Сауат ашу кезеңіндегі жұмыстар

Сауат ашу кезеңі негізінен үшке бөлінеді:

1) әліппеге дейінге дайындық кезеңі;

2) әліппе кезеңі;

3) әліппе­ден кейінгі кезең.

Дайындық кезеңде бөбектерді бір ұжымға ұйымдастыру жұмысына баса назар аударылады. Өйткені 6—7 жасар баланың мектепке оқуға түсуімен байланысты, жаңа жағдайға, жаңа адамдарға (мұғалімге, балаларға) үйрену, олармен қарым-қатынасқа түсу балаларға басында әжептәуір салмақ түсіреді. Мұнда балалардың барлығы бірігіп, әсіресе бір-бірінен сұрап, анықтау арқылы орындайтын тапсырмалар беру оларды жақындастырады. Сонымен қатар балаларды біріктіруде ойын ерекше роль атқарады (мысалы, шеберхана ойыны).

Дайындық кезеңінде оқуға, жазуға әзірлік жасалады. Мұғалім балалардың, білім дәрежесімен танысады, қалай сөйлей алатындары, қандай өлең, тақпақтар білетіндері анықталады.

Бұл кезеңде мынандай жұмыстарға баса көңіл ауда­рылады:

1. 
   Балалардың сөздік қорын анықтау. 
   
2. 
   Балаларға ауызша қысқа-қысқа сөйлемдер құратып, өз ойларын айтып беруге дағдыландыра бастау. 
   
3. 
   Балалардың, тіліне, сөйлеу мәнеріне көңіл аудару; тіл мүкістіктері, кейбір дыбыстарды анық айта алмау 
   жақтарын жою бағытында жұмыстар ұйымдастыру. 
   
4. 
   Мұғалімнің және жолдастарының сөзін тыңдай білуге дағдыландыра бастау. 
   
5. 
   Сөйлем, сөз, буын, дыбыс туралы ауызша түсінік беріп, сөйлемді сөзге, сөзді буынға, буынды дыбысқа 
   жіктеуге дайындық. 
   
6. 
   Жазуға дайындық жұмыстары жасалады: партаға дұрыс отыру, қарындаш, қаламды дұрыс ұстау, дәптерді партаға дұрыс қою, сия сорғыш, өшіргішті пайдалану сияқты жұмыстармен қатар балалар дәптердің сызығымен таныстырылады: өздері тік, көлбеу, ирек сызықтар сызып дағдыланады. Оқушылардың қолын жазуға жаттықтыру үшін мұғалім әріп элементтеріне ұқсас фигуралар жасап, оны оқушыларға сыздырады.
   

Бұл кезеңде жүргізілетін жұмыстың ерекшелігінің бірі - балалардың мектепке дайындық дәрежесінің әр түрлілігі. Осыған орай, жекелеген балаларға қалай ықпал жасау жолдары мен жұмыс түрлері ойластырылады. «Партаға түзу отыр», «Қаламды дұрыс ұста» сияқты плакаттарды көрсетіп (егер мектепте жоқ болса, ондай плакаттар алдын ала дайындалуға тиіс), соған сай әңгімелер өткізіледі. Өйткені балалар отыру, жазу, қалам ұстау ережелерін бұлжытпай орындауға жаттыққанда ғана саусақтарының бұлшық еттері дұрыс дамып жетіледі.Алғашқы сабақтарда балалардың тілі мен ойын дамыту жолында алуан түрлі жұмыстар ұйымдастырылады: әңгімелесу, көркем шығармалар оқу, ауыз әдебиет үлгілерін (жұмбақ, мақал, мәтел, жаңылтпаштар т. б.) жатқа, айту, өлеңдер жаттау, сурет, экскурсия бойынша әңгіме барысында мұғалім өзі қоятын сұрақтарын мұқият ойластырады.

Дайындық кезеңіндегі әңгіменің ерекшелігі оның қысқа (4—6 минут) болуында, әсерлілігінде, мұғалімнің сөзінің логикалық жүйелілігінде, мәнерлілігінде, тақырыбы жағынан балалардың күнделікті өміріне қабысып келуінде.Дайындық кезеңде мектеп тәртібі, оқу құралдары мен оқу жабдықтарын пайдалану тәртібін үйретуге ерекше көңіл аударылады.Осы айтылғандармен қатар дайындық кезеңінде кейбір әріп элементтерімен таныстырып, таңбасын жасатып үйрету де пайдалы (мысалы, «А» үш таяқшадан тұрады: екі таяқша төбелерін түйістіріп тұрады да, үшіншісі кесе көлденең тұрады т. с. с).Кеспе әріптердің кассасын жасату және оны пайда­лану жұмыстарына жаттықтыру да осы кезеңде іске асырылғаны жөн. Өйткені әріп таныту кезеңінде бала­ларға қойылатын талап тым көбейіп кетеді де, олар үлгіре алмай қалады.Дайындық кезеңіндегі сабақтардың жүйесін былайша көрсетуге болады:«С ө й л е м және с ө з» т а қ ы р ы б ы н а арналған сабақ (ауызша). 

1. 
   Мұғалімнің ертегі айтып беруі (немесе әңгіме оқып беруі). 
   
2. 
   Айтылған ертегі (немесе оқылған әңгіме) бойынша сұрақ-жауап түрінде әңгімелесу. 
   
3. 
   Тыңдағандарын оқушылардың өздеріне айтқызу. 
   
4. 
   Әңгімені сөйлемге ажырату. 
   
5. 
   Сөйлемдердегі сөздерді табу. 
   

Ертегіні (немесе әңгімені) диалог түрінде рольге бөліп айтқызу.

«С ө з ж ә н е б у ы н» т а қ ы р ы б ы бойынша с а б а қ( ауызша). 

1. 
   Әліппенің алғашқы беттеріндегі суреттер бойын­ша әңгіме жүргізу. 
   
2. 
   Оқушылардың айтқандарын сөйлемге талдау. 
   
3. 
   Сөйлемдерді сөзге талдау. 
   
4. 
   Сөздерді буынға талдау. 
   
5. 
   Сөздің басқы немесе соңғы буындарын жауып қойып, оны оқушыларға тапқызу. 
   
6. 
   Әңгімелеген заттардың суреттерін салу немесе ермексаздан жасату.
   

1. 
   Жұмбақ жасырып, оқушыларға шешкізу; осы жұмбақ пен оның шешуі бойынша әңгімелесу. 
   
2. 
   Әңгімені сөйлемдерге, сөйлемдерді сөздерге, сөздерді буындарға талдатқызу. 
   
3. 
   Дыбыспен таныстыру (а-ра, ал-ма, а-ғаш, а-па т.б. сөздерді талдай отырып, «а» дыбысына көңіл аударылады). 
   
4. 
   Таныс дыбыстан басталатын сөздер ойлату. 
   
5. 
   Айтылған кейбір сөздердің суретін салғызу. 
   

Әріп элементін жазуға үйрену сабағы. 

1. 
   Балалардың қарындаштарын, дәптерлерін дайындау. 
   
2. 
   Оқушыларды жазуға даярлау. Қарындашты қалай ұстау керектігін қөрсетіп, саусақтарын бүгу, жазу, ауаға жазғызып жаттықтыру. 
   
3. 
   Бүгін дәптердің бір бетіне жалауша салатындарын айту. 
   
4. 
   Тақтаға жазып көрсету және оны қайта ауаға жазып көрсету. 
   
5. 
   Балаларға дәптерлеріне жазғызу. 
   

Сөйлемді сөзге, сөзді буынға ажыратуға жаттығу сабағының үлгісі

Тақырыбы: сөйлемді сөзге, сөзді буынға ажыра­туға жаттығу.

Көрнекі құрал: Әліппе кітабының алғашқы беттеріндегі жеке суреттер.

Сабақтың барысы: Жеке суреттерді қарап, оларды атау. Сұрақ- жауап арқылы суретте көрсетілген заттардың әрқайсысына лайықты сөйлемдер құрату. Мысалы, — Үйрек қайтеді? — Үйрек ұшады деген сөй­лемде неше сөз бар? — Үйрек ұшады деген екі сөз бар. Бірінші сөз қайсы? —• Бірінші сөз — үйрек. — Жақсы­лап тыңдап отырыңдар, мен бірінші сөзді нешеге бөліп айтар екенмін. Үй-рек. Нешеге бөліп айттым? — Екіге бөліп айттыңыз.—Бірінші бөлігі қалай? — Бірінші бөлігі — «үй». — Екінші бөлігі ше? — Екінші бөлігі — «рек».

Осылайша екінші сөз (ұшады) де талданады. Енді бұл сөздерді балалардың өздері айтады. Сонан кейін буынның мәнісі, әр буынды айтқан сайын ауыздың ашылуымен бірге иектің ілгері қарай қозғалатындығы түсіндіріледі. Иектің қозғалысын байқату үшін сөзді буынға бөліп айтқанда алақанды иектің астына ұстау арқылы тәжірибе жасатып көруге болады. Иек екі буын­ды сөзде алақанға екі рет, бір буынды сөзде бір рет тиетініне олардың көздері жетеді.

— Сонымен, бүгінгі сабақта не үйрендік? — Сөйлем құрастырдық, сөйлемдегі сөздерді буынға бөліп үйрен­дік.

• 
  Енді суретке қарап, жақсылап тыңдап отырыңдар. 
  Мен сөздің бірінші буынын айтамын, сендер қалған бу­ынды жалғастырып айтып тұрыңдар: би-дай, үй-рек, та- 
  уық, т. б. 
  
• 
  Біз өткен сабақта не туралы әңгімелесіп едік? 
  
• 
  Өткен сабақта біз «Бақша өсімдіктері» туралы әңгімелескенбіз. 
  — Бақшада не өсірілетін еді? 
  

• 
  Бақшада қауын, қарбыз, сәбіз т. с. с. өсіріледі. 
  

• 
  «Бақшада қарбыз өседі» деген сөйлемде неше сөз бар? 
  
• 
  «Бақшада қарбыз өседі» деген сөйлемде үш сөз бар.
  

Үйге екі-үш буыннан құралған сөздер ойлап келу және бақшада істеген жұмыстары туралы әңгіме айтуға дайындалу тапсырылады.

Д ыбы с п е н т а н ы с т ы р у с а б а ғ ы н ы ң ү л г і с і

Көрнекі құрал: аттың, ағаштың, алманың суреті және «Әліппедегі» суреттер.

Сабақтың барысы: оқушылардың назарын сабаққа аудару үшін, балаларға көздерін жұмып, аз уақыт не естілетініне құлақ салып отыру тапсырылады. Балалар машинаның дүрілі, біреудің даусы т. б. дыбыстар естігенін айтады. Біздің сөйлейтін сөздеріміз де осы сияқты дыбыстардан құралатыны түсіндіріліп, Ажар,апа, Асыл т. б. с. сөздер мысалға келтіріледі, буынға бөлінеді (А-жар, а-па, А-сыл). Бұл сөздердің басында қандай дыбыс естілетіні сұралады. Балалар «а» дыбысының естілетінін айтады. — Осы дыбысты бәрің де айтып көріңдерші. Әлия, сен де. Асқар, сен де — барлығымыз; айтайық.

Суреттерді қарау және олардың атын атау; атауларды буынға бөлу. Ішінде «а» дыбысы бар сөздер ойлату. «Л» дыбысының таңбасымен таныстыру. Кеспе әліппеден «а» әрпін алып, оның екі тік сызықтан және бір көлденең сызықтан құралғанын ажыратып, қосып көрсету. Оқушылар бұл әріпті таяқшадан өздері құрастырады және оқиды.

«А» әрпінің кіші таңбасымен таныстыру. Оны да талдау (сопақшалау келген дөңгелек пен имек таяқшадан тұрады). Оны екі бөлімнен құрастырып көрсету (картоннан жасалып әкелген). Балалар картоннан жасалып әкелінген үлгіні айнала сызу арқылы «а» таңбасын шығарады. Әріп кассасынан бұл таңбаны табады.

Өткен сабақта балалардың өздері атын айтып, буынға бөлген еді; бүгін сол сөздерді тағы қайталайық, — деп, мұғалім оқушылар айтқан сөздерді талдау арқылы оның құрамында «а» дыбысының бар-жоғына көңіл аудартады.

Үйге құрамында «а» дыбысы бар 3—4 сөз ойлап келу тапсырылады.

Бұл — сауат ашудың басты, негізгі кезеңі. Әліппе кезеңінде дыбыстар оқушыларға алфавит ретімен үйретілмейді, алғашқы кезде балаға естілуі, айтылуы ең оңай дауысты және дауыссыз дыбыстар үйретіледі. Әр дыбыстың тұсындағы суретке байланысты әңгіме өткізіледі.

Қазақ мектептері үшін әліппе жасаушы авторлар мен сауат ашу жұмысын зерттеушілер әліппе кезеңін төртке бөледі.

Бірінші кезеңде жуан дауысты дыбыстар мен созылымды дауыссыздар және олардың таңбалары таныстырылады. Грамматикадан: сөйлеу, сөйлем, сөз, буын, дыбыс практикалық жолмен ұғындырылады.

Жалпы кеңес мектептеріндегі мұғалімдер мен әдіскерлер жазу оқудан кейін қалмауға тиіс екенін, яғни балалар сауат ашу барысында дыбыстарды оқып, олардың таңбаларын танып қана қоймай, әріптерді де жазып үйренулері қажет екенін көрсетеді.

Ендеше алғашқы кезеңнен бастап-ақ оқушылар үлкен және кіші әріптерді бірден жазып үйренеді. Екі дыбысты сөздерді оқи біледі, сондай-ақ көшіріп, те, жатқа да жазып үйренеді.

Оқуда да, жазуда да сөзді буынға, буынды дыбысқа бөлу сияқты, талдау-жинақтау әдісі, сонымен қатар үдету амалдарымен (ат, ат-а-ата т. б.) жасалған сөздерді және бір ғана әрпі немесе дыбысы өзгеше сөздерді (ана, ара, т. б.) оқу-жазу әдістері кең қолданылады.

Екінші кезеңде негізінен қысаң дауыстылардың жуаны және қалған үнді (сонор), ұяң, қатаң дауыссыздар таныстырылады. Бұл кезеңдегі дыбыстармен танысу жолдары да бірінші кезеңдегідей әдістер арқылы өтеді. Мұндағы айырмашылық— ұқсас дыбыстар салыстырыла оқытылады. Танылатын әріп санының көбейе түсуіне байланысты бұл кезеңнің жазу материалында қысқа-қысқа сөйлемдер кездеседі.

Үшінші кезеңде жіңішке дауысты дыбыстар мен к, г, п, б, ж, з, ң сияқты дауыссыздар танытылады. Бұл кезеңде оқушыларға үйретілетін буын саны да арта түседі.

Әліппені оқытудың төртінші кезеңінде тілімізде сирек кездесетін «һ» сияқты дыбыстар мен солардың таңбалары таныстырылады. Сонымен қатар бұл кезеңнің мақсаты — орыс алфавитінен қосылған әріптерді және олардың дыбыстарын саналы түрде таныту.

Жазу жұмыстары, сондай-ақ басқа жұмыс түрлері дс алдыңғы, дайындық кезеңіндегі сияқты болып келеді.

Әліппе кезеңінде қолданылатын негізгі құрал (Әліп­пе» жәнс «Әліппе серігімен» қатар) —кеспе әліппе. Кеспе әліппеден балалар сөз құрастырады, сөздерді буынға, дыбысқа талдайды, құрастырған сөздерін оқып жаттығады. Балалар оқыған немесе жазған сөздерінің мағынасына жете түсінетіндей, қате жібермейтіндей дәрежеге жеткенге дейін талданады.

Балалар әліппені өтудің бірінші кезеңінде алдын-ала буынға, дыбысқа талдап, кеспе әліппеден құрастырған сөздерін оқитын болса, екінші кезеңде үдету амалымен жасалған сөздерді және бір дыбысы өзгеше сөздерді оқиды. Бір дыбысы өзгеше сөздер мен үдету амалы арқылы жасалған сөздерді оқыту жұмысы кеспе әліппені пайдалану жұмысымен байланыстырыла жүргізілгенде ғана тиімді және нәтижелі болып шығады.

Үшінші кезеңде оқушылардың оқу техникасы мен жазу дағдысын жетілдіре түсу мақсатында «Әліппе» кітабының соңғы жағындағы материалдар пайдаланылады. Бұл сабақтардың мақсаты оқушылардың әліппе­ден алған білімін бекіту ғана емес, сонымен қатар балаларды оқу кітабы мен грамматикадағы материалдарды үйренуге дайындау болғандықтан, әліппе кезеңіндегі сабақтардан гөрі әліппеден кейінгі кезеңдегі сабақтар едәуір ерекшеленеді.

Әліппеден кейінгі кезеңде балалар көлемі шағын, қарапайым қысқа-қысқа сөйлемдерден құрылған мәтіндер оқиды. Кеспе әліппемен жұмыс бұл кезеңде де тоқтатылмайды. Әріптерден сөздер мен буындарды құрап жаттығу және оларды оқу жұмысы әліппеден кейінгі кезеңде де ұштастырыла қатар жүргізіліп отырады.Жазуға берілетін мәтіндердегі сөздердің айтылуы мен жазылуы бірдей, бір-біріне сай болуы әліппеден кейінгі кезеңде де қатты қадағаланады. Балалар бұрын оқылған, талданған сөйлемдерді мұғалімнің айтуы бойынша жатқа жаза алады. Аяқталмаған сөйлемдерді өздері аяқтай алады. Сөйлемдердегі қалдырылып кеткен сөз­дерді өздері тауып, қосып жаза алады. Мұндай сөздерді тауып, қосу немесе сөйлемді аяқтау жұмыстары, әрине оқушылар бұрыннан оқып талдап, танысқан сөйлемдері бойынша жүргізіледі.Әліппе кезеңінде жаңа дыбыс пен ж а ң а әріпті үйрету сабағының жүйесі

Оқу сабағы:

1. 
   Оқылған ертегі немесе жұмбақ бойынша әңгіме. 
   
2. 
   Әңгіме барысында қолданылған сөйлемдердің ішінен үйретілгелі отырған жаңа дыбыстан басталатын немесе аяқталатын сөзі бар сөйлемді бөліп алып, оған оқушылардың назарын аудару. 
   
3. 
   Сөйлемді сөзге, сөзді буынға, дыбысқа талдау арқылы үйретілетін дыбысты бөліп алу; осы дыбыстан басталатын немесе аяқталатын жаңа сөздер ойлап табу. 
   
4. 
   Сол әріптің баспа түрін көрсету, оның суретін таяқшалардан, қағаз қиындыларынан жасап көрсету, басқа әріптердің ішінен табу. 
   5. Кеспе әліппеден сөз құрастыру және оны оқу.
   

7. Әліппедегі бағанада берілген сөздерді оқу.

Жазу сабағы:

1. 
   Жазуға дайындық (оқушылардың дұрыс отыруы, қаламдарын дұрыс ұстауы, дәптерлерінің партада дұрыс қойылуы) тексеріледі. 
   
2. 
   Сөзді буынға, дыбысқа талдау арқылы жаңа әріп бөлінеді. 
   
3. 
   Жаңа әріптің элементтері бөлшектеліп көрсетіледі, мұғалім оны тақтаға жазып тұрады, оқушылар дәптерлеріне жазады. 
   
4. 
   Мұғалім жаңа әріпті тақтаға жазады; оқушылар осы әріптен басталатын сөздер ойлап табады, сонан соң; 
   олар әріпті дәптерлеріне жазып алады. 
   
5. 
   Оқушылар тапқан сөздерін буынға, дыбысқа талдайды, оқиды. 
   
6. 
   Талданған сөздердің ішінен барлық әрпі түгел өтілген сөздерді оқушылар дәптерлеріне жазады. 
   
7. 
   Суретпен немесе ермексазбен жұмыс.
   

Әліппеден кейінгі кезеңдегі сабақ ж ү й е л е р і

Ә ңг і ме немесе е р т е г і оқу сабағы 

1. 
   Оқылатын әңгіме немесе ертегі тақырыбы туралы кіріспе немесе дайындық әңгіме жүргізіледі. 
   
2. 
   Әңгіме немесе ертегі қысқа-қысқа бөлімдерге бөлініп, оқушыларға оқытылады. 
   
3. 
   Әр бөлім оқылып болған соң мұғалім онда не жөнінде әңгіме болғанын қысқаша, ондағы басты-басты ойларға тоқталу арқылы оқушылар зейінін жинақтауды іске асырады. Қажет болса, сұраулар қояды. 
   

4. 
   Әңгіме мәнерленіп қайта оқылады (пауза, нүктеге жақындағанда дауысты бәсеңдету, басты ой айтылған жерлерде дауысты салмақтау т. б.). 
   

4. 
   Мәтіннің мазмұнындағы негізгі ойлар оқушыларға анықтатылады. 
   

4. 
   Мәтінмен жұмыс жасалады (мысалы, мәтіннен табиғатты суреттеген жерлерін тауып оқыңдар немесе көңіл-күйді суреттеген жерді табыңдар т. б.). 
   

4. 
   Мәтіндегі негізгі ойларды оқушылар өздері табады. 
   

4. 
   Мәтін оқу дағдысы нашар оқушыларға оқытылады. 
   

Өлең оқыту сабағы 

1. 
   Өлең тақырыбына кіріспе әңгіме. 
   
2. 
   Мұғалім өлең мәтінін өзі мәнерлеп, нақышына келтіре оқьш шығады. 
   
3. 
   Өлеңнің шумақтары бөлініп әр бөлігі әр балаға оқытылады. Мұнда бала ең болмағанда бір жол оқыса 
   да, мәнерлеп, анық оқуына баса назар аударған жөн. 
   
4. 
   Өлеңді мәнерлеп, іштен оқытады. 
   
5. 
   Өлең мәтінін тұтас, мәнерлеп, дауыстап оқиды, онда кездесетін кейбір сөздердің мағынасы анықталады, 
   егер мүмкіндік болса, жаттатылады. 
   

Ж азу сабағы 

1. 
   Оқушылардың жазуға дайындығын тексеру (дұрыс отыру, қалам ұстау, дәптер қою т. б.). 
   
2. 
   Мұғалім бір сөйлем айтады, оқушылар оны қайталайды. 
   
3. 
   Сөйлем сөзге, буынға, дыбысқа талданады. 
   
4. 
   Сөйлемді мұғалім тақтаға жазады, оны оқушыларға оқытады, содан кейін бұл сөйлемді жауып қояды. 
   
5. 
   Оқушылар сөйлемді дәптерлеріне жазады. 
   
6. 
   Тақтадағы сөйлем ашылады да, оқушылар өздері жазғандарын тақтадағымен салыстырып, тексереді. 
   
7. 
   Осылайша екінші, үшінші сөйлемдер жазылады. 
   
8. 
   Оқушылар жазған үш сөйлемін тұтас оқиды. 
   

О қ ы л ғ а н әңгіме б о й ы н ш а ж а з у сабағы

1. Оқушылардың жазуға дайындығын тексеру.

2. Мұғалімнің тақтаға жазғанын оқушылар оқып шығады (2—3 сөйлем).

3. Мұғалімнің сұрағы бойынша әңгіменің мазмұны талданады. Мұнда мұғалім сұрақтарды күні бұрын дайындап қояды. Сұрақтар балалардың жауап берулері үшін оңай, сөйлемді дұрыс құруға жәрдемдесетіндей бо­лу керек.

4. Әңгімедегі әр сөзге фонетикалық талдау жасалады, жазылуы қиындау деген сөздер түсіндіріледі.

5. Мәтіндегі көп нүктенің орнында болған сөздерді естерінде сақтап оқиды.

6. Мәтінді дәптерлеріне көшіреді; көшіру барысында көп нүктенің орнына тиісті сөздерді тауып қояды.

7. Мұғалім көп нүктенің орнына тиісті сөздерді жазады.

8. Балалар өздері тауып жазған сөздерін тақтадағы жазылған сөздермен салыстырып тексереді. 

1. 
   Әліппеге дейінгі кезеңде атқарылатын жұмыстар туралы айтыңыз.
   
2. 
   ҚМЖ дайындау. (презентация және дидактикалық материалымен)