Сборник научных статей научно-практической конференции «Байтанаевские чтения-Х»

433 
ЭОЖ 376-053.4
 
СӨЙЛЕУ ҚАБІЛЕТІНІҢ БҰЗЫЛЫСТАРЫ БАР МЕКТЕП ЖАСЫНА 
ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ ТАНЫМДЫҚ ҮРДІСТЕРІНІҢ ДАМУ 
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ 
Атанбекова А.Ж
. – 105-18 тобының студенті 
Ғылыми жетекші: Исманова Р.Ж. 
п.ғ.к., аға оқытушы 
Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік педагогикалық университеті, Шымкент 
Резюме 
В статье описаны особенности развития познавательных процессов у дошкольников с 
общим нарушением речи 
Қазіргі таңда еліміздегі әлеуметтік саясат ерекше білім алу қажеттіліктері 
бар балалардың әлеуметтік оңалту мен дамытуды көздейді. Өйткені, ерекше білім 
алу қажеттіліктері бар балалар саны жыл өткен сайын жоғарылап келеді. 
Солардың ішінде ең көп кездесетіні – сөйлеу тілі бұзылысы бар балалар. Сөйлеу 
тілінің бұзылысы, әсіресе, мектепке дейінгі жастағы балаларда жиі байқалады 
Сөйлеу тілінің жалпы дамымауы және моторлы алалиясы бар мектепке 
дейінгі жастағы сөйлеу тілінің бұзылыстары бар мектепке дейінгі жастағы 
балаларда сөздің буындық құрылымын ... балалардың сөйлеу тілінің 
ерекшеліктері қазақстандық Қ.Қ. Өмірбекова, Г.Б. Ибатова [1], А.Қ. Ерсарина [2] 
және т.б.) ғалымдардың еңбектерінде жан-жақты қарастырылған. Осыған орай, 
аталған ғылыми еңбектерде көрсетілген сөйлеу тілінің ауыр бұзылыстарында 
сөздік қордың шектелуі, фонетика-фонематикалық бұзылыстардың (соның ішінде 
сөздің дыбыстықбуындық, буындық құрылымдарының дөрекі бұзылыстары) 
болуы, грамматикалық қатардың, фразалық және байланыстырып сөйлеу тілінің 
қалыптаспауы немесе жеткіліксіз қалыптасуы көрсетілген. 
Сөйлеу бұзылыстары бар балалардағы бұзылыс құрылымында сөйлеуді 
дамыту деңгейінің төмендеуі ғана емес, сонымен қатар танымдық саланың 
төмендеуі байқалады. Сөйлеу бұзылыстары мен психикалық белсенділіктің басқа 
аспектілері арасындағы байланыстарды ашу сөйлеу бұзылысын қалыптастыруға 
қатысатын психикалық үрдістерге әсер ету жолдарын табуға көмектеседі. 
Тиісінше, сөйлеу бұзылыстарын тікелей түзетумен қатар, сөйлеу әрекетінің 
қалыпты жұмысына тікелей немесе жанама кедергі келтіретін психикалық 
дамудың белгілі бір ерекшеліктеріне әсер ету мүмкіндігі ашылады. Сөйлеу және 
басқа психикалық үрдістердің дамуындағы тығыз байланыс сөйлеу дизонтогенезі 
жағдайында байқалады [3].
Сөйлеу бұзылыстары белгілі бір дәрежеде (олардың сипатына байланысты) 
баланың барлық психикалық дамуына теріс әсер етеді, оның қызметі мен мінез-
құлқына әсер етеді. Көптеген сөйлеу бұзылыстары сөйлеу емес үрдістер мен 
функциялардың жеткіліксіз деңгейімен (назар, гноз, есте сақтау) тікелей 
байланысты. Бұл түзету-педагогикалық жұмыс үрдісінде сөйлеу кемшіліктерін 
жеңудің қайталама ауытқулардың алдын-алу және жеңумен үйлесу қажеттілігін 
анықтайды [3]. 

434 
Көптеген зерттеушілер (А. П.Воронова, Ю. Ф. Гаркуша, В. А. Ковшиков, О. Н. 
Усанова және т. б.) сөйлеудің жалпы дамымауы бар балалардың назарының 
тұрақсыздығы, ерікті назардың төмен деңгейі, өз іс-әрекеттерін жоспарлаудағы 
қиындықтар сияқты ерекшеліктерін атап өтеді. Жалпы сөйлеу қабілеті дамымаған 
балалар тез шаршайды, танымдық мәселелерді шешуде өнімді тактиканы 
таңдауда қиындық көреді және ересек адамның үнемі шақыруын қажет етеді. 
Тұрақтылықтың жеткіліксіздігі, назардың сарқылуы жұмыс үрдісінде белсенділік 
қарқынының төмендеу тенденциясын анықтайды. Сөйлеудің жалпы дамымауы 
бар балада жеткіліксіз тұрақтылық пен назардың таралуы сөйлеу және кез-келген 
басқа әрекеттерді біріктірудің қиындықтарында көрінеді [4].
Жалпы сөйлеу қабілеті дамымаған балаларда қалыпты сөйлеушілермен 
салыстырғанда ауызша есте сақтау қабілеті мен есте сақтау қабілеті айтарлықтай 
төмендейді. Балалар көбінесе күрделі (үш сатылы) нұсқауларды ұмытып кетеді, 
олардың кейбір элементтерін елемейді, ұсынылған тапсырмалар тізбегін 
өзгертеді. Нысандарды, суреттерді сипаттау кезінде жиі қателіктер жібереді. 
Бірқатар балаларда есте сақтау белсенділігінің төмендігі байқалады, ол танымдық 
іс-әрекеттің шектеулі даму мүмкіндіктерімен үйлеседі [4].
Сөйлеудің жалпы дамымауы бар балалардағы визуалды-бейнелі ойлау олардың 
дамуында қалыпты сөйлейтін құрдастарынан артта қалады, оның қалыптасу 
деңгейі сөйлеу бұзылыстарын жеңу дәрежесіне байланысты. Пәндік-практикалық 
қызметінде мектепке дейінгі жалпы сӛйлеу тілі дамымаған пайдаланады сол 
әдістері, бұл және жақсы сөйлейтін. Алайда, егер соңғысы ішкі ойлау әрекеттерін 
сыртқы практикалық әрекеттерден бұрын жүзеге асырса, оларды алдын-ала 
жоспарласа, онда сөйлеудің жалпы дамымауы бар балалардың практикалық 
тапсырмаларды орындауы тиісті жағдайдың белгілі іс-қимыл әдістерін 
таңдаудағы қиындықтармен сипатталады; егжей-тегжейлі қарапайым индикативті 
әрекеттердің болуы; іс-әрекеттің визуалды тиімді бекітілуін жеңілдететін 
қосымша практикалық әдістерді жиі қолдану. Әрекеттерді орындаудағы 
қиындықтар (операцияларды орындау тәртібін бұзу, практикалық сынақтар) 
баладан егжей-тегжейлі әрекетке оралуды талап етеді. Жалпы сөйлеу қабілеті 
дамымаған балалардың ақыл-ой міндеттерін шешудегі алғашқы егжей-тегжейлі 
әрекеттерді азайту тек қарапайым операцияларға қатысты болады [5].
Осылайша, сөйлеу қабілеті бұзылған балаларда сөйлеу құралдарының 
жеткіліксіз дамуы олардың қарым-қатынас шеңберін шектейді, оқшауланудың, 
бастамашылдықтың, шешілмеудің, ұялшақтықтың пайда болуына ықпал етеді; 
сұхбаттасушымен байланыс орнатуға, сөйлесуді сақтауға қабілетсіздікті 
тудырады. Сөйлеу жүйесінің дамымауынан басқа, жалпы сөйлеу қабілеті 
дамымаған балаларда танымдық іс – әрекеттің бұзылуының күрделі үйлесімі 
байқалады, бұл ақыл-ой операцияларының дамымауында көрінеді-синтездеу, 
талдау және салыстыру, қалыпты сөйлейтін құрдастарымен салыстырғанда 
ауызша есте сақтау қабілеті мен есте сақтау қабілеті, зейіннің тұрақтылығы 
төмендейді.

435 
Сөйлеу қабілеті бұзылған балаларда сөйлеу құралдарының жеткіліксіз 
дамуы 
олардың 
қарым-қатынас 
шеңберін 
шектейді, 
оқшауланудың, 
бастамашылдықтың, шешілмеудің, ұялшақтықтың пайда болуына ықпал етеді; 
сұхбаттасушымен байланыс орнатуға, сөйлесуді сақтауға қабілетсіздікті 
тудырады. Сөйлеу жүйесінің дамымауынан басқа, жалпы сөйлеу қабілеті 
дамымаған балаларда танымдық іс – әрекеттің бұзылуының күрделі үйлесімі 
байқалады, бұл ақыл-ой операцияларының дамымауында көрінеді-синтездеу, 
талдау және салыстыру, қалыпты сөйлейтін құрдастарымен салыстырғанда 
ауызша есте сақтау қабілеті мен есте сақтау қабілеті, зейіннің тұрақтылығы 
төмендейді.
Біз жүргізген зерттеу нәтижелері сөйлеу кемістігі нейропсихиатриялық 
және танымдық іс-әрекеттің дамуына теріс әсер ететіндігін көрсетеді, сондықтан 
сөйлеу қабілеті бұзылған балаларда жоғары психикалық функциялардың 
жетілмегендігінде көрінетін психикалық даму қарқынының тежелуі байқалады. 
Ауыр сөйлеу патологиясы бар балаларда барлық танымдық іс-әрекеттің 
дамымауы байқалады. Интеллектуалды артта қалу балаларда қайталама сипатқа 
ие, өйткені ол сөйлеудің дамымауы, оның барлық компоненттері нәтижесінде 
қалыптасады. 

жүктеу/скачать 8,82 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: