былай   деп белгіленді:  1)

XX ғасырдың басында Халық ағарту министрлігі мектептер мен медре- 

селерге  тікелей  бакы лау  ж асау  міндетін  де  өз  қолы на  алды,  бұл  орайда 

М и ни стрлік  қы зм еттің  ұйымдастыру  нысандарына  ғана  араласады  деп 

көрсетті, алайда бұл бүркеніш  ғана болатын.  Іс жүзінде үкімет те, жалпы 

үстемдік  етуші  топтар  мен  таптар да  Ресей  ж үргізіп  отырған  бүкіл  кон- 

ф ессионалды қ саясатқа өте байсалды қарады. Бұл бақылау үшін  губерна- 

то р л ар д ы ң   м індетіне  күн делікті  түрм ы сқа,  ж үріс-тұры сқа,  ш етелдік 

төлқұж ат беруге, кітаптар мен мерзімді басылымдар басып шығаруға бай- 

ланысты  барлы қ мәселелерді қадағалау міндеті енгізілді, мұның өзі кон- 

ф ессионалды к кызметті үкіметке толы қ бағындыруға әкеп соқты.  Соны- 

мен бірге мұсылман  қауымдары басш ы лары ны ңөздері өкімет орындары- 

мен  ы нты м ақтасты қ нысандарын табуға тырысты.  М әселен, XIX ғасыр- 

д ы ң   8 0 -ж ы л д а р ы н ы ң   ө з ін д е - а қ   Т ү р к іс т а н   м ұ с ы л м а н   қау ы м д а р ы  

қ ай раткерл ерін ің   бірі  Т үркістан ны ң   генерал-губернаторы   К ауф манға 

былай деп ж азған:  «Ж аңа мектеп  ең алдымен пайдалы болуға тиіс.  Онда 

ұстаны латы н заңдар өмірде пайдалы, оған қолданылатын болуға тиіс».13 

Яғни дөстүрлі білім беру ісінің н ақ толық, бақылаудағы жүйесі XIX ғасыр- 

ды ң аяғы  — XX ғасы рды ң басында орныға бастаған  ж аңа ы қпалға,  ж аңа 

п ринциптер мен ны сандарға түрткі  салды. Ж аңа әдіспен оқытатын м ек­

тептер ұйымдасты рыла бастады.  XIX ғасырды ң аяғы -  XX ғасырдың ба­

сы нда Қ азақстан да неғұрлым калы ң бұқараға білім беру конф ессионал- 

ды қ  м ектептер  арқы лы   ж үргізілді,  өз  кезегінде  ол,  атап  өтілгеніндей, 

жәдидшілдік ерекшеліктерімен реформаланды, сөйтіп, мұсылмандықағар- 

ту ісіне зайырлы оқыту элементтерінің неғұрлым кеңінен енгізілуі, мәде- 

ни мұраға неғұрлым либералды қ көзқарас, сонымен бірге Осман импери- 

ясы на  неғұрлым  кең  көлемде  бағдар  алу  М.  И.  И льм инскийдің  ресми 

мектебі тарапы нан өрш еленген қарсы әрекет туғызды. Ол былай деп ж аз- 

ды:  «Б ақш асарайда  Г аспиринский:  бірінш іден,  Ресей  им периясы ны ң 

мұсылман бодандары арасында мұсылмандык негізде еуропалық оку-ағар- 

туды тарату, мұсылмандық мұраттарды еуропалық білім беру арқылы қол- 

дау, екіншіден, Ресейдегі барлық сан миллиондаған ала-құла ж әне әр түрлі 

тілдегі  мұсы лман  халкы н  біріктіру  мен  топтасты ру  мақсатын  көздеп 

оты р».14 Н а қ  И льм инский  мектебі  ж әдидтік  реформ аны   өте  қауіпті  деп 

білді.  Ол  бұратаналар  ортасы на империяда жалпы  қабылданған  мұсыл- 

манш а  білім  беруге  қарам а-карсы   идеялар  мен  әдістердің  енгізілуінен 

қауіптенді.

Ө лкедегі  о қ у -а ға р т у   ісін  ұй ы м дасты руш ы   ресм и  орган д ар  бірін ш і 

к е зе к т е   б үкіл  м ұсы лм ан ш а  білім   беру  ісін  біры ң ғай   о қу   ж осп ар ы н а 

келтіру ж өн е түгелімен бір ізге түсіру,  бұл орайда зайы рлы лы қ пәндер- 

ге  к ө ң іл   б өлу  қ а ж е т   деп  санады .  М ұсы лм ан ш а  білім   беру  кадрлары  

м ә с е л е л е р ін е   зор  к ө ң іл   б ө лін д і,  о н ы ң   үстін е  о қу   оры н д ар ы н ы ң   бір 

б өлігі  зай ы рлы   білім і  бар  м ұғалім д ер д аяр л ау ға б өл ін у ге тиіс  болды. 

С оны м ен  б ірге оку  округтері  мен  О қ у-ағарту м и нистрлігі  и н сп ектор- 

л ар д ы ң  н азар ы н   о қ ы ту д ы ң   ер е к ш е  әд істер ін   ен гізу ге  аударды ,  он ы ң  

ен гізілу і  де  м ұсы лм ан   х ал қы н   б ел гілі  бір  д әр еж ед е  үкім еттің   са яса - 

тын  қолдау ж ағы н а тартуға ти іс болаты н.  М ұсы лм ан м ектебін  каж етті 

са я си   ар н аға  салы п ,  б ір те -б ір те  соған   бағы нды ру өте ж иі  ұсы ны лды . 

Ж әди дтік қозғалы с аркасы нда, мектептерді  материалды қ жағынан қам- 

там асы з ету туралы  да м әселе қойы лды ,  бұл  орайда материалды қ кара-

680

ж атпен   ж ек е  қ ай ы ры м д ы лы к  есеб ін ен   нем есе  м ұсы лм ан  қоғам дары  

есебінен қамтамасы з етуге зор көңіл  бөлінді.  М ұсылман  мектептерінде, 

шын  м ән ін д е  к о н ф е с с и о н а л д ы к   м ектеп терд е  б ір те -б ір те  е у р о п ал ы қ  

білім  беру элем ен ттерін ің  енгізілуге тиіс болғаны н а  н ак ж өдидтік  ко з- 

ғалыс себепш і  болды.  Бұған  к а р ам а -қ ар с ы ,  ресми  н асихат ж аңа  өдісті 

м ектеп терд ің   қы зм етін   ж ә н е   тұтас  ал ған д а  білім   беру  ісін  ш ектеуге 

ұмты лды ,  ал  р ев о л ю ц и я лы қ   о қ и ғал ар д ан   кейін   оларды   кең   колем де 

енгізуге бейім дік ерекш е күш ті  б ай қала бастаған  еді.  М өселен,  П етер- 

бургте өткен   в ед ом ствоаралы қ кең есте:  «М ед ресел ерд ің  ж алпы   білім  

беретін   пөндерді  күш ей ту  ж ағы н а  ж өн е  к о н ф е с с и о н а л д ы к   д іни  оку  

м ектеп тері түрін де  ұлтты қ ж алп ы   білім   б еретін   м үсы лм ан  оку   ор ы н - 

дары н  құруға бейім дедуіне ж ол  беруге  болм айды »,  — деп  атап  ө т іл д і.15

Сонымен  бірге  мұсылманш а  білім  беру  ісі  мен  жөдидтік  бағы ттың 

қы зм етіне  катан,  ш ектеу  койы лған  ж оқ.  Бүл  ж ағдай  мүсылман  м ек- 

тептерінің  мейлінш е  дербес  ж ұм ы с  істеуі  мен  оларды ң   сан ы н ы ң   тез 

көбеюіне әкеп соқты. М әселен,  1907 жылы Ж етісу облысында жалпы саны 

15  болатын «орыс-бұратаналық» мектептерінде 222 окуш ы , ал 

243

 

мүсыл- 

ман мектебінде 6076 окуш ы оқы ғаны  атап өтілген .16 Мүндай  жағдай  Ішкі 

істер министрлігі мен жергілікті өкімет орындарын катты толғандыра ба- 

стады, н ақ сондықтан қүпия нұсқауда «...Түркістан өлкссінің б ар л ы к о б - 

лыстарының уезд бастықтары, халық училищ елерінің учаскелік пристав- 

ты к  инспекторлары   ж ергілікті  халы қты ң  ойлау  ж ағдайы н,  көңіл  күйін 

ж әне оның өмірінің діни-тұрмы сты ққалы птасуы н, оны ң жаңа өдісті  мек- 

тептерге  көзқарасы н   суреттейтін  м әліметтер  ж инау  каж еттігі  туралы» 

анықтама берілді.17

Қ азакстан н ы ң  барлы ктүкп ірлерін ен  ж аңа әдісті  м сктсптерге өкім ет 

оры ндары ны ң  теріс  көзкараста  екені  туралы   м әліметтер  түсіп  жатты. 

Өкімет орындары біртіндеп олардың қы зметіне бақылауды  күш ейте бас- 

тады.  Н ақ  сол  Ж етісу  облы сы нда  хабарлам аларды ң біріндс  ж аңа  өдісті 

мектептердің ресми өкімет оры ндары на өте зиянды  екені былай деп тура 

көрсетілген: «Дала өңірінде қазақхалқы на арналған көшпелі мектеп-үйлер 

ашу орыс мемлекеттігінің мүдделерінен аулақ жатыр.  К елуш ілер казак- 

тар арасы ндатаза қазақтілінде Уфа мен Қазанда басылып ш ыккан зиянды 

бағыттағы кітапш алартаратады.  К ітапш аларарасы ндағы  белгілері:  «Оян, 

қазақ!»,  «Тұр,  қазақ!»  ж ән е  «Маса»  деген  м ы салдар  ж и н ағы » .18  Бүл 

кітапш алардың авторлары белгілі зиялы лар М ірж акы п Д улатов, Әлихан 

Бөкейханов  ж ән е  Ахмет  Байтұрсы новтар  болаты н,  олар  сол  кезд е-ак 

Қ азақстанны ң шалғайдағы баска аудандарына жер аудару түрінде сотта- 

лып, аса қатаң ж азаға тарты лған еді.  Н ак сол хабарламада «казактарды ң 

пайдалануындағы ж ер мөлш ерінің кемігені  көрсетіліп, аграрлы к мөселе 

қозғалады»  деп  атап  өтіл ген .19  С оны мен  өкім ет  оры ндары   ж аңа  өдісті 

мектептердің қызметін өлке дамуы ның саяси мөселесімен тікелей байла- 

ныстырды.

Мұндай сипаттағы хабарламалар бүкіл  Қ азакстан бойынша сирек бол­

тан жоқ.  Соны ң салдары нан Ж етісу облы сы ны ң губернаторы Ф ольбаум 

оқу бастығының рұқсаты нсы з кон ф есси оналды к мүсылман мектептерін 

ашуға тыйым салды.20 Алайда ж аңа әдісті  мектептер өзіне жол таба берді, 

өйткені халы қты ң негізгі көп ш ілігі, сон ы ң  іш інде аукатты  емес бұкара 

да  оларды  өзд ерін ің   ұлтты қ  мүдделерін  н ы ғайтуды ң  п әрм енді  кұралы

681

деп  білді.  О сы ған  байланы сты   Ж етісу  облы сы н ы ң   губернаторы   бүл 

ж өн ін д е  бы лай  деген:  «...мен  ж ергілікті  халы ққа  арналған  ж аңа  әдісті 

м ектептерді  де  аш ы п,  бұл  м ектептердің  курсы на  ж алпы   білім  беретін 

пәндерді енгізуге әб д ен -ақ болады деп түсінемін, бірақ мұндағы  міндетті 

ш арт  бұл  м ектеп тер  и нспекторларға толы к бағыныш ты  болы п,  белгілі 

бір ереж елер бойы нш а ұйымдастырылуы, әбден  айқын жоспарлары  мен 

бағдарламалары  болуы , оларда тым болмағанда бірінші жылы өз тілінде 

(ана тілінде) оқы ты луы  керек».21  М өселенің бүлайш а қойылуы үкіметтің 

б ұлталаққ а  салуы   ғана  болаты н.  М ұрағат  құж аттары   ж ергілікті  ж ер- 

лердегі  ә к ім ш іл ік т ің   м ә сел ен ің   бұлайш а  қойы луы м ен  к елісп еген ін  

д әлелд ей ді,  м әсел ен ,  Верный  қаласы ндағы   халы ққа  білім  беру  ісінің 

көрн екті  қай раткері  Ш абельн и ков  1911  жылы  былай деп ж азған:  «Вер­

ный  м ектеб іне  келетін  б олсак,  бұл  — тұтас  орыс  организм індегі  бітеу 

ж ара.  Бұл  м ектеп  Р есейдің  болаш ақтағы   азам аттары н  тәрбиелем ейді, 

қайта,  керісін ш е  істейді.  О ны ң кабы рағасы нан пайдасы з ғана емес, со- 

нымен катар зиянды   элементтер шығады, өйткені Түркия тарихын оқып 

тәрбиеленетін ж астар орыс мемлекетін ж арылқай қояды деп санау қиын. 

Балалар Ресейдің өткенімен мүлде таныс емес, орыс тарихын оқымайды. 

Одан өздеріне керекті  кезең  — татарлар билеп-төстеген  кезең  ғана алы- 

нады.  М ектеп  оқуш ы лары   оры с  патш алары   туралы   еш нәрсе  білмейді, 

он ы ң  есесін е түрік сұлтандары   туралы   көп  біледі.  М ұны ң бәрі  кездей- 

со қ  сәй к ес  келуш ілік емес,  қайта ойласты ры лған,  белгілі бір м ақсатта- 

рға  ж етуге  бағы тталған  н әр се » .22 Ж аң а өдісті  м ектептер  н ак сол халы к 

санасы н  оятуға бағы тталды ,  б ірак оларды ң жүмысы нда кем ш іліктер де 

көп  болды.  С оларды ң бірі осы бағыттың көптеген қайраткерлерінің рес- 

ми өкімет оры ндары ны ң ш ылауында болуы еді, сондыктан бұл бағыттың 

колданы луы   түгелдей  үкім ет  талабы н а  бағы нды ры лы п,  тар  аяда  ж үр- 

гізілді,  мұны  ж әди д тік  м ектептер үш ін  окулы ктар ш ығару дәлелдейді. 

1909  ж ы лы  Т аш кен т оры с-б ұ р атан ал ы к м ектебінің  мұғалімі  С.  А зизов 

2000 дана таралы м м ен  «Бастауы ш   мұғалім» деген  о ку л ы к ш ығарды,  ал 

1914 жылы оны ң 2200 дана болып екінш і басылымы ж ары к көрді, н аксол 

ж ы лы   Ғали  К али ни н   сол  о к у л ы к к а  хрестом атия  ш ы ғарды ,  олар  ж аңа 

әдісті мектептерде кеңін ен  қолданды .23 Бүдан сәл бұрын Зайсандағы ха- 

л ы к к а білім  беру  ісі  бастам аш ы лары н ы ң  бірі  А.  Қ ұрм анбаев « К и рги з­

ская степная  газетада»:  «...Алты нсариннің ізімен жүріп, ол бастаған істі  — 

к а за к  тіл ін ің   ереж елерін   ж азы п ,  тәр тіп к е  келтіру  керек»  деп  ж азд ы .24 

А раб-парсы  тілдерінен  кірген сирек колданыстағы  сөздері  көп казак ті- 

лінің  архаикалы қ жағдайы  оры стандыру саясаты үшін  мейлінше маңыз- 

ды  болды,  ал  оры с  тілін  бірден  ен гізудің   де  халы к  арасында  келеңсіз 

әсері болуы  мүмкін еді.  Н.  И льм инский патш алы к өкімет оры ндары ның 

«...бұратананы ң оры сш а сөйлескенде шатысып, ұялатын, орысш а едәуір 

көп кате ж іберіп ж азы п, губернатордан ғана емес, бөлім бастыктарынан 

да  қорқаты н» болуы н  іштей тілейтіні  туралы   қы сқаш а ж а зған .25 С оны - 

мен XX ғасы рды ң басы нда қ а за қ  коғамы нда халы кты ң калы ң бұкарасы 

үшін ж ә н е еуроп алы к деңгейде білім алу үшін жарамды  болаты н  к азак  

ж азуы н ы ң   реф орм асы   басты  проблем аларды ң  бірі  болды.  Бүған  ж аңа 

әдісті  мектептер ж ән е тұтас алғанда, ж әдидш ілдік козғалы с себепші бо- 

лған  еді.  Х алы кка  білім  беру  ісін дамы туға  ы кпал  ж асайты н  баска  оку 

орындары техн и калы қ ж ән е ауыл ш аруаш ы лы қ саласындағы мектептер

682

болды. Оқу-ағарту министрлігі  «Өнеркөсіп 

жүктеу/скачать 47,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: