Жоғары оқу орнында студенттердің парасатты ойлау өнерін қалыптастырудың заңдылықтары мен қағидалары

Ойлау өнерінің даму динамикасы әр студенттің әлеуметтік жағдайларына қатысты. Бұл орайда, Л. В. Мардахаевтың [112] әлеуметтік педагогика жайлы еңбегінің орны ерекше. Әлеуметтік педагогиканың ұғымдары мен мәні және қағидалары жайлы зерттеуші дәйекті ой-пікір айтады. «Қағида» ұғымы белгілі бір ереже орындау үдерісінде қолданылатынына тоқталып, оның белгілі бір құбылыстың мәнін айқындауға ықпалының бар екеніне тоқталады. Л. В. Мардахаев әлеуметтік педагогика ауқымында қоғамдағы белгілі бір ережеге қатысты қағидалар ғылым ретінде қабылданатынына негіздеме жасаған. Оның өзі жалпыәдіснамалық характер мен ғылыми пәнге тән алар орны бар деген пікір түзеді. Сөйтіп, зерттеуші қағидалардың санатына мыналарды жатқызады: ғылымның шығу ережелері; заңдылықты қатайту іс-шаралары; жалпы орындалатын ережелер; заңның жекелік сипаты. Бұл түзілімдегі қағидалар: ғылымилық, ақиқаттылық, тарихилық, тәжірибенің теорияға жүгінуі.

Л. В. Мардахаевтың еңбегіндегі ойлау өнеріне қолайлы жағдай туғызар деген ғылыми бағдарлары:

- әлеуметтік педагогиканың тәжірибедегі көрінісіне қызмет етер қағидалар, әлеуметтік-педагогикалық іс-әрекетті ұйымдастыру және оның жекелік сипаты;

- жоғары оқу орнындағы әлеуметтік арна қызметінде жалпы характер, жоғары оқу орнының өзіне тән қағидалары мен заңдылықтары, жоғары санаттағы әлеуметтік салада қызмет істейтін мамандар әзірлеуі.

Көріп отырғанымыздай, қоғамда өмір сүргендіктен, қандай адам болса да өзінің жеке қағидалары мен заңдылықтарының мемлекеттік тараптан шыққан қағидалар мен заңдылықтарына сәйкес келуі күні бұрын қарастырылуының қажеттілігін Л. В. Мардахаев еңбегінен байқап отырмыз. Бұндай қоғам және жеке тұлға арасындағы ережелер студенттердің ойлау өнерінің деңгейліктеріне сәйкес үндесіп келетініне көңіл аударамыз.

Кей тұста қоғамдағы қалыптанған заңдылықтар мен қағидалар ойлау өнерінің креативтік деңгейдегілерінің өз мүддесіне жетуіне кедергі келтірер тұстары бар екеніне көз жеткізеді.

Л.В. Мардахаев бұл еңбегінде итальяндық гуманист, жазушы Матео Вежио (1406-1458) балалар өзін қоршаған ортадан үлгі алады, сондықтан оны жолдастарының жаман әдеттерінен сақтандыру мен қоғамдағы көлеңкелі іс-әрекеттен аулақ ұстауды ұсынады [113]. Бұл орайда біздің қазақ елінде «Жақсыдан шарапат, жаманнан кесапат» деген халық даналығын келтіруге болады.

Бүкіл әлемдік интеллектуалды әлеует өзінің дүниетанымдық негізін білім мен ғылым біртұтас кеңістігіне жаңа философиялық пайыммен қағида шығаруға бағдарлап отыр.

Бұл бағдардың нысаналы тірегі, субстанциясы зиялылық-креативтік көзқараспен қарап, әрбір ғылымнан тұжырымдар шығару жеке тұлғалардың еншісіне бағынысты екенін аңғарамыз. Олай болса, студенттердің таным-түсінігінің деңгейліктеріне тәуелді тұжырымдар легі пайда болады.

Ғылым негізі тұтастай дерлік қайшылықтан тұрады. Әлем халықтарының ойлау өнері жайлы көзқарасының тұжырымдарын бір жүйеге түсіруге ықпал жасау қиындық келтірсе де, ұлттық психология нышаны және ұлт киесі болып қалыптасқан қазақи тәлім-тәрбиені ескермесек, оның сан ғасырлық жүйесін ілгерілету траекториясын күні бұрын жобаламасақ, парасатты ойлау өнері сағым қуғандай болар еді. Жоғары оқу орнында студенттердің парасатты ойлау өнерін қалыптастырудың бірінші заңдылығы – білім мен ғылыми негізді тұтастықта алу. Бұл алдымен отандық деңгейде болуы көзделеді. Жаһандасудан алшақ кете алмайтындығымыз диалектикалық заңдылық екенін ескерсек, парасатты ойлау өнері әлемдік кеңістіктегі жүйе сыңайында бір орталықтан үйлесім табуы, унификациялануы, басқарылуы, алгоритмделуі, құбылыстар мен үдерістерге түсуі біздерді терең ойға қалдырады. Ойлау өнерінің жадау тартуының бір өткір мәселесі ол аталған жүйенің әлі де болсын халықтық педагогика нысанында тарихи қағидамен бернеленбеуінде. Өйткені, белгілі бір жанрға қатысты мәтіндемені тұтас, көкейкесті мәселеге қатысты проблемалы сұрақпен зерделеп, одан ой-тұжырым шығарудың орнына үзік-үзік цитата келтіру қанымызға сіңіп кетті. Осындай үдерістің салдарынан ойлау өнерінің мәйегі 1) игілікті өмір сүруді қамтамасыз етер мүмкіндігі; 2) қоршаған табиғатттан нәр алу сауаттылығы; 3) табиғатқа ілтипатпен қарауы сияқты ұлт мәйегінің жүйесі бүгінгі таңда өзінің табиғи қалпынан айрылды. Оның бір мысалы адамның өзіне-өзінің интеллектуалды-рухани күш-қуат нышаны ретінде сенімі сейіліп, ұдайы шаршап-шалдыққан жастарды көреміз. Отандық білім мен ғылымды тұтастықта алып, жаһандасу (PISA) кеңістігіне жуықтау – жоғары оқу орнында студенттердің парасатты ойлау өнерін қалыптастырудың екінші заңдылығы.

Аталып өткен көкейкесті мәселенің туу себеп-салдарына көптеген дәлелді материалдарды кездестіреміз. Бірақ, өкінішке орай ол тығырықтан шығу амалдары, ойлау өнері дегенге әлі де марғаулықпен қараудамыз.

Ұлттық тәрбиенің мәйегі дегенде біздер адамның қолынан келер жәйттері бар да, келмейтін тұстары жоқ деген тұжырымның оған кесел екенін байқадық. Кеңестік дәуірден бері санамызға батпандап кірген бұл тұжырым мысқалдап шығатын түрі жоқ.

Антропоцентризмнің бағыты біздерді Ай мен Марсты миымызға сыйғыза алатындай сенім берді. Неғұрлым жалған ұстаным, жалған сенім миға орныққан сайын нағыз ғылыми пайым-парасат сағымдай жеткізбейді.

Бүгінгі таңда адамның қауқары шектеулі екеніне әлемдегі катаклизма, табиғи апаттар дәлел. Адам табиғатқа, микрокосмосқа тәуелді деген ұстаным – ұлттық тәрбиенің кредосы. Макрокеңістіктен адам өмір жолын дұрыс таңдай алуына ертедегі ата-бабаларымыз отбасы төңірегінде қам жасаған. Адам үшін қадірлісі - өсіп-өнген отбасы.

Отбасының сонау ежелгі түркі дәуірінен қалыптасқан ұлттық тәрбие мәйегінің жүйесінен бүгінде жұрнақ та қалмағаны баршаға аян. Ол жүйені қалпына келтіру қолдан келе ме? – деген күрделі сұраққа жауап табу әлі ертерек. Десек те, оның жүйесін ежелгі дәуір кездерінен бағамдауға мүмкіндігіміз бар. Себебі отандық білім мен ғылым байырғы ізгілікті ұлттық тәрбиеге негізделуі керек. Бұл – бірінші қағида.

Әрбір студенттің табиғи мүмкіндігіне қарай өзін-өзі танып, сол перцептивті қабылдау іс-әрекетіне сәйкес тұжырым құра білуі. Кеңестік дәуірден қалған тоталитарлық жүйе таңбасы – жоғарыдағы тұлғалардың иерархиялық түсінігі барлық өзінен төмендегілерге міндет ретінде ұсынылды. Нақтылап айтсақ, бәріміздің ой-тұжырымдарымыз бірдей болу тұрғысындағы үдеріс басымдықта екеніне бірталай адам көздерін жеткізді. Әр тұлғаның гносеологиялық, аксиологиялық, онтологиялық пайымдамасы жинаған, трансформациядан өткізген тұжырым-түйініне бағынышты. Сол себепті диагностикасыз студенттерге көпдеңгейлікті тапсырмалар беруден сақ болған абзал. Оқушылардың ойлау өнерінің деңгейі белгісіз болса, оған міндетті түрде диагностика жүргізу бұл – үдерістің үшінші заңдылығы.

Тұжырымдама тарихтан, әдебиеттен нақтылы және жаратылыстану пәндерінен шоғырланған көзқарас және студенттің әлем, қоғам жайлы дүниетанымын құрайды. Бұл бірталай уақыт аралығында қалыптасады, өзін-өзі жоққа шығаруы қоғам өзгерісіне тәуелді болғандықтан, ол қалыптасқан көзқарасын, дүниетанымын жаңа философиялық тұрғыда жаңадан түзуі көзделеді. Міне, осындай көкейкесті өткір мәселе әлі де шешімін таппай келеді. Ол үшін қай ғылым саласы болса да, тұжырымдама құру қажеттігі туып отыр.

Ұлттық тәрбие мәйегінің ерекшелігі – тектілік зауал (карма), яғни қарғыс алған тұқым, әулет, адам дегенді білдіреді. Сол себепті өштесу, кек алу, зұлымдық жасау және т.б. көлеңкелі іс-әрекеттерден аулақ болуға қатысты философиялық тұжырымдар басымдық мәнде екені аңғарылады. Ұлттық тәрбиенің қазақи болмысы оң жақтағы іс-әрекет, яғни жақсылық, ізгілік, мейірімділік, табандылық, айбарлылық, айқындылық, бастамашылдық, тәуекелдік және т.б. оңтайлы үдерістер адамға бақ-құт әкеледі деген тұжырым құру басымдықта болуы көзделеді.

Индикатор – оқыту үдерісін алдын-ала білім мазмұнының проектісіне салу тұрғысында іске асады.

Аталып өткен тұжырымдарымызды анықтаудың индикаторы:

1. Адамның мәдени деңгейіндегі танымның жүйелілігі:

- жеке әлемдік көзқарас;

- жалпы көзқарас; парадигма

- кәсіптік көзқарас.

2. Өзінің пәніне байланысты ғылыми деңгейін арттырудың танымдық, маңызын үзбей дамыту жүйесінің амалдары:

- пәннің заңдылықтарын қоғам заңдылықтарымен ұштастыру;

- жеке ұжымдық таным қабілеттері;

- өздігінен танымдық деңгейліктерді шыңдау.

Екіншісінің индикаторы:

Өндірістік жағдайларға оқытудың міндетті білім мөлшерлерін ыңғайлау:

- идеологиялық; мемлекет көздеген құжаттар

- құқықтық; мемлекеттік тұрғыдағы заңдылық

- моральдық-этикалық; кәсіби құзыреттілік тұрғыдағы

- саяси; білім саясаты, білім заңы

- ғылыми; негіз, әдіснамасы

- өнер (мәдени); ойлау өнерінің бағдары

- діни. Ішкі дүниетаным, экстремизмнен

аулақ ұстау

Yшінші индикаторы:

- салыстыру;

- дәлелдеу; ойлау өнерінің әрекеттестіктегі

- шығармашылық; қолданылатын өнімді әдістер

- рефлексиялау.

Төртінші индикаторы:

Басқарудың өзi-өзін дамыту жолдары:

- өздігінен жұмыс icтey мөлшерін, шапшаңдығын зерттеу;

- жуық уақыт аралығындағы өз-өзін дамыту құрылымын жобалау;

- өздігінен құрылған жұмысты өмірде пайдалану, бағдарлама жасау;

- рефлексиялау.

Бесінші индикатор:

Өз-өзін басқару үдерісінің өнімді тәсілдері:

- даму деңгейін зерделеу;

- даму деңгейін жобалау;

- оны жүзеге асыру бағдарламасы;

- рефлексиялау.

Міне, жоғары оқу ғылыми жұмысының жеке студенттердің тұлғалық сипатын өркендетуге бағдар берер жолдары жоғарыдағы талаптармен жүзеге асады. Бұдан кейін ұжымдық ілгерілеу жүйесін қамтамасыз етерлік кеңістіктің сипатын айқындайды. Ол мынандай жүйеге құрылады:

- ұжымдағы студенттердің мәдени деңгейін айқындайтын қабілет-қажеттіліктерін өркендетудің амал-тәсілдері.

I. Олардың жалпы қажеттілігі мен қабілеттерінің, мәдени деңгейінің дамуындағы көріністері:

- ұжымдық мақсатты дамытудың жүйесі;

- ұжымдық бағдарламаның даму құрылымы;

- ұжымдық ойлау әрекетін дамытудың маңызы;

- ұжымдық рефлексиялауды дамытудың жолдары.

Осыдан студенттердің мынандай жеке ойлау әрекетін ұйымдастырудың жүйесі шығады:

- жеке студенттің мақсатын үнемі дамыту;

- жеке студенттің пән арқылы меңгерген өзінше топшылауы мен бағдарын дамыту;

- жеке студенттің қабілетін дамыту;

- жеке студенттің қажетін дамыту.

Студенттердің ойлау өнерінің қажеттілігіне сәйкес жүйе құру – ойлау өнерінің бесінші заңдылығы.

Сөйтіп, студенттердің ойлау өнерінің әрекетін танымдық деңгейліктерін үздіксіз үнемі артып отырылуына, олардың өзін үнемі дамытуына басшылық жасалады. Бұрын тоталитарлық басқару жүйесі тексерудің негізінде құрылса, жаңаша басқару әр адамның қабілетін ескере отырып, бойындағы бар қабілет пен қажеттіліктерін өздігінше дамыта отырып, іскерлігін шыңдай түсуге бағыт береді. Аталып өткен жүйенің бірлігі – екінші қағиданы құрайды.

Технология жүйесінде студенттер диагностиканы оқу қызметі мен бағытына негіздеп жүргізеді. Қандай тәсілмен көздеген мақсатты жүзеге асыруға болады? Miнe осындай сұраққа жауапты ол екі тәсілмен шешеді:

- айқын жүйелілікпен (қағидалар мен деңгейліктері ашылады, олардың өзара байланыстары) бұл тәсілді педагогика ілімінде Блум еңбегінде оны таксономия дейді;

- мақсатты өте анық ережемен, түсініктемемен сипаттау.

Мұндай әрекеттегі жүйе әр студенттің білім мазмұнынан ең маңыздысын тepiп алуына, танымын терендетуіне, алғашқы мақсаттың кезеңдерін жіктеуіне, болашақтағы жұмысын айшықтауына бағдар жасайды. Нәтижесінде әр студент өзінің қабілеті мен қажет мөлшерін шығарып алып, қандай білім көлемін меңгергенін саналы түрде білетін болады. Бұл студенттерді өз-өзіне сын көзбен қарауға, әділдік әрекеттері күннен-күнге өрлей түсуіне мүмкіндік бермек.

Ойлау әрекетін дамыту технологиясы Жүсіпбек Аймауытов [7,с. 153-155] пен Мағжан Жұмабаев [114] еңбектерінде көрсетілген.

Басқаруды екі түрлі мәнде ұйымдастыруға болады:

- студенттің танымдылық (когнитив) деңгейін экспериментальді әдіс (тест, компьютер).

- эмоциялық деңгей (аффекті).

Студенттермен қарым-қатынаста оқытушы мынандай етістіктерді қолданады: талда, жинақта, сарала, ең маңыздысын жүйеле, қажеттісін меңгер, өзіңше сипатта (интерпретировать), бағала, есіңе, жадыңа сақта, қайта құр, қолдан, өзіңше баянда т.б. келтірілген етістіктер жалпы мақсаттардың ұжымдық ойлау әрекетін жүзеге асыруға ықпал етеді.

Ал керісінше, жеке мақсат, жеке ойлау әрекетін ұйымдастыратын етістіктер мыналар: біл, әрекеттен, ойлан, түрлі жолдарын қарастыр, түрін өзгерт, дұрыс құр, алдын алып әңгімеле, өзекті мәселені ажырат, қайшылықты бөліп ал, қарапайым жолмен баянда, жүйеле, жүйесін бұз, түйсін, меңгер т.б.

Әрине, әр студенттің шығармашылық өзіне тән дарыны болмаса, оны мың жерден дұрыс басқарғанмен, ешбір нәтижеге жетпесі түсінікті. Бірақ студенттің бойындағы өзіне тән қадір-қасиетін құндай білуіне, оны одан әрі дамыта алуына басшылық жасау қарым-қатынасы мүлдем басқа. Біздің келтіріп отырған сипаттамамыз – екіншісі.

Жалпы ортақ үндестік болмайынша, оқытудың жалпы, ортақ мақсат-мұратына жету мүмкін емес.

Жинақтау жұмысын төмендегіше жүйелеуге болады.

- сыртқы жағдайларға сипаттама, рефлексиялау;

- жуықта болатын нәтижелер, оған жеткізер мақсат пен мазмұн, әдіс тәсілдер мен құралдар, технологиялар;

- мақсаттың бағасын, салмағын шығарар белгі мен әдістердің белді-белді түрлері.

Басқарудың ғылыми құрылымын пәнді пішіндеудің негізінде қарастырған:

- жүйе (пән); мақсат – міндет – қайшылық – мазмұн – рефлексия

- межесі; білім мазмұнының ауқымы, көлемі

- қасиеті; заңдылықтары мен ережелері

- көpceткiшi; белгісі, нышандары

- әдісі. өнімді вербальді емес әдістер.

Ең бастысы адам мен дүниені байланыстыратын барлық ғылым салаларына ортақ заңдылықтар мен қағидаларды сұрыптауды негізге алған. Ол үшін әр пәннің ішкі заңдылықтарының нeгiзгi тipeк нүктелерін ipiктеген.

Жоғары оқу орнының ұжымы мұның бәрін әр пәннің ішкі заңдары мен ережелерінен іздейді. Оның жалпы жүйесі былай болып келеді:

- дидактикалық білім мазмұны, оқыту мазмұны;

- табиғилық студенттің табиғи бейімін ескеру;

- қоғамдық білімнің әлеуметтік қажеттілігі;

- логикалық ойлау, пайымдау, бағамдау, парасаттау;

- математикалық есептеу, қорытынды шығару;

- тілдік кәсіби бейіміне қарай тілдік қоры, құрамы.

Қорыта келгенде, жоғары оқу орнының студенттері мен оқытушылары жұмысын басқарудың ғылыми жүйесі алға ілгерілеу кеңістігінің сипатына икемделе құрылуына жоғарыдағы әрекеттестік жұмысты ұйымдастыру тиімді.

Студенттер өз ісін мақсаттылықпен жүргізу үшін жаттығу тапсырмаларын береді. Соның біреуін мысал ретінде келтіріп өтейік:

Дидактиканың өзекті мәселесі туралы қандай ой-тұжырым бар?

Оқыту мазмұны жөнінде нені еске сақтау керек?

Жоғары оқу орны қандай талаптар жүйесінде құрылуы қажет?

Бүгінгі жоғары оқу орны түрлерінің маңызы бар ма?

Кәсіптік білімнің бepepi не?

Құзыреттілікті қалай анықтаймыз?

Қандай құжаттар арқылы оқытудың мазмұны айқындалады?

Оқу жоспарының ерекшелігі неде?

Әр бағдарламаның соңғы нәтижеге жеткізер мүмкіндігі бар ма?

Қалаған бip оқулыққа талдау жасай аласыз ба?

Бүгiнгi білім заңының мәні, алатын орны қандай?

Осы жаттығу арқылы окытушылардың танымдық деңгейлiктepiнe баға беріліп, шығармашылық, шебер, орта дәрежедегі оқытушылық жұмыстың құрылымы жинақталып, ол жоғары оқу орны құжаттарының негізіне айналды.

Бүгінде ойлау өнерінің ілгерілеуіне оқулықтардағы ұсынылып отырған білім мазмұны модульдерге жүйеленіп, блоктарға жіктелуі әлі де болсын ойдағыдай емес. Міне, осындай көкейкесті мәселені шешудің бір амалы модульдік блоктарын құрау болып табылады. Бұл ойлау өнерінің алтыншы заңдылығы.

Жалпы ұжымның жұмысы төмендегідей блоктарға жіктеледі:

I. Дидактика нысанасының жүйесі;

- білім мазмұнының жүйeci;

- оқу жоспары, тұжырымдама, жарғы, заңы, бағдарлама, оқулықтар, қосымша әдicтeмeлiк нұсқаулар т.б.

- білім мазмұнының өлшемдері;

- әр пәннің iшкi мазмұны ішкі құрылым-жүйенің өзіне тән ерекшелігі.

II. Оқу барысының маңызы:

- жалпы оқу барысының сипаттамасы;

- таным, ойлау әрекетінің әдіснамалық негiзi;

- студенттердің ақыл, ой-парасат деңгейінің ілгерілеу ағымы;

- оқытудың мазмұны мен iшкi - сыртқы қозғаушы күші;

- оқу барысының талдамасы;

- оқыту сарыны.

III. Оқытудың заңдылықтары, қағидалары, epежeci:

- оқытудың заңдылығы;

- оқытудың принциптері мен epeкшeлiктepi;

- оқытудың мазмұны мен негіздеу қағидалары.

IV. Оқытудың әдіснамасы:

• 
  талдау, жинақтау, силлогизм
  
• 
  Феноменін табу, жалқылау, жалпылау
  
• 
  оқулықпен жұмыс
  
• 
  көрнекілік әдici: байқау (интеактивтік тақта)
  
• 
  көру (интериоризация)
  

оқу-тәржімелік

шығармашылық

- оқыту әдicтepi мен технологиялары нәтижеге бағдарлау:

1. - алгоритмге түcipy (ретін)

- оқытудың бағдарламалау тәсілі.

2. Студенттердің оқу әрекетіндегі шығармашылық құлшынысын ояту.

- коммуникативтік құралдарынан кажетін жинау;

- әдістері, технологияларды саралау.

IV. Студенттермен жүргізілетін оқыту әдістерге ұйымдастырудың түрлері:

1. Оқытудың өрлеу динамикасының траекториясы.

2. Сабақтың үлгісі және проектісі.

3. Саяхат сабағы.

4. Нақтылы заттарға сүйену сабағы.

5. Сабақтың тиімділігін арттырудың жолдары:

- симпозиум, сұқбат, іскерлік ойыны;

- әсемдік пен қызығу сезімін ояту.

6. Үйге берілетін тапсырманы ұйымдастыру.

7. Қосымша сабақ өтудің әдісі.

8. Оқытушының сабаққа әзірлігі.

Қорыта айтқанда, әр оқытушы-профессор басқаруды нәтижеге бағдарлаудың сұрыптап алғанын аңғарғандаймыз.

Жоғары оқу орнын басқарудың баяндылығы өзіне ыңғайланған мемлекеттік қалыпқа негізделе құрылған құжаттарына тікелей байланысты. Сол ceбeптi жоғары оқу орнының басқару iciнe қажетті құжаттардың құрылым-жүйесіне тоқталып өткен артық болмас.

Бүгінгі таңда жоғары оқу орны мәртебесінің мазмұнына, талабына сай келерлік өреден шығудың бірден-бір жолы - әр студенттің жан дүниесінің құлқын (cyбъeктiciн) зерделей, зерттей отырып, оның ыңғай-біліктілігін, қабілетін, icкepлігін ілгерілетуді жүзеге асыру.

Жалпы білім берудің қалыптық жүйесін ескергенмен, әр оқу орнының өзіндік ic-әрекетінің құрылымына қарай ерекшелігі бар.

Қалыптасып қалған кәсіптік дәстүрлермен бүгінгі қарым-қатынас барысында кездесетін қарысып қалған қиыншылықтар мен қайшылықтарды шеше қою оңай ic емес. Олай болса, жоғары оқу орнының негізгі атқарар мақсаты не? Ол - өлшеп-пiшyre мұршаны келтірмейтін, кездейсоқ сәттердегі әртүрлі шытырман жағдайларын (ситуациялардың) шиеленіп қалған түйінін шешерлік кәсіби шеберлік пен өнерді меңгеру, яғни үнeмi өзгеріп отыратын ic-әрекеттерге ғылымның жаңа теориялық тәжірибешілік жетістіктерін орынды қолдана білу. Мұндай тұлғалық, даралық қасиеттерге жету тек ойлау әрекетін танымдық (когнитив) пен ішкі, сыртқы қозғаушы күштердің өрлеу үйлесімінің қызметіне негіздей құрылып, әр студенттің (индивид) өз-өзіне сынмен қарауды дағдыға айналдырып, іскерлігін дамытып, шығармашылық қабілетін үнемі, үздіксіз толықтыруға бағыт беру барысында жүзеге асары сөзсіз. Жұмыстың мұндай жүйесі әр студенттің назардан тыс қалмауына мүмкіндік туғызады. Олай болса, барлық ғылыми салаларының мазмұны арқылы әр студенттің ойлау әрекетінің шама-шарқына сәйкес оқытудың өрлеу, ілгерілеу жүйесіне бағындырыла құрылады.

Әр семестр сайын талдау-жинақтау, жалқылау-жалпылау, ізденіс мәселені зерттеу тәрізді әдістермен жоғары оқу орнының жалпы ғылым салаларына дәріс беріп жүрген оқытушылардың оқыту барысындағы iс-әрекеттерінің сипаты рет-ретімен баяндалып отырады. Жоғары оқу орнының оқу ісіндегі қол жеткен жақсы жетістіктерді өркендету үшін оның ғылыми бағдары мынадай мәселені шешуді ұйғарды:

Оқытудың ұтымды технологияларын пайдалану - студенттің тұлғалық болмысын дамыту құралы. Жалпы жоғары оқу орны жоғарыда таңдап алған мәселесін барлық ғылым салаларының мазмұндары арқылы шешуді көздейді.

а) әдебиет, тарих, тіл пәндері арқылы әр студенттің әлемдік деңгейдің (иерархия) кісілік, адамилық өренің дамуы үшін діңгек болар интеллектуалдық шыңын (кульминация) өзіне мұрат (идеал) ете білу қабілеттерін арттыруға пайдалану;

- Қазақстан Республикасының мемлекеттік тілі болып табылатын қазақ тілінде және ұлтаралық тіл - орыс тілінде еркін сөйлеу;

- әлемдік интеллектуалды меңгеру мақсатында шет тілдерінің лексикалық минимумын білу;

- өзінің әрекетінде кәсіптік лексиканы сауатты пайдалану;

ә) математика-экономика, жаратылыстану-әлеуметтану арқылы әр студенттің бойында қоғамдық даму процестеріне еліміздің дәулетін байыту үшін математика ілімінің және есептеу техникасын меңгеруге ғылыми көзқарасты өркендете білу, оларды әлеуметтік-экономикалық саясатты оқып-үйренуге баулу, мемлекеттік құрылыстың заңдылықтарын, саяси партиялар мен қоғамдық ұйымдар, жалпы заң негіздерін білу, білім туралы заңын игеру, мұның бәpi әp студенттің әлемдік деңгейдің кісілік, адамилық өренін дамуы үшін діңгек болары әлемдік өpicтің интеллектуалдық шыңын өзіне мұрат ете білу қабілеттерін шыңдауға пайдалану.

б) дене шынықтыру саласында:

- салауатты өмip салтын игеру;

- студенттердің жасына сәйкес физиологиялық ерекшеліктерін білу;

- спорттың барлық түрлерінен нормативтерді білу.

Жоғары оқу орны мәртебесімен білім беретін оқу орнының мақсаты, міндеттері мен қызметі.

Жоғары оқу орнының көкейкесті мәселелерін шешу үшін педагогтық ұжымның алға қойған мақсаты: әpбip пән айналымдарының әдістемелік сұхбатында, ғылыми кеңестерінде кісіліктің, адамилықтың, тұлғалықтың даму желісіне бағдарлайтын, әр студенттің ойлау әрекетін толықтырып отыруға мүмкіндік болатын, соңғы нәтижелерде қол жеткізетін технологияларды диагностика негізінде меңгеру.

Бұл мақсатты жүзеге асыру үшін жоғары оқу орны төмендегідей міндеттерді оқыту-тәрбиелеу ic-әрекетінің тipeктepi деп есептейді: (диагностика жүргізудегі қажетті міндеттері мен қызметі)

- әр студенттің өздігінен біліктілігінің құрылымын дамыту барысындағы ойлау, парасаттау мөлшерінің өciп отыруы, тереңдей түcyi;

- әр студенттің ic-әрекетін жобалау үлкен жүйелердің кіші жүйелерінің іштей сабақтастығының себеп-салдарын ажырата, салыстыра меңгерудегі аналитикалық (сарапшылық) қызметі (неліктен?) қалай? (бағындырыла құруы бұл білімнің тұтас, саналы, бірізділікпен қабылдануын қамтамасыз етеді) жүйеленуі;

- әр студенттің ic-әрекеттерін жобалауы меңгерген біліктілігін ойлау жүйесінің тапқырлығына сүйенуі; [115];

- әр студенттің іс-әрекеттегі жобалауы меңгерген біліктілігін ойлау жүйесінің өміршеңдігіне құрылуы;

- әр студенттің ic-әрекеттегі жобалауы меңгерген біліктілігін ойлау жүйесінің дәлдігіне, дәлелін таба білу шеберлігіне дағдылануы.

Жоғарыда берілген жоғары оқу орнының ғылыми алқасында белгіленген көкейкесті мәселесінің мақсаты мен міндеттерінің қол жеткізер табыстары мыналар:

- жоғары оқу орнында жүргізілетін барлық пәндер адам тағдырының тұрмыс-тіршілігіне қызмет етеді, әр студент өзінің қажетіне, қабілетіне қарай біліктілігі мен ізгілігін өркендетеді;

- әр студент вербальды әдістен арылып, өзінің ойлау әрекетінің күннен-күнге дами түcyiнe түрткі жасайды;

- әр студент уақыт пен кеңістік талабына сәйкес биоәлеуметтік өpicтepiн дамытуға мүмкіндік алады;

- әр студент пәндердің айналымдағы ғылыми негіздердің детермендігін табуға талпынады;

- әр студенттің өздігінен іздену-зерттеу ic-әрекетінде жинақтаған білімін ойша шығарып, тәжірибеде қолдануын ширатады;

- әр студент рухани жан, ұждан тазалығының рухани қорегін айнала қоршаған кеңістіктен алуына дағдыланады.

- әр студент білім алу үдерісінде өзіне қажетті әрекетті мақсатты, мазмұнды, әдіс-құралдарды, даму қарқыны, өз-өзін бақылау әдетін саналы меңгереді, оны өзінің тәсіліне айналдырады [31, 38-39 б.].

Ұжымды ойлау әрекеті: әрекет-мақсат-мазмұн-әдіс-құрал-даму (адам, қоғам) рефлексия.

- әр студент өзінің алған білім мөлшерін пішіндейді, үлгiлeйдi, салыстыру, қорыту, көз алдына ойша жобалау іскерліктері шыңдалады;

- әр студенттің алған білімі өмip сүру ортасына ыңғайлану өpicтepiнe қызмет етеді, нәтижесінде биоәлеуметтік жүйеде өз-өзін дамыту барысында білімнің қабілеттеріне қарай қажетті белгілері, оның көздері (источники), механизмі, заңдары, нәтижелері әр блок түйінделген сайын айқындалып отырады;

- әр ғылым саласындағы ұсақ жүйелердің тұтастықта қайталана отырып, бірте-бірте күрделену принципі дидактикалық бірліктерді шоғырландыру нәтижесінде (ДБШ технологиясы) жүзеге асады.

Ұлттық тәрбие мазмұнын дамытудың ғылыми негіздері:

- дүниеге ғылым негіздерінің білім жүйесімен қарау (шоғырландыру);

- жаңа ақпараттарды өздігінен дұрыс қабылдап, әділ бағалауына, құндылықты өз тәжірибесіне сұрыптап ала білуіне, дереу шешім табуына бағыттау;

Бірізділік қағидасымен құрылатын үдерістер:

- ана тілі мен ұлтаралық қатынас тілдері, өзінің және басқа халықтардың тарихын, мәдениетін, әдет-ғұрпын, дәстүрлерін сыйлай білуге баулу (ізгілендіру).

- өздігінен денсаулығын, эстетикалық талғамын дамытуға дайындау.

Жоғарыда айтылғандарға байланысты ұлттық тәрбие мазмұнын жаңарту тұжырымдамасының негізгі бағыттарымен байланыстыру.

- білімнің жоғары оқу орныдағы мемлекеттік қалып ауқымын ізгілік негізіне бағдарлап, тереңдету, қазіргі ғылымның динамикалық (жылжымалы) құрылымына сәйкестендіру;

- студенттердің танымы, когнитиві мен эстетикалық әрекеті тәрізді қасиеттерінің оңға қарай ыңғайлана өркендеуіне жақсы жағдай туғызу көзделеді.

Жоғары оқу орныдағы ізгілендіру және білім мазмұнын дербес қарастыруды былайша болжамдайды:

- студенттің іс-әрекет субъектісі және жеке тұлға ретінде ізгілікке жетуіне мүмкіндік туғызу;

- қарым-қатынас жүйесі ізгілік негізінде меңгеріліп, аналитикалық қызметке машықтануына жаттығулар жүргізу.

Ұлттық тәрбие мазмұнын айқындаудың негізгі қағидалары:

- ұлттық тәрбие мазмұнының дербес жүйе ретінде қалыптастыруға мүмкіндік беретін жүйе қызметінің толықтығы. Студенттің оқып үйрену субъектісі тұрғысынан қабылдануы ескерледі;

- қоғамдық өмірдің қандай бір болмысын ғылыми саласында негізгі ұлттық тәрбие мазмұны жүйеге енгізіледі [31, 63-65 б.].

Ұлттық тәрбие мазмұнына қойылатын әлеуметтік талаптардың ерекшеліктері мен қағидалары:

- ұлттық тәрбие мазмұны арқылы өз халқының, ұлттық мәдени-тарихи байлығын жалпы азаматтық мәдени мұрасымен ұштастыра меңгеруге мүмкіндік беретін сабақтастық:

- аймақтық ерекшеліктерді қоғамтану ілімнің ізгілік мазмұнына негіздеудегі тапқырлық;

- студенттерді даралап, саралап оқытуды негізге ала отырып, білім мазмұнын жаңартудың көп деңгейлік жолдарын жүзеге асырудағы шеберлік.

Жоғары оқу орнындағы оқыту үдерісі мынадай маңызды мәселелерге көңіл бөледі:

- бағдарлама барлық жоғары оқу орындарында жүргізілетін негізгі ілімдердің ішкі, сыртқы мақсатары мен міндеттерін жалқылай, жалпылай жіктеу;

- аталған жекелеген пәндердің тұтастықта қабылдануын қамтамасыз етер ең басты деген мақсатты тәжірибеде ұтымды шешу;

- педагогтық ұжымның біліктілік деңгейліктеріне (иерархиясына) орай олардың өз-өздерін және сырттай (курс, конференция, семинар кеңестер т.б.) үзіліссіз, үздіксіз білім дәрежелерінің біліктілік, ғылымилық басқыштарға көтерілуіне жақсы жағдай туғызу;

- әр оқытушының кәсіптік деңгейінің өсуін кәсіпорын ашу ісіне бағдарлау.

Жоғары оқу орны тұжырымдамасының нәтижеге жеткізер желісі – жоғары оқу орнын басқару үдерісіндегі бағдарламасы.

Бағдарлама елімізде 70 жыл өмip cүpiп келген вербальді (сөз) жүйе мен даурықпа (демагог) «icтi» қоштайтын барлық оқытушылардың бойынан аластауына мүмкіндік туғызады.

Олай болса, жоғары оқу орны бағдарламасының жүйесі әр оқытушының тұлғалық қабілеттілікті меңгеру үшін материалдық қорлар мен әдіснамалық негіздерді басшылыққа алып, ұстаздық істің нәтижеге жеткізер деген не бip құнды ойлары мен халық қазынасын жинап, оның жандануына мұрындық болады.

Нәтижесінде әр оқытушы өз-өзінің ойлау өнерін дамытады, пәннің ішкі мазмұнын анықтайды, оның үнемі дамытылу жүйе көздерін табады, студенттер ұжымын басқару механизмінің тетігін ашады, осы іс-әрекеттерді дұрыс жүзеге асырудың заңдары мен қағидаларын сұрыптайды, нәтижеге жетер желіні дұрыс болжайды.

Ойлау өнерінің бағдарына қойылатын талаптар:

- ғылым талаптарына сай ізгіліктің адам бойына пәндердің мазмұн құрылымдары арқылы сіңірілуі;

- оқу жоспары мен оқыту мазмұнының мақсат, міндеттерінің дұрыс саралануы (бақылау);

- оқулықтағы материалдар терең логика мен бірізділік, тұтастық құрылымда болып, өзара сабақтастықта құрылуы;

- ғылыми (студенттердің физиологиялық-психологиялық ерекшеліктеріне, жастарына сай) теория мен тәжірибе байланысының жүйесінде қабылдануы;

- барлық анықтамалардың меңгерілуі, еске сақтау қабілеттерінің ұшталуы.

Жоғары оқу орнында оқыту жүйесі әр студенттің өз-өзін дұрыс тани білуіне, қажеттілік пен қабілет мөлшерін іштей жобалауына, өзінің бағасын шығаруына мүмкіндіктер туғызады.

Студенттердің өзі-өздеріне жетістік, толдық, кемелдендік, дамыдық деген бағаны бepyi үшін үнемі нәтижеге жеткізер әдіснамалық желіні алдын-ала көре білу іскерліктері ширауы керек. Бұл мақсатқа жеткізер үдерістер:

- жоспарлау;

- ұйымдастыру;

- сарынын белгілеу;

- бақылау.

Пәндерді жоспарлау мынандай аналитикалық жүйеге бағдарлайтын сұрақтардан құрылады:

- Бүгінгі күні кай жерге жеттік?

- Қайда, қандай нәтижелерге жетуіміз керек?

- Не icтeyiміз керек?

Бipiншi сұраққа жауапты бүгінгі күннен іздеуіміз керек. Ол талдау, жинақтау електерінен өтіп сұрыпталады.

Ойлау өнерінің кілті - әр студенттің ic-әрекетін шыңдау (делегирование). Әр студенттің шама-шарқына лайықты жұмыс беріп, оның үнемі шыңдалуына басшылық жасау басты мақсат.

Жоғары оқу орнында оқыту үдерісінің жолдары (мотив) даму жүйесін қамтамасыз ететін «Мына студент жұмысын нәтижелі орындауы үшін не icтeyiміз қажет?» деген сұраққа іздеу барысындағы ынтымақтастық істің нәтижесіне жетелейді.

Бұл жолдың төмендегідей eкi амалы бар:

- студенттің үнемі еңбекке өзін мәжбүр eтyi;

- егер адам өз мақсатын дұрыс түсінсе, ешбір сыртқы бақылаусыз, өз-өзін басқару, бақылау негізіндегі еңбекке деген құлшынысын оятуы.

Студенттердің бipiншi орында әлеуметтік-тұрмыстық хал ахуалдары, екінші орында шығармашылық ынтасы, үшінші орында кәсіптік шеберліктің шыңына жету ықыласы байқалады.

Ол үшін мынадай қасиеттерге ерекше көңіл бөлінеді:

- өз-өзін таныту (когнитив);

- өзін мойындату;

- әлеуметтік қажеттілікке мойын ұсұну;

- қауіпсіздік қажеттілікке бағдар жасау;

- негізгі физиологиялық қажеттіліктің біліктілік сатысына көтерілуі. Әр пәнге жаңаша философиялық көзқарас (парадигма) құра білу.

Бақылау төмендегідей кезеңдерге жіктеледі:

I кезең. Қалыпты айқындау (мақсат, міндет, кеңістік, уақыт).

II кезең. Қол жеткен табысты басқа сапаға айналдыру.

III кезең. Мүмкін болар нәтижені бұрынғы қол жеткен табыстармен салыстыру.

IV кезең. Өзекті мәселені шешу.

Аталған жұмыстың барлық болмысы 3 блоктан тұрады:

I теориялық - ғылыми;

II технологиялық;

III құжаттар.

Бұл блоктар бүгінгі оқыту жүйесіне дейін де өмip cүpiп келді. Олар мынандай теориялық ағымда жіктеледі:

- проблемалап оқыту теориясы (М. И. Махмутов [71,с. 48], И. Я. Лернер [90,с. 76 ], Н. М. Матюшкин [70,с. 54 ]);

- оқытудың даму жүйесінің теориясы (Л. В. Занков [100,с. 47], Д. Б. Эльконин [65,с. 38], В. В. Давыдов [64,с. 53]);

- оқыту белсенділігін арттыру теориясы (Т. И. Шамова [116,с. 86], Н. К. Марков [117]);

- мазмұнды қорытып оқыту теориясы (В. В. Давыдов [64,с.75 ]);

- танымдық қызығушылықты дамытудың теориясы (Т. И. Щукина [118]);

- оқытудың ұтымдылығын жүзеге асыру теориясы (Ю. К. Бабанский [111, с.54 ]).

Бүгінгі оқыту жүйесінде жоғарыда берілген теориялық ілімдердің жеке-жеке өмip cүpyi нәтижеге қол жеткізбейді. Сондықтан даму жүйесінде қажет ететін кейбір қағидалар сараланып алынды. Соның ішінде, И. Я. Лернер [90,с. 45], Д. Б. Эльконин [65,с. 36], В. В. Давыдов [64,с. 83] т.б. теориялық қағидалары назарда болады.

Әр студенттің шығармашылық қызметінің механизмі былай сараланады:

- модификациялы-жетілдіру (ecкінi жамау);

- комбинаторлы - кейбір жаңа элементтерді енгізу;

- радикал-түбірлі жаңалықты ұжымның іс-тәжірибесіне ғылыми негізде енгізу.

Біз бүгінгі таңда аталған жіктеменің түбірлі жаңалық бағытындамыз. Жұмыстың нәтижелі болуы үшін екі жақты меңгеру технологиясы ұсынылады:

Бipiншi Eкінші

эмпириялық теориялық

- қажетті оқулықтарды іздеу - теориялық ғылыми

негіздерін саралау

- қажетті құжаттарды үнемі оқу - тарихи-генетикалық

тамырын ашу

- ұжымды бақылау - пішіндеу

- сауал, амалдар құру - ойлау әрекетін дамыту

- ауызша сөз, сұхбат ұйымдастыру - алдын-ала електен өткізу

- тест өткізу - салыстыру, жіктеу

- озықтық үлгідегі тәжірибелерді - абстракциялау

- жинақтау - жүйелеу

- ұқсас үлгісін табу

- талдау

- интеграциялау

- матрицалау

Мұның барлығы студенттердің жеке физио-психологиялық, биологиялық ерекшеліктері, олардың қабылдау қабілеттері ескеріліп, мүмкіндіктеріне сай жұмыстардың сұрыпталуымен жүзеге асуы бақылаушылар назарында болады.

Талдау-жинақтау, жалқылау-жалпылау, ізденіс, мәселені зерттеу тәрізді әдістермен жоғары оқу орнының жалпы пәндер салаларына дәріс бepiп жүрген оқытушылардың оқыту барысындағы ic-әрекеттерінің сипаты рет-ретімен баяндалады. Жоғары оқу орнының оқу ісіндегі қол жеткен жақсы жетістіктерді одан әpi дамыту үшін және кемшіліктерді жою үшін жоғары оқу орнының ғылыми бағдары мынандай өзекті мәселені шешуге тиіс:

Оқытудың ұжымдық технологияларын пайдалану – студенттің тұлғалық болмысын дамыту құралы. Ал осы даму кеңістігінің саралап, даралап оқыту жүйесі аталған үш бағыттағы әдіснамалық ғылыми негіздің құрылымынан тұрады. Сол сүйенер материалды мазмұн ретінде салып, ең басты деген маңызды ойларды жеке даралап, саралап алу деген сөз. Бұл әpi оқыту, әpi ғылыми тұжырым.

Ойлау өнерінің жүйесі баяндалған мазмұн-құрылымы дұрыс ұйымдастырылса, төмендегідей жоғары оқу орнының түлектерінің білім меңгеру барысындағы Тұлғалық Пішіні дамытылмақ:

- табиғи қабілеті мен қажеттілігіне орай әлеуметтік ыңғай, икем, іскерлік, дағды, біліктіліктің танымдық (когнитив) даму заңдылығына сәйкес келу;

- республикалық, әлемдік біліктілік пен ізгіліктің тәжірибесіне (стандарт) өзінің бойындағы өнepi мен кәсіптік ыңғайын табиғи қуатына сәйкес үздіксіз, үзіліссіз дамытуы үшін қатыс (коммуникация) құралдарынан керегін саралап, сұрыптап алу машықтарын ширату;

- кәсіптік техникалы-эстетикалық мазмұндағы ғылым, білім салаларынан өзінің ыңғайына сәйкес болашақ кәсібінің мәнін айқындап, оны меңгерудің әдіснамалық негіздерін тұжырымдау;

- алған білімдерін тәжрибеде қолдана алу іскерліктерін дамыту мақсатында өз-өздерінің деңгейліктерін (иерархиясын) тексерудің амал-тәсілдері мен технологиялық қырларын игеруге мүмкіндіктер туғызу (қисық құрылған есептер мен жаттығулар, тест, сөзжұмбақ т.б.);

- адамның iшкi сырын дамытуға түрткі болатын табиғаттың құпия заңдылықтарының iшкi жүйесін айқындайтын кейбір құбылыстары жайлы өзінше топшылаулар мен тұжырымдар құрастыру;

- субъект, субкатегория тәрізді мистикалық түйіндердің ғылыммен ұштастығын түсінетін қабілеттілікті шыңдау;

- ғылым салаларындағы бip нысанаға әр түрлі берілген тұжырымдамасын (концепциясын) салыстырып өзінше қорытынды шығара алатын шығармашылық ғылыми машықтарды жаттықтыру;

- эстетика бағытындағы пәндердің студенттер бойындағы табиғи өнеріне сәйкес келіп, одан әpi өз-өздерінің дамыту әрекеттеріне бағындыру заңдылығын жүзеге асыру;

- жоғары оқу орны қабырғасында студенттердің ұжымдық ойлау әрекетін ұйымдастырып, әpбip жұмыстың нәтижесіне жетер желіні болжауға бағдар жасау.

Нарықтық қоғам талаптарына сай бip нәрсені сақтау, жаңаның ұтымдысын алу сияқты түciнік – әр студент пен оқытушының заңды бағыты.

Ұлттық тәрбие бүгінгі таңда студенттің танымдық, сезімдік қабілеттерін дамытарлық деңгейде болуын көздейді.

Ұлттық тәрбиеде студентке төмендегідей соқыр сезімдер кездессе, тәрбие жоспары ол жат мінездерді жоюға бағытталып құрылады.

Соқыр сезімдер мыналар:

- сараңдық; - бәсекелестік; - ашуқойлық;

- озбырлық; - еліктеу; - мақтансүйгіштік;

- екі жүзділік; - меншіктеу; - жәбірлеу.

- опасыздық;

Аталған соқыр сезімдер студенттерде аз кездессе, онда даму өpiciнe үндестік бар деп есептеліп, аздаған жат мінездерін дұрыстыққа бағыттап, оны ізгілікті арнаға салу үшін жеке бас ерекшеліктері ескеріліп, жұмыстың түрлері жоспарланады.

Екінші – студенттердің ұлттық тәрбиесі. Бұл топтың студенттеріне субъективизм, өзінше оқшаулану әрекеттepi басым болады.

Толқулық (переходный) – жеке бас ерекшеліктеріне сай әрекет. Аталған студенттердің төмендегідей соқыр сезімдер кездесуі мүмкін:

- меншікті сезім; - жәбірлеу;

- іштарлық; - төбелесқойлық;

- көнгіштік; - тентектік;

- күндестік; - таңсыққойлық;

- таласу; - көпшілік;

- фанатизм.

Жіктелген соқыр сезімдер студенттердің бойына сіңісіп кетпес үшін сөз құдіретін, бейне-теле-аудио, баспасөз сияқты қатыс (коммуникация) құралдарын тәрбиешілеріміз аналитикалық қағидаға (не? неліктен? қалай?) сүйеніп, тәрбиені ізгілікті қасиеттерге бұруға барынша мүмкіндіктерін пайдалану үшін басқару әкімшілігі қозғаушы күш болып келеді.

Жоғары оқу орнында студенттердің парасатты ойлау өнерін қалыптастырудың заңдылықтары мен қағидаларын оңтайлы шешуде Ж. Аймауытовтың саңылау сезім мен соқыр сезім жайлы ұсынған пікірлерін ұдайы есте сақтау қажеттігін баса көрсетуді жөн көрдік. Себебі, соқыр сезім адам миын «жаулап» алса, оның парасаты және ойлау өнері ешқашан дамытылмайды. Одан шығарар салдарымыз педагогика ілімі – физиоүдерістер мен психология тетіктерін ашып отырудың мәністерін меңгерудің әдіс-тәсілдері тұрғысында қарастыратын нысан.