәстүрлері.
   

1. 
   1680-1715 жлдары Қазақ хандығын кім биледі?
   
2. 
   Тәуке хан шығарған «Жеті Жарғы» заңдар жинағының қандай тарихи маңызы бар?
   
3. 
   Жоңғар хандығы қашан құрылды? Жоғңғар билеушілерінен кімдерді атай аласыңдар?
   
4. 
   XVI ғасырдағы қазақ-орыс қатынастарының қандай ерекшеліктері болды?
   

Ол, бірінші, Ресейдің саяси және сауда -әлеуметтік-экономикалывқ дамуынан, екіншіден орыс мемлекетінің Орталық Азия мемлекеттерімен экономикалық және дипломатиялық байланыс орнатуынан көрінеді. Сабақты түсіндіре отырып, оқушылардың көз қаперін арттыру үшін төмендегідей хронологиялық кесте толтыртамын.

Осы оқиғаларға сүйене отырып, Ресей Қазақ хандығына қатысты саясат жүргізгенде алдына қандай мақсат көздегенін анықтаңдар.

Осыдан соң Қазақ хандығының ішкі және сыртқы жағдайын, сондай-ақ Тәуке хан қайтыс болғаннан кейін жоғары билік үшін әр жүздің билеушілері арасындағы таласты оқушылардың есіне сала отырып, келесі тапсырманы беру керек.

№2 тапсырма:

1. 
   XVIII ғасырда Ресейдің Қазақстанға қызығушылығының күшеюіне не себеп болды?
   
2. 
   XVIII ғасырдағ Қазақ хандығының ішкі жағдайын қалай бейнелеуге болады?
   
3. 
   XVIII ғасырдың І-ширегіндегі Қазақ хандығы төңірегіндегі сыртқы хал-ахуал өте күрделі болды, осыған мысал келтір.
   

1. 
   Картамен жұмыс-Ресейдің Қазақстан жерімен шектесетін аумақтарда салған әскери-тірек бекеттерін картаға түсіріңдер.
   
2. 
   Осы кезеңде қазақ хандары ішінен кімді жетекші болды деп есептеуге болады, себебін көрсетіңдер.
   
3. 
   1635ж ., 1710ж ., 1715ж. – Қазақ хандығы тарихындағы қандай оқиғаларға байланысты даталар.
   

• 
  Сабақ барысында оқушыларды Қазақ хандығы төңірегінде қалыптасқан саяси оқиғалармен таныстыру, қазақ билеушілерінің басы бірікпеуінің салдары қандай болғанын көрсету, үш жүздің әскери күштерін біріктірудегі Әбілқайырдың рөлі және халықтың тәуелсіздік үшін күресінің маңызын әңгімелеу;
  
• 
  Оқушыларды материалды жүйелеуге , оқиғалар арасын байланыстырып, одан қорытынды шығаруға машықтандыру;
  
• 
  Оқушыларға Отанымыздың тәуелсіздігі мен азаматтығы үшін күрескен батырлардың ерлігін айта отырып, жауаптылыққа, батылдыққа үйрету, патриоттық тәрие беру.
  

1. 
   Ұйымдастыру кезеңі
   
2. 
   Оқу құралын тексеріп түгелдеу
   

Жаңа тапсырманы жақсы түсіну үшін оқушылар алдында өткен материалдарды жете меңгеру керек. Сондықтан сабақты өткен материалды қайталаудан бастаймын.

1. 
   XVIII ғасырдағы Қазақ хандығының ішкі және сыртқы жағдайының ерекшеліктеріне тоқталыңдар.
   
2. 
   XVIII ғасырдың І ширегінде Ресей мемлекетінің Қазақ хандығына қызығушылығының артуына не себеп болды?
   

1. 
   Жоңғарияның күшеюі және оның қазақ халқына қарсы шапқыншылығы.
   
2. 
   Қазақ халқының жоңғар шапқыншылығына қарсы азаттық күресі.
   
3. 
   Жоңғарлардың қазақ жеріне шапқыншылығының салдары.
   

1) Мына терминдердің мағынасын қалай түсінесіңдер?

• 
  Азаттық соғысы
  
• 
  Басқыншылық, шапқыншылық
  
• 
  Батыр,
  
• 
  Батырлық, қаһармандық
  
• 
  Шын берілгендік
  

Сабақ тақырыбымен жұмыс, онан кейін оқушылар XVIII ғасырдың І ширегіндегі Қазақ хандығы тарихының төмендегі саяси аспектілерін анықтаулары қажет.

(жауап беру үлгілері):

№1 тапсырма:

Қазақ хандығының жай-күйі Қазақ хандығы төңірегіндегі қалыптасқан

саяси жағдай

1. 1.

2. 2.

4. 4.

-Материалды пайдалана отырып, анықтаңдар:

1. Жоңғар шапқыншылығының мақсаты.

Қазақ халқының жоңғарларға қарсы азаттық күресін ұйымдастыру.

Құрылтайдың қазақ халқының саяси өміріндегі рөлі. Батырлар

№3 тапсырма:

1. 
   Мына тақырыпта жұмыс құру:
   

2. 
   «Халық құрылтайы».
   

• 
  Қайда өтті?
  
• 
  Қандай мәселелер көтерілді?
  

• 
  Немен аяқталды?
  
• 
  Тарихи маңызы
  

3. 
   Сабақты бекіту:
   

«Қазақ хандығындағы орталық биліктің әлсіреуі жаңа жоңғар шапқыншылықтары үшін қолайлы жағдай туғызды. XVIII ғасырдағы жоңғар-қазақ қарым-қатынасының шиеленісуінің басты себебі жер мәселесі болды. Цеван-Рабтан Жетісуды, Түркістан арқылы өтетін керуен жолдарын түпкілікті ойраттарға қалдыруды көздеді. Олар экономикалық және саяси дамуда болды, жер өңдеу бұрын болмаған жетістіктерге жетті, көрші мемлекеттермен сауда байланыстары жан-жақты дамыды, темір өндіру технологиясы жетілдіріліп, швед офицері Ренат оларға зеңбірек құю өндірісін, қару мен оқ-дәрі дайындауды үйретті. Кейбір жеңістеріне қарамастан, қазақтар үнемі жеңілумен болды. Оның себептері Қазақ хандығының ішкі әлсіздігімен мен көрші мемлекеттерге тәуелділігінен еді. Ұлы жүздің жетекші билері Жоңғарияға тәуелділікті мойындады, Кіші жүз ханы Әбілқайыр өзінің жеке билігін күшейтумен айналысты, сондықтан ол 1741 жылы жоңғарлар басып кіргенде, ойрат басқыншылығына қарсы тұруға қатысудан бас тартты».

1. 
   Жоңғарияның көрші мемлекеттерді басып алу саясатын жүргізуінің негізгі себептерін айтыңдар.
   
2. 
   Қазақтардың жеңілу себептері және қазақ халқының жоңғар басқыншылығына қарсы күресінің тарихи маңызы.
   

• 
  Сабақ барысында оқушыларды Қазақ хандығы төңірегінде қалыптасқан саяси оқиғалармен таныстыру, қазақ билеушілерінің басы бірікпеуінің салдары қандай болғанын көрсету, үш жүздің әскери күштерін біріктірудегі Әбілқайырдың рөлі және халықтың тәуелсіздік үшін күресінің маңызын әңгімелеу;
  
• 
  Оқушыларды материалды жүйелеуге , оқиғалар арасын байланыстырып, одан қорытынды шығаруға машықтандыру;
  
• 
  Оқушыларға Отанымыздың тәуелсіздігі мен азаматтығы үшін күрескен батырлардың ерлігін айта отырып, жауаптылыққа, батылдыққа үйрету, патриоттық тәрие беру.
  

Пәнаралық байланыс: әдебиет

Пайдаланылған әдебиет:

1.Қазақстан тарихы, Алматы,2002. 3-том

2.Абылайхан, Алматы, 1993 ж.

Көрнекілік: Карта, сызба, суреттер

Сабақтың барысы:

І.Ұйымдастыру кезеңі

Оқу құралын тексеріп түгелдеу

А)Қазақ хандығының саяси тарихына бұл кезеңдегі оқиғалардың басқаша сипат алуы (нәтижелері, дамуы) мүмкін бе еді?

«Қазақ хандығындағы орталық биліктің әлсіреуі жаңа жоңғар шапқыншылықтары үшін қолайлы жағдай туғызды. XVIII ғасырдағы жоңғар-қазақ қарым-қатынасының шиеленісуінің басты себебі жер мәселесі болды. Цеван-Рабтан Жетісуды, Түркістан арқылы өтетін керуен жолдарын түпкілікті ойраттарға қалдыруды көздеді. Олар экономикалық және саяси дамуда болды, жер өңдеу бұрын болмаған жетістіктерге жетті, көрші мемлекеттермен сауда байланыстары жан-жақты дамыды, темір өндіру технологиясы жетілдіріліп, швед офицері Ренат оларға зеңбірек құю өндірісін, қару мен оқ-дәрі дайындауды үйретті. Кейбір жеңістеріне қарамастан, қазақтар үнемі жеңілумен болды. Оның себептері Қазақ хандығының ішкі әлсіздігімен мен көрші мемлекеттерге тәуелділігінен еді. Ұлы жүздің жетекші билері Жоңғарияға тәуелділікті мойындады, Кіші жүз ханы Әбілқайыр өзінің жеке билігін күшейтумен айналысты, сондықтан ол 1741 жылы жоңғарлар басып кіргенде, ойрат басқыншылығына қарсы тұруға қатысудан бас тартты».

Ә)Жоңғарияның көрші мемлекеттерді басып алу саясатын жүргізуінің негізгі себептерін айтыңдар.

2)Сипаттама беру

ІІІ. Жаңа материалды баяндау:

Жаңа тақырыпты оқытудың жоспары:

1. «Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама...» жылдары

Мазмұны:

Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама — қазақ халқының тарихындағы ащы қасірет, Отан басына күн туған аса қайғылы кезең (1723 – 25). Тәуке хан қайтыс болғаннан кейін Үш жүздің дербестеніп, бір-бірінен алшақтануы Қазақ хандығының әскери-саяси қуатын әлсіретті. Құба қалмақтар 18 ғасырдың басында өздерінің ішкі қайшылықтарын реттеп, әскерін жарақтады. Орыс елімен қатынасын жақсартып, көрші мемлекеттерден қару, оқ-дәріні көптеп сатып алды. 1715 ж. орыстарда тұтқында жүрген швед шебері Ренатты қолдарына түсіріп, зеңбірек құю технологиясын меңгерді.

1723 жылдың көктемінде жайлауға көшуге қамданған бейқам қазақ еліне жоңғарлардың қалың қолы тұтқиылдан шабуыл жасады. Тарихшы Алексей Левшиннің жазуынша және қазақ жырауларының куәлігіне қарағанда Жоңғария қалмақтары әрқайсысы 10 мың жауынгері бар 7 қолмен қазақтарды шапқан. Олар Балқаш, Қаратау бағытымен жылжып (қолбасшысы Қалдан Серен), Алтай асып, Көктал өзені бойымен өрледі (қонтайшы Құлан Батур), Нұра өңірін қанға батырып (Әмірсана), Шелек өзені (Доржы), Есік көлі (Лама Доржы), Шу өңірін таптап (Дода Доржы), тоқтаусыз Іледен өтіп (Севан Рабдан) қарудың күшімен, найзаның ұшымен қазақ жерлерін иемденді. Екпіні қатты шапқыншылар Қазақстанның оңтүстік аудандарындағы бейбіт елді аяусыз қырғынға ұшыратып, Түркістан, Сайрам, Ташкент қалаларын басып алды. Жоңғарлардың жойқын шабуылының нәтижесінде қазақтар шайқас даласында 100 мыңға жуық жауынгерлерінен айырылды, ал қорғансыз халықтың шығыны одан әлде қайда көп болды. Абылай ханның айтуынша, сол кезде әрбір он адамның төртеуі қаза тапты. Бұл деректі Шәкәрім Құдайбердіұлы да қостайды. Қорғануға мұршасы келмеген ел әсіресе Талас, Боралдай, Арыс, Шыршық, Сырдария өзендері бойында көп қырылды. Тірі қалғандар ата мекенін тастап шықты. Тарихта бұрын болып көрмеген алапат құбылыс – қазақ халқының үдере қашқан босқыншылығы туды. Тоз-тоз болған Ұлы жүз, Орта жүздің шағын бөлігі Сырға Шыршық құятын тұстан сәл жоғары өткелден өтіп Ходжент, Самарқан иеліктеріне көшті. Кіші жүз Сауран қаласын айналып, («Сайран айналған») Бұқараға ауды. Шұбырған халықтың басым көпшілігі Сырдан өтіп, Алқакөлге жетіп құлады. Кейбір тайпа-рулар Қызылқұм, Қарақұм ішіне сіңді. Осы тұста халықтың жүрегінде мәңгі сақталған ащы зар мен ауыр мұңға толы «Елім-ай» әні дүниеге келді. Жоңғар шапқыншылығынан күйзелген қазақ жеріне Еділ бойы қалмақтары (торғауыттар), Жайықтың казак-орысы, Орал башқұрттары, Қоқан бектері, Бұқар мен Хиуа хандары тұс-тұстан шабуыл жасады. Қазақ елі өз тарихында алғаш рет қасіретті зардабы өте зор зұлматқа тап болып, жер бетінен ұлт ретінде жоқ болу қаупіне ұшырады. Қазақтар бұл апаттың сырын түсінді, жасанған жауларына қарсылық жасап бақты, ұрпағын қырғыннан аман алып қалудың амалын іздеп қарманды.

«Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұламаның» шырғалаңы мен аласапыраны қазақтардың еркіндік пен ерлік рухын шыңдады. Ұлт перзенттері бардың басын қосып, халық бірікпей тірлік болмайтынын түсінді. Бөгенбай, Қабанбай, Саурық, Жәнібек, Малайсары, Абылай, Әбілқайыр бастаған қалың ел жоңғарларға қарсы майдан ашып, Бұланты мен Бөленті өзендерінің жағасында, Аңырақай даласында ұлы жеңіске жетті. «Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама» қазақ халқының есінде ұлы қасірет болып мәңгі тарихқа хатталды.

1. 
   Оқушыларды Кіші жүздің Ресейге қосылуының негізгі себептерімен таныстыра отырып, оған жоңғар шыпқыншылығының әсерін және Әбілқайырдың Ресейге қосылу саясатында қандай мақсат көздегенін түсіндіру.
   
2. 
   Салыстырмалы талдау жасау арқылы оқушылардың шығармашылық ынтасын дамыту, тақырыпты ашу үшін күрделі немесе қарапайым жоспарлар құру, өз көзқарасын дәлелдеуге үйрету.
   
3. 
   Мақсатқа жету жолында табандылыққа, шыдамдылыққа, ерік-жігердің күшті болуына тәрбиелеу.
   

• 
  Оқу құралын тексеріп түгелдеу
  
• 
  Оқушы зейінін сабаққа аудару
  

1. 
   Кестенің толтырылуын тексеру.
   
2. 
   Оқушылардың өздері жинаған мәліметтерін оқуға мүмкіндік беру, оны сынып болып талқылау, бағалау.
   

1. 
   XVIII ғасырдың І-ширегіндегі Қазақ хандығының ішкі және сыртқы саяси жағдайы, жоңғар шапқыншылығына тойтарыс беру үшін Әбілқайыр ханның ұстанған бағыты.
   
2. 
   Ресей мемлекетінің XVIII ғасырдың 20-жылдарының аяқ кезіндегі Қазақстанға қатысты ұстанымы.
   

1.

2.

4.

«XVIII ғасырдың 20-жылдарының аяқ кезіндегі Ресейдің Қазақстанға байланысты ұстанымы».

Ә) Әбілқайырдың Ресей императрицасы Анна Иоановнаға жіберген елшілігі. 1730 ж.

Б) сыртқы істер коллегиясының тілмашы А.Тевкелев бастаған орыс елшілігінің Қазақстанға келуі.

В) Ресейдің отаршылдық саясаты. Қазақстанды алуға жасалған қадамдар:

1734 ж-

1735 ж-

1740 ж-

«... Ішкі феодалдық күрес үдеп тұрған кезде жүргізілген бұл саясат мемлекетті ыдыратуға, қазақ жүздерін, ең алдымен Кіші жүзді әлсіретуге бағытталған анархиялық саясат болды. Тек қазақ қоғамының бытыраңқылығы ғана патша үкіметіне қазақ жүздеріне қарсы кең көлемде шабуыл жасауға мүмкіндік беретін еді».

ІҮ. Бекіту. Сұрақ-жауап.

Ү. Бағалау.

ҮІ. Қорытындылау

ҮІІ. Үйге тапсырма: Оқу түсінік айту, қосымша іздену

1. 
   Әбілқайыр қайтыс болғаннан кейін Кіші жүзде қалыптасқан жайдайды түсіндіру, Ресейдің Қазақстандағы отаршылдық саясатын ашып көрсету;
   
2. 
   Құжаттармен, картамен жұмыс жасау тәсілдерін жетілдіру, саяси қайраткерлердің қызметіне талдау жасау және баға беру арқылы оқушылардың логикалық ой-өрісін жетілдіру, танымдық қызығушылықтарын дамыту;
   
3. 
   Халық тарихына құрметпен қарауға, достыққа, бір-бірін түсіне білуге тәрбиелеу.
   

• 
  Оқу құралын тексеріп түгелдеу
  
• 
  Оқушы зейінін сабаққа аудару
  

1. 
   Сипаттама беру
   
2. 
   Сұрақ-жауап.
   

2)Кіші жүздің Ресей құрамына кіруіне байланысты қалыптасқан негізгі оқиғаларды әңгімелеңдер.

3)XVIII ғасырдағы Қазақ хандығының саяси, экономикалық, мәдени өміріне бодандық қалай әсер етті?

3. 
   Хронологиямен жұмыс
   

Жаңа тақырыпты оқытудың жоспары:

1. 
   Әбілқайыр хан қаза тапқаннан кейін Кіші жүздегі жағдай.
   
2. 
   Қазақ-башқұрт қатынастарының ерекшеліктері
   
3. 
   Шекара аймақтарында әскери бекініс шептерінің салынуы.
   
4. 
   
   

1)Үй тапсырмасын бірден Әбілқайыр қаза тапқаннан кейінгі Кіші жүздің жағдайын талқылауды бастаймын:

Экономикалық жағдай

Саяси жағдай

Орта жүздің шекара аудандарында жер дауының онан әрі шиеленісуі.Патша үкіметі қазақ жерін ашық басып ала бастады: А) шекара аудандарында әскери бекіністер тұрғызу; Ә) 1755 ж. патша үкіметі Орта жүз қазақтарына Ертістен өтуге тыйым салды; Б) 1765 ж. Он шақырымдық белдеу межеленді. В) Қазақстарға орыс бекіністеріне 30 шақырымға дейін жақындауға тыйым салынды.

10 шілде, 1749ж. Ресей үкіметі ресми түрде Нұралыны Кіші жүз ханы етіп бекітті. Оған жылына 600 сом жалақы тағайындалды. (Бірақ Кіші жүз тәуелсіз екі бөлікке бөлінді. Солтүстік-батыс бөлігін Нұралы, ал оңтүстік-шығысын Батыр биледі.) Қазақ-башқұрт жанжалдары; Жоңғарлардың Қазақстан аумағына әскери жорығы; Осы жағдайға байланысты Ресей ұстанымы: А) қазақтар мен башқұрттардың Ресейге қарсы күресте бірігіп кетпеуі үшін араларына от салу, ол үшін кез-келген қолайлы сәтті пайдалану.

2) Осыдан кейін оқушыларды қазақтардың башқұрттармен қарым-қатынастарының ерекшеліктерімен таныстыра отырып, Қазақстан тарихы хронологиясындағы материалдар негізінде кесте жасау, сол арқылы оқушылардың салыстырмалы талдау жасау, тақырыптағы әр түрлі деректерді пайдалана отырып қорытынды шығаруын дамыту.

Қазақ-башқұрт қатынастары (Башқұртстан)	Осы халықтар арасындағы қатынастарға байланысты Ресейдің ұстанымы (құжаттарды пайдалану)

• 
  Салынған бекіністердің аты мен салыну себебі
  
• 
  Орналасқан жері
  
• 
  Алып жатқан аумағы
  
• 
  Маңызы
  

2.Құжатпен жұмыс

1) Ресейдің Қазақстандағы отаршылдық саясатын ашып көрсету;

2)Құжаттармен, картамен жұмыс жасау тәсілдерін жетілдіру, оқушылардың логикалық ой-өрісін жетілдіру, танымдық қызығушылықтарын дамыту;

3)Халық тарихына құрметпен қарауға, достыққа, бір-бірін түсіне білуге тәрбиелеу.

• 
  Оқу құралын тексеріп түгелдеу
  
• 
  Оқушы зейінін сабаққа аудару
  

1.Сипаттама беру

2.Сұрақ-жауап.

3.Өзіндік жұмыс.

А) Оқушылар төмендегі жоспар бойынша «Орта жүзде хан билігінің жойылуы» тақырыбына хабарлама дайындаулары керек.

• 
  Жобаның аты
  
• 
  Шыққан жылы
  
• 
  Авторлары
  
• 
  Жаңа басқару жүйесінің ерекшеліктері
  
• 
  Округтік приказдарды сайлау тәртібі және функциялары
  

• 
  Жобаның аты
  
• 
  Шыққан жылы
  
• 
  Авторлары
  
• 
  Жаңа басқару жүйесінің ерекшеліктері.
  

Жаңа тақырыпты оқытудың жоспары:

Басқарудың округтық жуйесі енгізілетін болды. Сөйтіп жаңа округтар құрылды. Округтар болыстарға бөлінді, ал болыстар ауыл әкімшіліктерінен тұрды. Әр округта 15—20 болыс, әр болыста 10—12 ауыл, ал әр ауылда 50—70 үй болатын болды. Сыртқы округтағылар Сібір қырғыздары (қазақтары) облысына біріктірілді. Жаңа әкімшілік бірлігі орасан зор аумақты алып жатқан Омбы облысының құрамына кірді. Томск және Тобыл губерниялары мен Омбы облысы Батыс Сібір генерал-губернаторына бағындырылды. Оның орталығы Тобыл каласында орналасты. Әкімшілік бірліктерін құру кезінде патша үкіметі өзіне қолайлы жағдайды босқа жіберіп алмай, көшпелілердің рулық бөліністерін де ұмытқан жоқ, олардың қыстаулары мен жазғы жайылымдарын да мұқият еске алды. Далалықтардың бір округтың аумағынан екінші округқа ауысуына ондағы өкімет билігінің келісімі бойынша рұқсат етілді. Округтарды сайланып қойылатын аға сұлтандар, болыстарды болыстар, ал ауылдарды - ауыл старшындары басқарды. Болыс сұлтандары мен ауыл старшындары әкімшілік, шаруашылық және полицейлік қызметтерді қоса атқарды. Әр округта аға сұлтан басқаратын Округтық приказ (мекеме) құрылды. Оның құрамына Омбы облыстық басқарма бастығы тағайындайтын ресейлік екі заседателъ және сайланып қойылатын екі «құрметті қазақ» қатысуға тиісті болды. Ішкі күзет Сібір казактарынан іріктелді.

Ауыл старшындарын көшпелілердің өздері сайлайтын және оларды бұл лауазымды қызметке округтық мекеме бекітетін. Сайлау үш жылда бір рет өткізіліп тұрды. Сұлтандар старшындарды сайлауға қатыспайтын. Сұлтандардың қатарынан сайланып қойылатын болыстар өздерінің қолындағы өкімет билігін балаларына мұра етіп қалдыру құқығын иеленді. Биліктің ауысуы жоғарыдан төмен қарай жүргізілді. Кейінгі кездерде болыстық қызметке сүлтан емес, қарапайым қазақтардың да сайлануына рүқсат етілді. Бірақ ондай адамдардың патша өкіметіне сіңірген еңбегі зор болуы тиіс еді. Сол арқылы патша үкіметі Шыңғыс әулетін билік құрылымынан бірте-бірте шеттете бастады. Аға сұлтанды тек сұлтандардың өздері ғана, ал оның құрметті қазақтардан іріктелетін екі заседателін билер мен старшындар ғана сайлайтын. Аға сұлтандар үш жылға, ал олардыңзаседательдері екі жылға сайланатын. Аға сұлтандар облыстық басқарма бастығының бекітуінсіз өз өкілеттігін жүзеге асыруға кірісе алмайтын. 1854 жылдан бастап аға сұлтандыққа шыққан тегі Шыңғыс әулеті емес адамдар да сайлана алатын болды.

Округтық приказдың негізгі міндеттері

Округтық приказдың қатаң белгіленген міндеттері болды. Ол атап айтқанда,

• 
  округтағы халықтың қауіпсіздігін қамтамасыз ету;
  
• 
  халыққа білім беруге қамқорлық жасау;
  
• 
  тұрмыстық жағдайлар мен шаруашылық жұмыстарын
  
• 
  жақсарту;
  
• 
  қарақшылық тонауды, барымтаны және өкімет билігіне бағынбау әрекеттеріне тыйым салу;
  
• 
  өз бетімен кетіп, озбырлық жасауға жол бермеу;
  
• 
  тергеуді және сот істерін әділ жүргізу;
  
• 
  діни наным-сенімдерге байланысты проблемаларды шешу;
  
• 
  көпестер керуенінің жүріс-тұрысын бақылау және олардың қауіпсіздігін камтамасыз ету;
  
• 
  сондай-ақ жасақ (алым-салық) жинау.
  

• 
  Сабақ барысында оқушыларға қаланың салыну тарихы, оның саяси стратегиялық, экономикалық маңызы туралы әңгімелеп, қаланың қазіргі тәуелсіз Қазақстан тарихындағы мәртебесіне тоқталып кету;
  
• 
  Әр түрлі тарихи кезеңдердегі тарихи оқиғаларды салыстыра білу, логикалық ойлау машығын дамыту, тарихи карталармен жұмыс істеуге үйрету;
  
• 
  Туған жерге деген сүйіспеншілік, мақтаныш сезіміне , эстетикалық талғамды қалыптастыруға тәрбиелеу.
  

• 
  Оқу құралын тексеріп түгелдеу
  
• 
  Оқушы зейінін сабаққа аудару
  

• 
  1.Сипаттама беру
  
• 
  2.Сұрақ-жауап.
  
• 
  3.Өзіндік жұмыс
  
• 
  4.Кесте толтыру
  

1. 
   Жаңа округтің ашылуына дайындық. Ақмола округтік приказы.
   
2. 
   Ақмола-аймақтағы ірі сауда орталығы. Округтік қаланың мәртебесі.
   

«Ақмола» энциклопедиясы (немесе қала тарихы туралы кез-келген қосымша әдебиеттер) материалдары негізінде оқушыларға ізденіс жұмыстарын ұйымдастыру. Сабақта міндетті түрде тәуелсіз Қазақстанның жаңа астанасының тарихы айтылатын кез келген жаңа деректерді пайдалану. Ізденіс барысында оқушыларды астананың әскери бекініс ретіндегі тарихымен таныстыру.

Оқушылар арасынан құрылған топтарға төмендегі бағыттар бойынша тапсырмалар беру:

1-топ. «Ақмола» бекінісі. Географиялық орналасуы. Табиғаты мен табиғи ресурстары тақырыбына хабарлама дайындау

• 
  Жалпы мәліметтері
  
• 
  Рельефі
  
• 
  Климаты
  
• 
  Су ресурстары
  
• 
  Жер бедері
  
• 
  Халқы
  

• 
  Жаңа басқару тәртібі
  
• 
  Экономикасы
  
• 
  Архитектурасы мен қала құрылысы
  
• 
  Халқы
  
• 
  Білім беру
  

«Қаланың қалыптасу тарихы»

Ақмола бекінісі-Ақмола округтік приказы-Ақмола-Цениноград-Ақмола-Астана.

• 
  Жылдар
  
• 
  Қаланың мәртебесі
  
• 
  Архитектуралық ескерткіштер
  

«Астананың ақ таңы» (Қазақстан Республикасы астанасының қалыптасу тарихы)

Оқушылардың жұмыстарының қорытындысын шығару, талқылау және баға қою.
Ү.Үйге тапсырма:

1. 
   Әр түрлі деректерді пайдаланып, сәулет өнері ескерткіштерінің бірінің суретін дайында. Авторы кім, ғимарат қалай аталады, көркемдік деңгейі және маңызы жөнінде айтыңдар.
   
2. 
   «Ұлы істі ұлі халық пен ұлы басшы ғана атқарады» тақырыбы бойынша қысқаша әңгіме жазу.
   
3. 
   Тақырыпты оқу.
   

• 
  Бөкей ордасындағы 1836-1837 ж. көтеріліс алдындағы саяси және шаруашылық дамуға баға беру, ордада жүргізілген өзгерістерге Жәңгір ханның тікелей әсерін ашу;
  
• 
  Оқушылардың танымдық қызығушылығын дамыту, басты оқиғаны көре білуге, жеке тұлғаға баға беруге, оның істеріне талдау жасауға баулу;
  
• 
  Өз халқына деген мақтаныш сезімін ояту, адамгершілік тәрбие.
  

І.Ұйымдастыру кезеңі

• 
  Оқу құралын тексеріп түгелдеу
  
• 
  Оқушы зейінін сабаққа аудару
  

• 
  Жалпы мәліметтері
  
• 
  Рельефі
  
• 
  Климаты
  
• 
  Су ресурстары
  
• 
  Жер бедері
  
• 
  Халқы
  

• 
  Жаңа басқару тәртібі
  
• 
  Экономикасы
  
• 
  Архитектурасы мен қала құрылысы
  
• 
  Халқы
  
• 
  Білім беру
  

«Қаланың қалыптасу тарихы»

Ақмола бекінісі-Ақмола округтік приказы-Ақмола-Цениноград-Ақмола-Астана.

• 
  Жылдар
  
• 
  Қаланың мәртебесі
  
• 
  Архитектуралық ескерткіштер
  

«Астананың ақ таңы» (Қазақстан Республикасы астанасының қалыптасу тарихы)

• 
  Қазақтардың Жайықтың оң жағына өтуінің негізгі себептері. Ресей патшасы
  

• 
  Аймақтың әлеуметтік-экономикалық, саяси дамуындағы өзгерістер.
  
• 
  Жәңгір ханның мәдени-ағартушылық қызметі.
  
• 
  Бөкей хандығының Қазақстан тарихындағы орны.
  

«XVIII ғ. Қазақ хандығы» картасын пайдалана отырып, оқушыларға қазақтарды Жайықтың оң жағына өтуге мәжбүр еткен оқиғалар жөнінде айтып беру. Және осы тұста патша үкіметінің қазақтар жөніндегі ұстанымын айта кету. Сонан соң Бөкей хандығының басқару құрылымының ерекшеліктеріне жан-жақты тоқталу, Жәңгір хан билікке келгеннен кейінгі өлкедегі саяси, әлеуметтік-экономикалық дамуы және оқулықтағы материалдар негізінде ханның жеке басы жөнінде әңгімелеп беру. Қосымша әдебиеттерді пайдалану негізінде оқушылардың тарихқа қызығушылығын арттыру.

№ 1 тапсырма:

• 
  Оқулықтың 99-100 беттеріндегі мәтінді оқыңдар және қазақтардың Жайықтың арғы жағына өтуінің негізгі себептерін анықтаңдар.
  
• 
  Сендер қалай ойлайсыңдар, Ресей үкіметі неліктен өзінің ішкі аумағында мемлекеттік құрылымның орнауына жол берді. (Ресей қандай мақсат көздеді.)
  

• 
  Картадан Ішкі Орданың аумағын көрсетіңдер, халқының санын, хан ордасының орналасқан жерін анықтаңдар.
  
• 
  Жаңа мемлекеттік білім беру мәртебесі жөнінде әңгімелеңдер. Оқулық, 103-бет.
  

• 
  Әр түрлі дерек көздерінен алынған ақпараттарға сүйене отырып, кесте құраңдар. Онда халықтың экономикасындағы, басқару құрылымындағы, өмірі мен тұрмысындағы, мәдениетіндегі өзгерістерді көрсетіңдер.
  

• 
  «Мәдени-ағартушылық миссия» терминының мәнін ашыңдар. Параграфты оқып шығып, Жәңгір хан оқу ағарту, денсаулық, мәдениет, дін салалары бойынша қандай шаралар өткізгені туралы жұмыс дәптерлеріне жазыңдар.
  

Ағарту ісі Денсаулық Экономика Мәдениет пен дін

1. 
   Кестені толтырып, онда Жәңгір хан жүргізген шаралардың жағымды және жағымсыз жақтарын көрсетіңдер.
   
2. 
   Мына терминдердің мәнін анықтаңдар (сөздікпен жұмыс): «Бөліп ал да, билей бер» принципі, автономия, салық, мал басынан алым алу, аренда (жалға беру), жеке меншік, жер иелену түрі, жәрмеңке, алым-салық, зайырлы мектеп.
   

• 
  Қозғалыс басшысы К.Қасымұлының тарихи тұлға, саясаткер және дипломат екендігін дерек көздері арқылы сипаттап түсіндіру. Бүгінгі еліміздің саяси дамуына сол кездегі қозғалыс басшысы Кенесары ханның ұстанған саясатының өмірмен байланыстыра отырып баяндау.
  
• 
  Қазақ хандығы мен Кенесары билігіне салыстырмалы талдау жасау, қорытынды шығару, өз көзқарасын дәлелдеу дағдыларын жетілдіру
  
• 
  Елді қорғау әр азаматтың парызы екендігін түсіндіру және өз елінің патриоты болуға бағыттау.
  

• 
  Оқу құралын тексеріп түгелдеу
  
• 
  Оқушы зейінін сабаққа аудару
  

И.Тайманұлы мен С.Датұлы бастаған көтеріліс тарихын еске түсіріп, оларды К.Қасымұлы бастаған азаттық қозғалыспен салыстырыңдар.

1.Кенесары Қасымұлы (тұлға және саясаткер), Кенесары хандығы

 №1 тапсырма:

Оқулықтағы мәтін мен Қазақстан тарихы хрестоматиясындағы материалды оқып шығып, Кенесары басқару, шаруашылықты дамыту, сауда салаларында қандай өзгерістер енгізгенін анықтаңдар.

№2 тапсырма:

Кенесарының талантты қолбасшы, шебер дипломант болғанын дәлелдейтін деректер келтіріңдер.
Бірінші хат: «Бүкілроссиялық дара билеуші патша ағзамға. (Ол кездегі патша І Николай еді). Бүтін қырғызды билеген Абылай ханның ұрпағы Кенесары Қасымұлынан. Тақсыр! Төмендегі жағдайға көңіл аударсаңыз өзімді бақытты санаймын. Менің атам Абылай хан билеп-төстегенде халық тыныш өмір сүрді. Екі жақ саудаласты, жайлы өмір сүрді. Кейінгі кезде бізден салықты жөнсіз сыпыра бастады, әртүрлі жәбір көрсетуді сезіп отырмыз. Бейбіт келісімдер бұзылып, ақиқатты аяқпен таптап, барша қырғыз халқын Ресейдің уысында деп қарайды. Барша қырғыз халқына қысымды тоқтату және бұрынғы тыныш өмірді қалпына келтіру үшін сізден, ұлы патша, өмірімізге қол сұқпауыңызды, даламызда салған қоныстарыңызды жоюды өзіңізден өтінуді бақыт санаймын» (Ж.Қасымбаев. Кенесары хан. А-1993, 15-17 беттер).

Бірінші хат мазмұны дипломатиялық — этикалық талаптармен жасалды. Бұл жерде Кенесары сұлтанның дипломат болғандығын түсіну қиын емес-ті.

.

Ағылшындық Томас Аткинсонның (1799-1861 жж.) қазақ сахарасында жеті жыл өмір сүріп, еліне оралғаннан кейін «Орта Азия мен Батыс Сібір» (1857 ж.), «Амур бойына саяхат»(1860 ж.) деген еңбектерді жазғаны мәлім. Ол Аягөз тұсынан өткен кезде Кенесары туралы көп әңгіме естіген екен, біз тағы да Т.Аткинсонның сөздеріне арқа сүйесек, ол Кенесары туралы былай деп ой толғайды: «Кенесарының жеке басы көзсіз батыр, ұландары арасында шексіз беделді болатын, оған олар құдайдай құлшынатын, жетесіз кеткендерді де аямайтын, оларды өлім жазасы күтетін. Жаумен кескілескен айқастарда ұран салып, айбалтасы жарқылдап, соғысқа бірінші кіретін. Бұл жігіттерге сенім беретін, оның көптеген бастамасының баянды болуына негіз қалайтын... Одан тек қырғыздар ғана емес, тіпті өздерінің қоныстарының шебінде отырған орыстар да Кенесарының батыл шапқыншылығынан сескенетін...».

1841 жылы қыркүйекте үш жүздің өкілдері жиынында Кенесары қазақ халқының ханы болып сайланды.

• 
  Өз хатында Кенесары сұлтан қандай талаптар қойды?
  
• 
  Әскери қызмет саласында Кенесары қандай реформа жүргізді?
  

1. 
   Оқу
   
2. 
   Тақырыпты оқып, соңындағы сұрақтарға жауап беріңдер.
   

• 
  Қазақстан аумағындағы отаршылдыққа қарсы ең ірі көтерілістің мақсатын, барысын, негізгі кезеңдерін, тарихи маңызын аша отырып, оны Ресей халықтарының азаттық үшін күресінің бір бөлігі екенін, ол қазақ қоғамы мен патша үкіметі арасындағы қайшылықтардың салдары екенін көрсету;
  
• 
  Қазақстан аумағындағы көтерілістерге және Қазақ хандығы мен Кенесары билігіне салыстырмалы талдау жасау, қорытынды шығару, өз көзқарасын дәлелдеу дағдыларын жетілдіру;
  
• 
  Отан тарихына құрметпен, мақтанышпен қарауға, адамгершілікке тәрбиелеу.
  

• 
  Оқу құралын тексеріп түгелдеу
  
• 
  Оқушы зейінін сабаққа аудару
  

№1 тапсырма:

Оқулықтағы мәтін мен Қазақстан тарихы хрестоматиясындағы материалды оқып шығып, Кенесары басқару, шаруашылықты дамыту, сауда салаларында қандай өзгерістер енгізгенін анықтаңдар.

№2 тапсырма:

Кенесарының талантты қолбасшы, шебер дипломант болғанын дәлелдейтін деректер келтіріңдер.

№3 тапсырма:сұрақ-жауап

• 
  Өз хатында Кенесары сұлтан қандай талаптар қойды?
  
• 
  Әскери қызмет саласында Кенесары қандай реформа жүргізді?
  

  - Қоқан езгісіндегі қазақтарға дербестік алуға көмектесіп, өзіне тірек жасауды ойластырды

-         Ресей билеушілерінен жеңілдіктер алған ақсүйектердің бір бөлігінің орталықтанған феодалдық мемлекет құруға мүдделі болмауы.

-         Руаралық қайшылықтар.

-         Кенесарының өзін қолдамаған ауылдарға қаталдық көрсетуі.

1. 
   . Оқу
   
2. 
   Тақырыпты оқып, соңындағы сұрақтарға жауап беріңдер.