Аюке  Оңтүстік Орал мен Еділ бойы халы қтары ның тыныштығын бүзбай,  өзінің

кам там асы з ететін, сон д ай -ақ жаулап алынған оты ры қш ы лы қ-егінш ілік 

аум ақтар кеңістігінде батыс монғолдарды немесе ойраттардың қоныста- 

рын казак рулары мекендейтін орындардан бөліп тұруға тиіс болған өзінше 

бір аралы к айм ак кұру есебінен Ж оңғар хандығының солтүстік шептерін 

нығайтуға мүмкіндік беретін.

Ж оң ғар  билеуш ілерінің  казак даласы на терең  енуді  үйымдастыруы, 

мал айдап әкетуі, тұткындар алуы, көш пелі ауылдарды шабуы, сондай-ак 

Орта А зия елдеріндегі жакы н ж аткан сауда-колөнер мекендері мен сауда 

ж олдары на ойраттар бақы лауы н орнатуы казак ж үздерінің коныстарын- 

да  әлеу м еттік-эко н о м и калы к  жағдайды ң  едәуір  наш арлауына  себепші 

болды.  Е діл-Ж айы к аумағы мен оңтүстік-баты с Сібірдің шүрайлы жайы- 

лымдарына өздерінің кедергісіз өтуін камтамасыз етуге, сондай-ак едәуір 

мөлшерде ш еккен материалдык залалдарының мүмкіндігінше орнын тол- 

ты руға  ұмтылып,  к а зак   билеуш ілері  Ресей  империясы ны ң  ш екаралас 

солтүстік облы старына ж аңадан бірқатар ш апкынш ы лық жасады, мұнда 

олар ж ергілікті  халы кты ң малы й,  ауыл  ш аруаш ы лы к өнімдері  мен  кол- 

өнер бұйымдарын колға түсірді, орал ж әне сібір казактарын,  калмактар- 

ды, орыс ш аруалары н тұткы нға аілып, оларды Хиуаға сатып жүрді.  1709— 

1714 жылдар аралығында казак жігіттерінің топтары Еділ бойынан Ж айы к 

калаш ы ғы н а  асты к  пен  балы қ  ап ара  ж аткан  казактарды ң   арбалы  ірі 

ке р у ен д е р ін е  б ірн еш е  рет  ш абуы л  ж асады .  Бұл  ш абуы лдар  кезін де 

қан төгісті  қакты ғы стар  болды ,  адамдар  колға  түсіріліп,  аттар  айдап 

әкетілді.33

1719  ж ы лы   Ж оң ғар  хандығы ның  барлы к  күштері  цин  әскерлерін ің  

кезекті шабуылына тойтарыс беруге шоғырланған кезде қолайлы жағдай- 

ды пайдаланған  к азақ  билеуш ілері  1720 жылы ж оңғарларды ң ш екаралас 

коны стары на да бірнеш е рет басып кіруді жүзегё-асырды.  Осы жорықтар 

барысында үш мың ойрат тұткынға алынды.

Сол кезде,  1722 жылдың аяғында, маньчжур билеушілері мен Урга ара- 

сы нда  уакы тш а  бітім  басталған  жағдайда,  ж оң ғар  билеушісі  К азакстан 

халқы на ж аңадан  куатты соккы  бермекші  болып ұйғарып, казак жерлері 

мен Орта А зияға мыктап  басып  кіруге әзірл ікке кірісті.

Ж оспарланған  ж аулап алу жорығы  бірнеш е ай өткен соң,  көктем нің 

басында ж үзеге асырылды, сондыктан  1723 жыл казак халкы ны ңтарихы - 

на «Актабан шүбырынды, А лкакөл сұлама» болып енді.

Қ алм ак ұлысында қалыптаскан жағдайдың қатерлі болғанын  1723 жыл- 

ғы там ы зды ң аяғы нда А ю ке ханньщ  бітім туралы  келіссөз ж үргізу үшін 

Ә білқай ы рға өз  елш ісі  К укы туш ты  ж іберуі  дәлелдейді.  Қ ал м ак елшісі 

Кіші ж үздіңханы н  Темір өзенінде саны  15 мындай адам болатын, біріккен 

қ азақ -к ар а к ал гіақ  әс к ер ін   бастап келе ж атқаны нда ж олы қты рды .  К ез- 

дескен   кезде  Ә білқайы р:  «өзі  қалм актарм ен   ж ә н е  оры старм ен  соғы су 

үш ін...  бара ж аткан ы н, ал өзімен  бірге кы ры қ мындай орда болатынын» 

мәлімдеді.

Бір ғажабы, осы окиғалардан сәл бұрын Аюке ханға Ц эван-Рабтаннан 

ж оң ғар  елш ісі  келіп ,  қа зак та р ға  қарсы   бірлесіп  соғы с  кимы лдары н 

жүргізуді ұсынған еді.  А ю ке орыс үкіметінен тұрақты әскер сүрай  баста- 

ды,  бірак  оры сты ң  өкім ет  орындары  оны ң  бұл  өтініш інен  бас  тартып, 

ханға жоңғарлар мен казактар арасындағы соғыска араласпауды ұсынды.34 

Солай бола тұрса да, ж оңғар контайш ы сы ны ң Аюкемен әскери одак жа-

106

саспак ниеті шынына келгенде Ә білқайырға мәлім  болса керек, сонды к- 

тан да  1723 жылғы кы ркүйектің басы нда-ақ казактар мен карақалпақтар- 

дың жиырма мың әскерін  бастап, еділ  қалм ақтары ны ң коны стары на ес- 

керту ретінде ж оры қ жасады.

Ә білқайырдың ірі әскер күш терімен Ж ай ы қ ауданына келуі  еділ  кал- 

мактары арасында үлкен үрей туғызды.  Қ алм ақтай ш ы лары  Астрахан гу- 

бернаторы нан  Ресей  әскерлерін  жіберуді  катты  өтінді.  Бұл  өтініш терге 

жауап  ретінде  губернатор А.  П.  Волынский кажетті  өкімдер берді, бірақ 

ә с к е р и   к ө м ек   енді  еш н ә р сен і  н ақты   ө зг е р т е   алм ады .  К өп  үзам ай  

Ә білкайырды ң  әскері  екі  мың  ш аңы рақтан  тұратын  Л екбай  тайш ы ны ң 

ұлысын тас-талкан етіп, көп мөлшерде мал мен тұтқындар алғаны жөнінде 

хабар алынды.35

Қ азактарды ң Ж айы ққа карай тез ілгерілегеніне мазасы зданған патша 

үкіметі  1723  жылғы  12  ж елтоксанда  еділ  калм актары ны ң  ханы  А ю кеге 

бірлескен  казақ ж ән е  каракалп ак ж асактары ны ң  ш абуы лы на тойтары с 

беруде жергілікті оры с өкім ет оры ндары на көм ек көрсетуді  талап  еткен 

грамота жіберді. «Кырғыз-кайсақтар мен қаракалпактар қы ры қ  м ы ңадам  

ж инап  алып,  біздің  ұлы  мәртебелі  императорды ң  калалары   мен  біздің 

боданымыз сенің ұлыстарыңа соғыс ашып, селолар мен деревняларды та- 

лап-тонау үшін жакындап келеді... біздің боданымыз сен біздің қалалары- 

мыз бен уездерімізді оларды ңталап-тонауы на кедергі ж асау үшін оларды 

маңайлатпа».36 А ю ке  мен Д осанг тайш ы ны ң біріккен  әскерлері  аркы лы  

казактар мен қарақалпақтарды ң Ж айы кка карай одан  әрі жы лжуы н тоқ- 

тату мүмкін болды, бірак казакты ң әскери жасақтары  мен калмақтар ара- 

сындағы өскери кактығыстар мұнымен тыйылған жок.

Кіші  ж үздің  казақ  рулары  бөлім дерінің  солтүстік-баты с  бағытында 

Ж айы кка карай ілгерілеуімен бір мезгілде Кіші жүз рулары ны ң баска бір 

тобы  мен Орта ж үздің көптеген рулары солтүстікке  карай,  Op, Ой,  Елек 

ж әне Тобыл өзендеріне бет алып, Орал тауларына дейін жетті, онда казак- 

тар сол жерде көш іп ж үрген  Ноғай ж ән е С ібір ж олдары ны ң баш құртта- 

рын ығыстырды.  Қ азакты ң кейбір рулары ай м акты ңсолтүстік-ш ы ғы сы - 

на ұмтылып, Ж елезин ск бекінісі ауданында көптеген ж ерлерде Ертістін 

оң жағалауына өтті.37 Қ азак ж асактары ны ң баш күрт коны стары на басып 

кіруі  нәтиж есінде сібір  казактары   орналаскан  аум акта да ж айы лы м ды қ 

ж ерлер  ж өнінде  казақтар,  баш кұрттар  ж ән е  сібір  казактары   арасы нда 

қантөгісті кактығыстар басталып, ол мал айдап әкетумен ж әнетұтқы нд ар 

алумен ұласты.

Сол екі арада Әбілкайыр казак тылын еділ калмактары жағынан жасала- 

тын  шабуылдан уакытша кауіпсіз етіп, өз әскерлерін дереу оңтүстік ж акка 

карай бүрды да, Сыр өңірі даласына жоңғарлардың  алдыңғы шеп жасактарын 

бұзып-жара өтіп,  1724 жылдың басында Түркістанға жетті, оны шабуыл жа- 

сап алды және каланы бір жыл бойы өз бакылауында үстады. Алайда жоңғар- 

лардың әскер күші жағынан көрінеу басымдығы себепті Әбілкайыр 1725 жыл- 

дың басында Түркістаннан, Ташкенттен ж әне Сыр өңірінің басқа да кейбір 

калаларынан кетуге мәжбүр болып, оларды соның ізінше жоңғар әскерлері 

кайтадан басып алды.38 Казактар шығыс рыноктары мен Орта Азияның кала- 

лык колөнер орталыктарынан толығымен окшау калдырылды.  Бүл жаулап 

алудың акыры Қазакстанның батысы мен солтүстігіне казақ боскындарының 

жаңа толкынының ағылуына ұласты.

107

1725  жылдың кысында Астрахан губерниялык кеңсесіне каптаған казак 

колы ны ң Ж емге,  Елекке ж өне Ж айы кка карай беттеп келе жатканы тура- 

лы  калм актай ш ы л ар ы н ы ң  үрейлі  хабарлары түсе бастады.  Одан  кейінгі 

айлар ішінде іс жүзінде Ж айы к бойындағы даланың ж әне онымен шектес 

шығыс  бағытындағы,  баш кұрттарды ң коныстары  орналаскан  аумақты ң 

бүкіл  өн  бойы на  Клші  ж үз  бен  Орта  жүз  рулары  толы к кіріп  алды.  Осы 

көш і-кон салдарынан Сібірдін оңтүстігі мен Еділ және Ж айы қөзендерінің 

арасындағы жағдай тым шиеленісіп  кетті.  1725 жылдың аяғында Оңтүстік 

Оралдан  серіктерім ен  бірге  П етербургке  келген  бір станица казактары - 

нын атаманы  Арапов патша үкіметінен Ж айы к калашығынан ж оғарырак 

жерде  С акм ар  сағасы нан  ж айы к  казактары ны ң  ж аңа  конысын  салуға 

рұксат сұраған. Ол бүл жерден «дұшпан каракалпактар мен кырғыз- казак- 

тар өтіп,  Ресейге келеді ж ән е сол жерге жақын калаларды зор күйзеліске 

ұшыратып, адамдарды тұткындап әкетеді» дегенді айткан. Араповтын және 

О ңтүстік  О ралдан  барған  баска  да  курьерлердің  осындай  хабарлары 

үкіметтік топтарда біраз алаңдауш ы лы қтуғы зды .

15 желтоксанда 1  Екатерина императрицаныңапартаментінде кұрамында 

А. Д.  Меншиков, Ф.  М.  Апраксин, А. Г.  Головкин, И. А. Толстой,А.  И. Ос- 

терман ж әне П. И. Ягужинский бар шетелдік істер жөніндегі кұпия кеңес бас 

косты.  Катысушылар А.  П.  Волынскийдің казактар мен карақалпактардың 

Ж айы кка жакындап  келгені туралы  ж әне олардың Ресей бодандары — еділ 

калмактарына соккы беру ниеті туралы соңғы хабарламасын окыды. Оңтүстік 

Оралдағы бұдан кейінгі окиғалардың барысы бұл кауіптенушілікті көп жағы- 

нан растады.

1726 жылдың күзінде Әбілқайыр хан, Орта жүз ханы Сөмеке, Есім және 

Б арак  сұлтандар  бастаған,  жалпы  саны  10  мындай  адам  болатын  казак 

ж ігіттерінің қалы ң колы  калмак тайшысы Л обж ы'Й азаровты ц ұлыстары- 

на ж оры к жасады, ол казактар мен Доржы, Лобжы Назаровтарға тізе кос- 

кан Д ондук-О м бо тайш ы ларды ң әскерлері арасындағы кантөгісті  ірі ай- 

касқа  ұласты.  Бастапкы да  табы с  Ә білкайы р  әскерлері  жағында  болып, 

олар «Лобжы үлысын шауып, колға түсіре алған адамдардын бәрін кырып- 

ж ойды,  ал  оларды ң  әйелдері  мен  балаларын  ж ән е  барлы қ  малын  олжа 

кылды».  Бірак Ж айы кка жакын  калғанда казақ жасақтарына олардан сан 

жағынан басым, бір мезгілде үш жактан еділ калмактары шабуыл жасады. 

К азақ  әскерін  калм ак колы торт күн  корш ауға алғаннан  кейін тараптар 

бітім ж асасты.  Қ азакты ң  хандары  мен сұлтандары калм актайш ы лары на 

«оларға, калмактарға, ж оры к ж әне каракш ылы к шапкыншылықтар жаса- 

мауға» уәде берді ж ән е өздері  мойнына алған міндеттемелерді орындауға 

60 аманатты кепілге берді.39

жүктеу/скачать 47,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: