Сборник международной научно-практической

347 
агроценоздардың өнімділігін көтерудегі, топырақ құнарлығын сақтап қалудағы және 
атмосферадағы ең маңызды процесстердің жүруіндегі азоттың атқаратын зор мәнінде жатыр. 
Өнімді түптену коэффициентінің көрсеткіштеріне себу мөлшері тәсілдемесі оң әсер 
ететінін және зерттелген сорттың биологиялық ерекшеліктеріне байланысты әр түрлі деңгейде 
болатынын анықтадық. Сонымен қатар зерттелген Шымқала сортын жалға 70 см 
арқашықтықта жалға 2 қатарлап (20) сепкенде ең жоғарғы түптену коэффициенті болатыны 
белгілі болды.
Осы нұсқалардағы өсімдік биіктігі 89,2-90,6 см аралығында ауытқыды.Ал 
экономикалық тиімділігін еңбекке жұмсалған қаражат пен жүргізілген жұмысқа және Оңтүстік 
Қазақстан облысының нарықтық сұранысына байланысты анықтадық. Шымкент 
агрометеостанциясының мағлұматтары негізінде шаруа-шылықта өсірілетін дақылдардың 
өсіп-даму кезеңіндегі түсетін жауын-шашын мөлшері, егін себер алдындағы 1 м
2
топырақ 
қабатындағы өнімді ылғал қоры және жиынтық ылғал пайдалану деңгейі бойынша анықталған 
өнім деңгейі нақты алынған өніммен салыстырғанда айтарлықтай алшақтық бар. Бұл дегеніміз 
ауа-райы жағдайларының барлық қорларын шаруашылықта түгелдей дерлік қолданылмауда 
деген тұжырым жасауыма негіз бар. Осыған байланысты тәжірибелік тізбе бойынша тамырдан 
тыс азотпен үстеп қоректендіру негізінде бидайдың өскіндер, түптеу және масақтану 
сатысында өткізілуіне несепнәрдің (мочевина) судағы ерітіндісімен қолдың көмегімен іліп 
алып жүріетін бүріккішпен жүргізілді. 
Зерттеулер нәтижесінде күздік бидайдың өсуіне және түптенуіне 70 см арақашықтықта 
жалға 2 қатарлап 2,0 және 3,0 млн. өнгіш дән еккенімізде оң әсер ететіні дәлелденді (кесте 2).
Кесте 2 - Бидайдың «Стекловидная-24 және Шымқала» сорттарының себу мөлшері мен түп-
тену және өсу биіктігіне минералды тыңайтқыштардың әсері
Сорт 
Дәннің себу 
мөлшері, 
млн.дана/га 
Минералды тыңайтқыштармен 
үстеп қоректендіру мерзімі мен 
мөлшері, кг/га 
Түптену 
коэффициенті 
Өсу 
биіктігі, см 
Стекловидная-
24 
2,0 
Тыңайтқышсыз (бақылау)
1,2 
70,7 
Фон Р
45 күзде 
N
60 көктемде 
1,3 
60,6 
Фон Р
45
күзде 
N
90 көктемде
1,3 
63,8 
3,0 
Тыңайтқышсыз (бақылау)
1,3 
74,4 
Фон Р
45 күзде 
N
60 көктемде 
1,3 
83,4 
Фон Р
45
күзде 
N
90 көктемде
1,3 
82,5 
4,0 
Тыңайтқышсыз (бақылау)
1,1 
83,2 
Фон Р
45 күзде 
N
60 көктемде 
1,1 
74,3 
Фон Р
45
күзде 
N
90 көктемде
1,1 
75,5 
5,0 
Тыңайтқышсыз (бақылау)
1,1 
70,8 
Фон Р
45 күзде 
N
60 көктемде 
1,1 
80,2 
Фон Р
45
күзде 
N
90 көктемде
1,1 
81,2 
Шымқала 
2,0 
Тыңайтқышсыз (бақылау)
1,3 
80,7 
Фон Р
45 күзде 
N
60 көктемде 
1,4 
80,6 
Фон Р
45
күзде 
N
90 көктемде
1,4 
81,8 
3,0 
Тыңайтқышсыз (бақылау)
1,4 
80,4 
Фон Р
45 күзде 
N
60 көктемде 
1,4 
81,4 
Фон Р
45
күзде 
N
90 көктемде
1,4 
88,5 
4,0 
Тыңайтқышсыз (бақылау)
1,5 
84,2 
Фон Р
45 күзде 
N
60 көктемде 
1,1 
87,3 
Фон Р
45
күзде 
N
90 көктемде
1,5 
86,5 
5,0 
Тыңайтқышсыз (бақылау)
1,1 
85,8 
Фон Р
45 күзде 
N
60 көктемде 
1,6 
89,6 
Фон Р
45
күзде 
N
90 көктемде
1,6 
90,2 

348 
Түптену коэффициентінің ең төменгі көрсеткіші «Шымқала» сортын 4,0 және 5,0 млн. 
өнгіш дән себілген нұсқада 1,1 төңірегінде боладынын байқаймыз. Қазіргі нарық 
экономикасы кезінде егіншілік танапта топырақ құнарлылығын арттырып, жаңа технология 
негізінде жүргізу қажет. Бұл жаңа технология өсімдіктердің тіршілік кезеңінде топырақты 
жеткілікті деңгейде минералды және органикалық заттармен қамтамасыз ететін минералды 
тыңайтқыштардың орнын алмастыратын микробиологиялық активті биотыңайтқыштар 
дайындап қолдануға негізделген. 
Тәжірибеде әр жылы тәжірибе жұмысын жүргізетін шағын көлемді жерден өнімін 
жинап алу, тікелей комбайн орағымен « Сампо-500»-бен. Әр жылы тәжірибе жұмысы 
жүргізілетін шағын көлемді жерден астық дәнінің үлгісін алып,оны кезекті технологиялық 
сапасының көрсеткішін анықтау үшін жіберіледі. Алынған үлгіден әдістемелік қалыпқа 
(методикалық стандартқа) байланысты С-19 тобынан анықталынды: ылғалдылық, 
қоқымдануы, ылғалды балуыздың серпінділігі және саны, шынытәріздес және табиғи дәнді, 
ақуыздың ортақ үлесі (ылғалды протейнді). Осы алынған мәліметтер дисперциялық талдау 
әдісін пайдалануға ЭВМ-ді қолдану арқылы анықталды. 
Тассай тәжірибе станциясында 6 танапты дәнді-шөпті ауыспалы егісін қолдана 
отырып күздік бидай сорттарының қор жинау технологиясымен стационарлық 
учаскелерінде өзіміздің іс-тәжірибелік жұмыстарымыз жүргізілді (кесте 3).
Кесте 3. Тассай тәжірибе станциясында күздік бидай сорттарының өнімділігіне топырақты 
өндемей тікелей себу тәсілі және тыңайтқыштардың әсері 
Тәжірибе нұсқалары 
жылдар 
Орташа 
өнімділік, 
ц/га 
2016 
2017 
2018 
1. Өндірісте қалыптасқан технология 
(бақылау) 
15,5 
17,5 
19,4 
17,5 
2. Топырақты өңдемей тікелей себу 
16,8 
20,9 
17,8 
20,8 
3. Топырақты өңдемей тікелей себу + 
ерте көктемде тырмалау 
16,9 
18,1 
19,4 
19,7 
4. Топырақты өңдемей тікелей себу + 
ерте көктемде азот қоректендіру + 
тырмалау
17,5 
20,2 
19,1 
22,5 
Күздік бидайдың сортының дәнінің сүттену дәуірінің бас кезінде 28,8 мм жауын 
жауып дақылдардың бірқалыпты пісіп жетілуіне оң әсер етті. 
Технология бойынша өндірілген нұсқада өндірісте қалыптасқан технологияға 
(бақылау) қарағанда күздік бидайның өнімділігі 2018 жылы 17,5 ц/га болып, ал Топырақты 
өңдемей тікелей себу + ерте көктемде азот қоректендіру + тырмалау нәтижесінде өсірілген 
нұсқада өнімділік 22,5 ц/га құрады. Яғни, күздік бидайның өнімі топырақты өңдемей 
тікелей сеуіп өсірген нұсқада 5,0 ц/га артты.

жүктеу/скачать 11,88 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: