Секциясы: Этномәдениеттану
Халық тәрбиесінде әдеп-дәстүрлері үш тоқа бөлінеді
жүктеу/скачать 283,5 Kb.
|
ЕРАСЫЛ ДИАНА
| Халық тәрбиесінде әдеп-дәстүрлері үш тоқа бөлінеді.
Мінез құлық әдептері. Жүріс-тұрыс әдептері. Қатынас әдептері. І. Мінез-құлық әдептері Дарқандылық, биязылық, турашылдық, кішіпейілділік, салмақтық, пейілділік, бауырмалдық, рақымшылдық, шыдамдылық, сыйластық, ұстамдылық, білімпаздылық, ұқыптылық, меймандостық, тындырымдылық, сыпайылылық т.б. «Көз көргенін, көсеу түрткенін біледі» - дейді дана халқымыз. Дүниеге бала «әдеп» деп кірсе, үлкендер ықпалымен тәлім тәртібіне жаттықса жақсы мінез сол баланың бойына үйір келеді. Халқымыздың ұлттық психологиясындағы өзгеге ұқсамас өзіндік бір ерекшелігі кең пейіл дархандығы. Ашық қолды, жомарт, тамағының дэмдісін, көңілінің дәндісін, қонаққа сақтайды. Тіпті өз талшығы өзіне жетпей отырса да жоқты намыс тұтып, барын қонағының алдына тартады. Қонағы үйінен ырзалықпен аттанбаса, бойынан ұйқы, өзегінен ас қашады. Келген қонақтың көңілі үшін астындағы жалғыз атын союға дайын тұрады. Кеңпейіл, дархандылық мінез көбіне рақымшылдыққа әкеліп саяды. Жатты туыс, бауыр түтып, жатырқамай көкірегінен итермей бауырына тартып төрінен орын беріп, төбесіне көтереді. «Өле жегенше — бөле же» - деп тапқанын қызғанышсыз ортаға салып, адамдықтың ала жібін қасиет түтады. «Сұраса келе, қасыңдағы жарың қарын бөле шығады» - деп жатты жақындатып, бауыр тұтады. Кеңпейілділігімен ұстасып, тұтасып жатады. Ақкеңіл бала мінездес, өзгеге де өзіндей сенеді. Кеңпейілділіктен, ақкөңілділік, адалдық, рақымшылдық, бауырмалдық, сыйластық туылып, батырлық үштасып жатады. Соның нәтижесінде бір эулетте қанша жан болса сенікі-менікі деп бөле жармай бір қазаннан дэм татып, үлкенді қүрметт тұтып төрге отырғызып, оның айтқан сөзін «заң» деп ұғынады. Ынтымақ, бірлік, береке төрінен орын алып, өмір ағымында біте қайнасып жатады. «Бақ қайда барасың, ынтымаққа барамын» - деген деп бірлікке, татулыққа үндеп отырады. Халқымыз мінез-құлқындағы өзіндік бір ерекшелік - шыншылдық пен турашылдық. «Бас кеспек болса да, тіл кеспек жоқ» - шындықты пір тулып, дар астында да туралықты айтады. Адамды жақсылыққа бастайтын үш жолбасшы бар - дейді халқымыз. Ар, Намыс, ұят. Әр адамның бойында ар, ұят, намыс эділдікпен біріксе, бұл одақтан күші асар ешнәрсе болмайды, егер бұл төртеуі нысап, эділет, мейірім, яғни үжданмен біріксе мұндай адам имандық нүрын шашқан алып сәулеге айналады. Мінез әдептерінің келесі көрінісі бұл кішіпейілділік пен қарапайымдылық. Кішіпейілділік ұлылықтың белгісі - дейді ғұлама Махмут Қашқари. Адам бойындағы қүдай берген дарынға немесе байлығына, не қызметіне мақтанып немесе бұлданып менмен, тәкаппар болса, бұл ақылсыздықтың ең төмені. «Адам баласы адам баласынан ақыл, ғылым, ар мінез деген нәрселермен жарайды» - дейді Абай. Әр адамның серігі ақыл, жетелеушісі ғылым, көңіліне сәуле шашар жарыгы ар, мінез болса, одан өткен жақын адам болмайды. Әр істі ақылға салган адам өзіне жақсы төреші бола алады, өзгегеде қазылыққа жарайды. Олай болса баланы кішіпейілділікке үйрету, қарапайымдылыққа үндеу халық педагогикасының құдіретті қаруы. Халқымыз «¥л өссе ұрпақ, қыз өссе өріс» - деп ұрпақтарының болашағына жауапкершілікпен қарап, әрбір ата-ана олар алдында жауапты екенін асқақ сеніммен сезініп келеді. Ежелгі қалыптасқан дәстүр бойынша отау тігудің бірден-бір жолы құда түсіп, қалың малын төлеп үйлену арықылы жүргізіледі. Қалың малға алынган малды ата-ана дүние деп есептемейді. Өйткені алынған малдың үстіне ата-ана өз жанынан тағы қосып бойжеткенге отау мүліктерін жасап, не керектің бәрін әзірлеп жастардың қиналмай өмір сүріп кетуіне толық жағдай туғызып отырды. Жаңа қосылған жастардың қиналмауы, оларға қажетті заттардың екі ата-ананың әзірлеуі, қамтамасыз етуі босаға беріктігіне, және болашақ ұрпақтың жақсы жетіліп дүниеге келуіне негіз болды. Құда болуда екі жақты қатынасты жастар қосылғанға дейін ата-ана сыр алысып, бір-бірінің мінезін біліп, екі жақ та қуаныш көріп, жастардың болашақ өміріне негіз қаланады. Олардың қүйрық-бауыр жесуі, қүда тарту, қүдаларға үн жағу, ақ бата беру, ілу апару, есік ашар, ентікпе беру, шатыр —байғазысы, балдыз көрімдігі, т.б. кәделері жастар көңілін бір-біріне жақындатып отаудың баянды болуының басты жолы болды. Болашақ перзентінің дене бітімі дұрыс жетіліп, оыың күшті ақылды, парасатты бодужггхгшқымыз баланың ананың күрсағындағы дәуірден ойластырды. Мұндай аналар ерекше күтімге алынып, олардың ауыр жүк көтеруіне, түнде далада жалғыз жүрмеуіне, бөлмеде жалығыз жатуына тыйым салынды. Оқыс қимылдардан сақтандырып отырды, тыныш үйықтауына, жақсы демалуына жағдай туғйзып, әсіресе ананы шошытпау жағынан қарастырып, бүкіл ел қамқорлыққа алды. Нәресте дүниеге келген соң кырық күн толғанда баланы қырқына:; шығарады. Қырық қасық жылы суды қасықпен өлшеп құйып баланы шомылдырып, тырнағы, шашы алғаш алынады. Тырнағы мен ша лын дарынды, дуалы ауызды адамдарға немесе шещен, ақын, әнші, сері адамдарға алдырады. Өйткені жасын берсін, енерін, ақылын берсін деп ырым жасайды. Ал шын мәнінде халық ырымы қате кетпейді. Бала қаз-қаз жүре бастағанда бала өмірінде сүріншек болмасын деген ниетпен абысын-аржындарды жинап той жасап арнайы баланың тұсауын кеседі. Халықымыздың салтында көктей қаулап көгерсін деп көк шөппен, біреудің ала жібін аттамайтын әділ бол деп ниетпен, яғни осы үш тілектің біреуімен баланың тұсауын кеседі. Ғасырлар бойы халықтың емеуірінен өткен ырымдардың қатесі жоқ, киелі. Мұны баларға үйрете отырып, өзімізде жауаптылықпен қарауға тиіспіз. Атамыз қазақ нәрестенің дүниеге келу салтанатына осылайша көңіл бөліп, қасиетті дәстүрлерді сақтауды езінің бала алдындағы парызы деіі біледі. Осындай игі дәстүрлерді, ізгі қасиеттерді кішкентайынан бала бойына сіңіріп, ата-ананың ұлағатты ісін жалғастырушы етіп қалыптастырып отырды. жүктеу/скачать 283,5 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|