Салқынбай А., Абақан Е. с

син-син
мектебі  қатынастардың  жаңа 
түр ін   қолдады.  Т е ксте гі  бір- 
л ікте рд ің  дәрежелері  бірдей 
(фонема  мен  фонема)  ж эне 
дәрежелері  эр  түрлі  болатын 
(фонема  мен  морфема)  қаты- 
настар түрлері қарастырылды.
С.-лық  қатынастар  тілдің  әр 
түрлі деңгейіңде кездесуі мүмкін, 
сондықтан  талдау  үшін  алынған 
бірлікке байланысты С. -д еңгей- 
лік пәннің (фонетика, фонология, 
м орф ол огия)  б ө л ігі  р етінд е  
қарасты ры лады .  Қ а з ір гі  тіл 
білімінде лексикалық С.-ны  (сөз 
С.-сын)  зерттеу  сөздің лексика- 
л ы к  м ағы насы н  білу  үш ін  
маңызды  болады.
СИНТАКСИС 
(грек,  syntaxis -  
қүр у,  тә р тіп )  -   1)  Нақтылы 
тілдерге  тән  сөйлеу  бірліктерін 
жасау  құралдары  мен  қағида- 
лары;  2)  Сөйлеу  процестерінің 
пайда 
болуын 
зе р тте й тін  
грамматиканың  саласы.  Онда 
сөйлем  ішіндегі  сөз  тәртібі  мен 
сөздердің  үйлесуі,  сөйлемнің 
жалпы қасиеттері зерттеледі. Тіл 
б іл ім ін ің   саласы   р е тін д е   С. 
объектісі  -   тіл  м еханизм дері 
(морфологиялық,  фонетикалық, 
композициялық т.б.) қамтамасыз 
ететін  тілден-сөйлеуге  көшу, 
тілдік  элементтерді  зерттеу.  С. 
сөйлеу қағидаларын зерттейді. С. 
үш  кешенді  салаға  белінеді:  1. 
сөз  таптарының  С.-і  ;  2.  сейлем 
С.-і; 3. акту а льды С. немесе текст
13— 750
С.-і.  Тарихи  С.  -  тілдер  С.-нің 
дамуындағы  жалпы  заңдылық- 
тарын  зерттейді.  Синтаксистік 
зе р тте ул е р д е   с и н те з  ж эне  
анализ әдістері қолданылады, ал 
сөйлемнің  қүрылысына  байла­
нысты  -   с у б с ти ту ц и я   ә д ісі 
қолданылады.  Транспозиция
әдісі  арқылы  сейлем  іш індегі 
сөздер  мен  сө зд е р д ің   орын 
алмасуы  зерттеледі.  Бүл  әдіс 
с ө з д ің   тұл ға сы   мен  оны ң 
синтаксистік қызметі арасындағы 
қаты насты  
б е й н е л е у  үш ін 
қолданылады. Сөйлемнің атауыш 
(номинализация) түрде болуы да 
кездеседі,  мыс.:  «Студенттер 
емтихан  тапсырды» -  «Студент- 
тердің  емтихан  тапсыруы  аяқ- 
талады» -  «Студенттік  емтихан- 
дар  аяқталды».
«С.»  те р м и н ін   алғаш   рет 
стоиктер  (б.э.д.  Ill  ғ.)  сөйлемнің 
логикалық  (қисындық)  мағына- 
сына қатысты қолданған. Антика 
зам аны нд ағы  
ф илософ тар 
(Протагор,  Платон,  Аристотель, 
с то и кте р )  —  «логос»  (lo g o s) 
үғымының  сейлемде,  пікірде, 
тексте  әрқашанда  болатынын 
айтқан.  С онды қтан,  ертедегі 
синтаксистік  көзқарастар  бүтін 
тілдік  бірліктермен  байланысты 
болуы  заңды.  Ең  алғашқы  син­
т а к с и с т  операциялар  мынадай 
болған:  1) сөйлемдерді байланыс 
(коммуникация) қызметіне қарай 
ж ікте у;  2)  сө й л е м н ің   н е гіз гі

жүктеу/скачать 13,56 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: