Сайбекова назира усенқызы грамматологиялық парадигма: А. Байтұрсынұлы және қазақ жазу
жүктеу/скачать 3,17 Mb. Pdf көрінісі
|
Диссертация Сайбекова НУ
- Бұл бет үшін навигация:
- Үнді (сонор)
- Кесте 22. С.Мырзабековтың жіктеліміндегі қазақ тіліндегі дауыссыз фонемалар Дауыстың қатысына қарай
- Кесте 23. С.Мырзабековтың жіктеліміндегі тіл фонемаларының бөлінуі Тілдің тікелей қатысына қарай Тіл алды
- Дауыссыз дыбыстар
| Жасалу орнына
қарай Ері н Ті с п ен ері н Ті с Ті л ал ды Ті л орт асы Ті л арт ы Көмей Айтыл уына қарай Үн қатысына қарай Ызың қатаң п т, ц ч к қ ұяң б д Шұғыл қатаң ф с ш, щ х ұяң в з ж г һ Үнді (сонор) м, у н, р, л, й ң Қазақ тілінің дауыстылары мен дауыссыздарының тағы бір басты айырмасы: дауыстылар буын жасай алады да, дауыссыздар буын жасай алмайды. Сондықтан дауыстыны буын құрағыш дыбыс деп, дауыссызды буын құрай алмайтын дыбыс деп те атауға болады. Бұл дыбыстардың атқаратын қызметіне қарай айырылуы [111, 232]. І. Кеңесбаев пен Ғ.Мұсабаевтың жіктелімі бойынша дауыс қатысына қарай қазақ тіліндегі дауыссыздар саны – 26. Олар үш топқа бөлінеді: 1) үнді (сонор) дыбыстар; 2) ұяң дыбыстар; 3) қатаң дыбыстар; ұяң мен қатаң екеуі қосылып, үнсіздер деп аталады. Үнділер: м, н, ң, р, л, (у, й); Ұяңдар: б, в, г, ғ, д, ж, з. Қатаңдар: п, т, к, ф, с, ш, қ, ч, щ, ц, х, һ [111, 262]. Кесте 21. І. Кеңесбаев пен Ғ.Мұсабаевтың жіктеліміндегі қазақ тіліндегі дауыссыз фонемалар 106 жуысыңқы жа бы сыңқы үн сіз үн сіз Жасалу орнына қарай Ер ін д ау ы сс ы зда ры Т іс п ен е рін да уы сс ы зда ры Т іс да уы сс ы зда ры Т іл ұ ш ы да уы сс ы зда ры Т іл а лды да уы сс ы зда ры Т іл о рта сы да уы сс ы зда ры Т іл а рты да уы сс ы зда ры Кө мей да уы сс ы зда ры Жасалу жолына, дауыс қатысына қарай Қатаң п (р) т к қ Ұяң б (в) д г Аффри кат қ а т а ң ц (с) ч(с) ұ я ң (ж) з Мұрын жолды үнді м (т) н ң Қатаң ф с ш х һ Ұяң в з ж (з) ғ Ауыз жолды үнді у (w) л р, й С.Мырзабековтың жіктелімі бойынша қазіргі қазақ тілінде 25 дауыссыз фонема бар. Олар акустика-артикуляциялық ерекшеліктеріне қарай үшке жіктеледі [112, 32]. 1. Дауыстың (салдардың деуге де болады) қатысына қарай дауыссыздар әдетте үшке бөлінеді: а) үнділер: л, м, н, ң, р, й, у; ә) ұяңдар: б, в, г, ғ, д, ж, з; б) қатаңдар: п, ф, к, қ, т, ш, с, х, һ, ц, ч. Ұяңдар мен қатаңдар үнсіз делінеді. 2. Дауыссыздарды айтылу (ауаның шығу) жолына қарай да үш топқа бөлуге болады. а) Шұғыл (эксплозив) дауыссыздар: п, б, т, д, к, г, қ, ц, ч, м, н, ң; ә) Ызың (фрикатив) дауыссыздар: ф, в, с, з, ш, ж, х, ғ, һ, л, й, у; б) Діріл дауыссыз – р. 107 3. Жасалу немесе айтылу (артикуляциялық) орнына қарай дауыссыздар алдымен үш топқа бөлінеді: а) ерін (лабиаль) фонемалары: п, б, ф, в, м, у; ә) тіл (лингваль) фонемалары: т, д, с, з, ш, ж, ц, ч, к, г, қ, х, ң, н, л, р, й; б) көмей (фарингаль) фонемасы – һ. Дауыссыз фонемалардың көпшілігі тілдің тікелей қатысуымен жасалады. Тіл фонемалары үшке бөлінеді: а) тіл алды: т, д, с, з, ш, ж, ц, ч, н, л, р; ә) тіл ортасы: й; б) тіл арты: г, ғ, к, қ, ң, х. Кесте 22. С.Мырзабековтың жіктеліміндегі қазақ тіліндегі дауыссыз фонемалар Дауыстың қатысына қарай Айтылу жолына қарай Жасалу немесе айтылу орнына қарай үнділе р ұяңда р қатаңд ар Шұғыл дауыс сызда р Ызың дауысс ыздар Діріл дауы ссыз Ерін фонем алары Тіл фонемала ры Көмей фонемас ы л, м, б, в, п, ф, к, п, б, ф, в, с, р п, б, ф, т, д, с, з, һ н, ң, р, г, ғ, қ, т, ш, т, д, з, ш, в, м, у ш, ж, ц, й, у д, ж, с, х, һ, к, г, қ, ж, х, ғ, ч, к, г, қ, з ц, ч ц, ч, һ, л, й, х, ң, н, л, м, н, ң у р, й Кесте 23. С.Мырзабековтың жіктеліміндегі тіл фонемаларының бөлінуі Тілдің тікелей қатысына қарай Тіл алды Тіл ортасы Тіл арты т, д, с, з, ш, ж, ц, ч, н, л, р й г, ғ, к, қ, ң, х Ә.Жүнісбектің жіктелімі бойынша қазақ тілінде 17 төл дауыссыз дыбыс бар. Олар қолданымдағы әліпби құрамында былай таңбаланады: б, ғ-г, д, ж, з, й, қ-к, л, м, н, ң, п, р, с, т, у (w), ш. Дауыссыз дыбыстар дауыстың (дауыс желбезегінің) қатысына қарай: қатаң (тербеліссіз), ұяң (тербеліңкі) және үнді (тербелімді) болып үш топқа бөлінеді [113, 75]. Кесте 24. Ә. Жүнісбектің жіктеліміндегі қазақ тіліндегі дауыссыз дыбыстар 108 Дауыссыз дыбыстар б, ғ-г, д, ж, з, й, қ-к, л, м, н, ң, п, р, с, т, у (w), ш қатаң (тербеліссіз) дауыссыздар п, т, қ-к, с, ш Қатаң дауыссыз дыбыстардың бәріне ортақ белгі: дауыстың қатыспауы ұяң (тербеліңкі) дауыссыздар б, д, ғ (-г),з, ж Ұяң дауыссыз дыбыстардың бәріне ортақ белгі: дауыстың жартылай қатысуы үнді (тербелімді) дауыссыздар м, н, ң, р, л, й, у (w) Үнді дауыссыз дыбыстардың бәріне ортақ белгі: дауыстың мол қатысуы Неліктен в, ф, ц, ч, щ дыбыстары қазіргі қазақ тіліндегі дауыссыз дыбыс қатарына қосылған деген сауал туындайды? Мысалы: ащы деген сөздің орнына А. Байтұрсынұлы айтқандай, ашшы десек, төл дыбыстарымыздың танымдық-тағылымдық мән-мағынасы санамызда жаңғырып тұрар ма еді? Сонымен қатар, айыру белгісі (ь) мен жіңішкелік белгісі (ъ) бар сөздерге А.Байтұрсынұлы айтқандай, басқа тілден сөз тұтыну қажет болса, жұртқа сіңіп құлақтарына үйір болған, мағынасы халыққа түсінікті сөздер алынуы тиіс. Қазақ тілінің табиғатына сай келмейтін барлық қазақ тілді емес сөздер қазақ говорына сәйкес өзгерістерге ұшырауы тиіс. Бұл біріншіден, қазақ тілінің дыбыстарына бөгде болып табылатын барлық қазақ тілді емес сөздердің барлығындағы дыбыстар қажетті болып табылатын дыбыстармен алмастырылады, екіншіден, қазақ тілді емес сөздердің суффикстері қазақ тілінің суффикстерімен алмастырылады, үшіншіден, қосарлы дыбыстар қарапайым күйде қабылданады, төртіншіден қазақ тіліне бөгде болып табылатын жалғаулар айтылу барысында сол тілге ыңғайланып, сол тілдің талап етілген аясында өзгертілуі тиіс. Мысалы: Оренбург –Орынбор, Самара- Самар, пуховой – бөкебай және т.б. [1,423]. Байтұрсынұлы айтқан ережені негізге ала отырып, ноль деген сөзді неге нөл демеске? Сонда осы сөздегі айыру белгісі қолданыстан алынар еді. Біздің ойымызша, жоғарыда аталған дыбыстардың дауыссыз дыбыс қатарына енгізілуі орыс тілінің әсерін күшейту, әсірелеу мақсатында қазақтың дүниетанымын өзгерту мақсатында енгізілген өзгеріс. Себебі, әріп арқылы беріліп тұрған мәдениет, дүниетаным, ақпарат адамның санасында қалып қояды. Адамның санасындағы ақпарат біртіндеп жады арқылы қалыптасып, адамның дүниетанымының өзгеруіне әкеліп соғады. Бұдан әріп арқылы берілетін когнитологиялық аспект бар екендігін, адам санасында қалыптасатын таным арқылы адам санасына түбегейлі өзгеріс енгізуге болатындығын байқаймыз. 109 С.Мырзабеков «Қазақ тілінің фонетикасы» атты оқу құралыныың 33 бетінде мынадай пікір білдіреді. Тіл фонемаларын тіл-тіс, тіл ұшы, т.б. түрде бөлу ұшырайды. Бірақ олай бөлу есте сақтауды қиындатады және оның практикалық мәні де аз делінген.Тіл фонемаларын тіл-тіс, тіл ұшы, т.б. түрде бөліп қарастыру С.Исаевтың, І. Кеңесбаев пен Ғ.Мұсабаевтың дауыссыз дыбыстар жіктелімінде кездеседі. Демек, С.Мырзабековтың дауыссыз дыбыстар туралы пікірі С.Исаевтың, І.Кеңесбаев пен Ғ.Мұсабаевтың дауыссыз дыбыстар туралы пікіріне кереғар екендігін байқауға болады. Жоғарыда аталған ғалымдардың дауыссыз дыбыстар жіктелімін салғастыра келе, қай ғалымның идеясы А. Байтұрсынұлына жақындау деген ой туындайды. Сонымен, А. Байтұрсынұлының қалыптастырған емлесіне жақын келетін идея – Ә.Жүнісбектің қарастырған дауыссыз дыбыстар жіктелімі.Дауыссыз дыбыстарының саны жағынан да сәйкес келеді. Сонымен қатар, құрамы жағынан ұқсастықтар мен сәйкестіктер басым. Ал, жіктелім жағынан аздаған айырмашылық байқалады. Ә.Жүнісбек дауыссыз дыбыстарды дауыс желбезегінің қатысына қарай тербеліссіз, тербеліңкі, тербелімді деп үшке бөліп қарастырады. Дауыссыз дыбыстардың саны жағынан С.Исаевтың, С. Мырзабековтың, І.Кеңесбаев пен Ғ.Мұсабаевтың қарастырған дауыссыз дыбыстар жіктелімінің сәйкестігі басым. С. Исаев – 26 дауыссыз дыбыс, І.Кеңесбаев пен Ғ.Мұсабаев -26, С.Мырзабеков – 25 дауыссыз дыбыс. Жоғарыда аталған ғалымдар жіктеуінде неліктен дауыссыз дыбыстар саны көбейіңкі деген сауалға келер болсақ, орыс тілінен енген дауыссыз дыбыстар саны есебінен көбейгендігін байқауға болады. Жалпы алғанда, С.Исаевтың, С.Мырзабековтың, І Кеңесбаев пен Ғ.Мұсабаевтың қарастырған дауыссыз дыбыстар жіктелімі А.Байтұрсынұлынан бастау алады. Бірақ, дауыссыз дыбыстар саны жағынан А.Байтұрсынұлының жіктеліміндегі дауыссыз дыбыстар санынан орыс тілінің әсерінен енген дыбыстар бар болғандықтан басым болып табылады. Жоғарыда аталған ғалымдардың дауыссыз дыбыстарды жіктеуі А.Байтұрсынұлының қалыптастырып кеткен дауыссыз дыбыстар жіктеуінен бастау алады. Ауыз мүшелерінің ішінде де көбінесе қызмет қылатын – тіл. Тілдің қатыспайтын дыбысы жоқ. Қай сөзде болса да дыбысқа түр беріп, тіл дыбысы болып шығуына тіл қатыспай қалмайды,-дейді А. Байтұрсынұлы. Ғалымдардың тіл арты, тіл ұшы, тіл ортасы, т.б. деп қарастырған бөлінісі бұдан бір ғасыр бұрын А. Байтұрсынұлы жасаған дыбыстар жіктеліміне негізделген деп толыққанды айтуға болады. Себебі, А. Байтұрсынұлы қазақ тіл біліміндегі грамматологияның ғана емес, сонымен қатар, фонологияның да негізін қалаушы. |