Салқынбай А., Абақан Е. с
жүктеу/скачать 13,56 Mb. Pdf көрінісі
|
Салқынбай линг. Түсіндірме сөздік
| ТҮРКІТІЛДЕРІ
-т ү р к і халық- тарының тілі. ІІІы ғу тегі жағынан Т.т. алтай тіл д е р ін е жатады. Алтай тобына: т ү р кі, т ү н гү с - м анж ур, м о н ғо л , ф и н н -у го р тілдері кіреді. Е. Поливанов пен Г. Рамстедт бұл топқа корей және жапон тілдерін де жатқы-зады. Орал - алтай гипотезасы бойын- ша (М .К а с тр е н , О .Б е тл и н гк, Г.Винклер, О.Доннер, З.Гомбоц т.б.) түркі тілдері мен финн-угор тілдері орал-алтай макротобын құрайды. Т ү р к о л о ги я д а б ір н е ш е кл а с с и ф и ка ц и я л ы қ ж ү й е л е р (схем алар) бар. В .А .Б о го р о дицкий Т.т.-ін 7 топқа бөлген: 1) С о л т ү с т ік -ш ы ғы с т о п -я к у т , қарағас, тува тілдері; 2) хакас (абақан) тобы: сағай, белтір, қойбал, каша, қызыл; 3) аптай тобы: алтай, телеуіт, қара татар; 4 ) б а т ы с -с іб ір то б ы : с іб ір татарларының тілі; 5) еділ-орап тобы: татар және башқұрт тілі; 6) орта азия тобы: қазақ, қырғыз, ұйғыр, өзбек, қарақалпақ тілдері; 7) оңтүстік-батыс топ: түркімен, әзірбайжан, құмық, гагауыз, түрік тігщері. В.В.Радлов Т.т.-ін 4 топқа бөлген: 1) шығыс топ - алтай, оба, е н и с е й , ш үлы м т а т а р , қарағас, хақас, шор, тува; 2) батыс топ: баты с-сібір та та р - лары, қырғыз, қазақ, баш қүрт, та та р , қ а р а қ а л п а қ ; 3 ) О р та азиялық топ: ұйғыр, өзбек; 4) оңтүстік топ: түркімен, әзірбай- жан, түрік, қырым-татар; Якут тілі жеке қарастырылады. TYP-TIP А .Н .С ам ойлович Т .т .-ін 6 топқа бөлген: 1) Р-тобы немесе болғар тобы: чуваш тілі; 2) Д - тобы немесе ұйғыр тобы: тува, тофалар, якут, хакас, кене ұйғыр тілі; 3) тау-тобы немесе қыпшақ тобы: татар, баш құрт, қазақ, қырғыз, алтай, қарашай-балқар, құмық, қырым-татар; 4) Тағ-лық немесе шағатай тобы: қазіргі ұйғыр тілі, өзбек тілі; 5) таг-лы немесе қылшақ-түрікмен тобы: хиуа-өзбек, хиуа-сарт говорлары; 6) ол немесе оғыз тобы: түрік, әзірбайжан, түркімен, қырым- татар, диалектілері. Рамстедт Т.т.-ін 6 негізгі топқа бөледі: 1) чуваш; 2) якут; 3) солтүстік топ: алтай тілдері; 4) батыс топ: қы р ғы з, қа з а қ, қа р а қа л п а қ, ноғай, құмық, қарашай, балқар, қарайым, татар, башқүрт, қүман, қы пш ақ; 5) шығыс топ: жаңа үйғыр, өзбек; 6) оңтүстік топ: түр кім е н , әзірбайж ан, тү р ік, га га уы з тіл д е р і. С .М алов классификациясы Т.т. — «көне», «жаңа» және «қазіргі» деп үш то пқа ж атқы зады . Ж оғарыда келтірілген классификациялар- ды ң іш ін д е С ам ойловичты ң схемасы дұрыс деп саналады. Т.т. агглютинативті (жалғама- лы) тіл д ерге жатады. С өздің түбірі өзгермейді, сондықтан да Т.т. ғасы рлар бойы түрақты болып б із ге ж еткен. Т .т.-н е сингармонизм қүбылысы тән. Дауысты дыбыстардың гармо- ниясы , сөз басы нда ж әне м орф ем аларды ң т ү й іс к е н ж е р ін д е бірнеш е дауы ссы з - дарды ң қатар келмеуі - Т.т. фонемаларының дистрибутивті қатынастарының ерекшелікте- ріне жатады. Еріндік сингармо низм Т.т. де тән. Болжам (гипо теза) бойынша көне Т.т.-де 8 дауысты фонемалар болған: а, ә, о, у, ө, ү, ы, і. С озы лы ңқы дауысты фонемалар тек якут, түр кім е н , халадж тілдерінде с а қта л ға н . Т .т. сөзж асам ы аф ф икс ж а л ға н у арқы лы , конверсия, синтаксистік тәсіл арқылы жасалады. Сонымен қатар, сөзжасамның аналитика- лык тәсілдері де дамыған. Т.т.- нің ең көне ескерткіштері V— VII ғғ. жатады. Т.т. өз алфавиті болған (қар. Көне түркі жазуы). Кейін араб, латын, орыс алфавитіне көшірілген. жүктеу/скачать 13,56 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|