ХУШ ҒАСЫРДЫҢ 40-ЖЫЛДАРЫНДАГЫ ҚАЗАҚ-ОЙРАТ

өзгерістерге және көрші мемлекеттер арасындағы өз жағдайын нығайтуға де­

ген үмітгерін ақтамады. 20—30-жылдардағы сияқты, ойратгар қатері дала өңірін 

мекендеушілерінің төбесінен бұрынғысынша алмас семсердей төніп тұрды. 

Патшал ык өкімет орындарының шекара бойындағы бекіністер мен басқа да 

орталы қтар  арқылы  сауданы  жандандыру  жолымен  Ж оңғарияны   қазақ 

жүздеріне карсы жаулық әрекетгерден тежемек болған үміті ақталмады. Сол 

кезге  қарай  Ресеймен  жақындасу көзқарасын  ұстанған Ж олбарыс ханның 

өлтірілуі ж әне өзінің саяси бағдарын жиі өзгерткен Сәмеке ханның қайтыс 

болуы казак хандықтарыныңсырткы саяси жағдайыныңосалдығын айғақтай 

түсті. Ойраттар оңтүстік-шығыс шептегі, сондай-ақ Қазакстанның өз ішінен 

оқиғалар туралы да жақсы хабардар болып отырды. Жағдайды пайдаланып, 

1739—1740  жылдардың  кысында  ойрат  әскерлері  оңтүстіктен,  Сырдария 

өзенінің жоғарғы ағысынан және солтүстіктен Ертіс өзені жақтан шапқыншы- 

лы қж асап, Орта жүздіңТобыл мен Есіл бойындағы қоныстарын едәуір шы- 

ғынға ұшыратты.81

Ү лан-байтак  Орталык  Азия  аймағындағы  жағдайды  үнемі  қадағалап 

отырған  ойраттар  корғансыз  ауылдарды  күш  колданып  кырып-жоюмен 

шектелмей,  ш екаралы к  бекіністерге  жақын  маңайларға  бірнеше  талап- 

тонауш ылық шапқыншылықтар жасады, дегенмен де Алтай мен Оңтүстік- 

батыс Сібірде шашырап жаткан зауыттарды, рудниктерді қорғап тұрған көп- 

теген әскери постыларға жер-жерде шабуыл жасауға батылы бармады. Ямы- 

шевск бекінісінің коменданты подполковник Тимофей Зорин бұл жөнінде Сібір 

губерниясына жеткізіп, олар Железинскіден Омбы бекінісінедейін «казына- 

лық пішеннің бәрін бүлдіріп кетті» деп хабарлады.82

Әлбетте им перияны ң экон ом икалы қ мүдделерін қызғыш тай корыған 

ш екаралы қ бекіністер орналаскан ауданға ойрат күш терінің мүндай жо- 

ры қтары   С ібір әкім ш ілігін ің  катты  н'аразалығын.?гуғызып, ол  бір себеп- 

тен  болса да оларды ж азасы з калдырғысы  келмеді  — әңгім е  беделі  ж әне 

тиімділігі  әбден  ж еткілікті  екеніне  казақтар да,  ойраттар да  ш үбә  кел- 

тірмейтін орыс каруы ны ң күші жайында болып отырған  еді.

Ресейдің оңтүстік-шығыс шегіндегі окиғаларды ж әне қазақ-ойрат өзара 

қатынастарын О рынбор әкімшілігі де мұқият қадағалап отырды.

И.  К.  Кириллов қайтыс болғаннан кейін Орынбор экспедициясы Орын­

бор  ком иссиясы   деп  аталып,  оны  1742 жылы  С ібірдің  шет аймақтары н- 

дағы жағдай мейлінше шиеленіскен кезде И. И. Неплюев баскарды. Біркатар 

әкімшілік-саяси шаралар: Орынборды Сақмардың Ж айыкка құятын жеріне 

көшіру, ж аңа Орынбор шебінің бекіністері мен редуттарын салу, Ой шебін 

нығайту, казақтармен ж әне Орта Азия халыктарымен сауданы дамыту мен 

кеңейту соны ң қызметімен байланысты болды.83

Ойраттарды ң басым күш інің ауыр тегеуірінін бастан кеш ірген қазак- 

тарды  қолдауға катысты оның көзкарасы  Сібір әкім ш ілігінің пікіріне то- 

лы к сәй к ес  келді  — ш арт  міндеттемелерін  негізге  ала  отырып,  Ресей  өз 

бодандары н ойраттарды ңтолассы з ш абуылдарынан  қорғау мақсатымен 

батыл қадамдар жасауға тиіс болды.  Осыған байланысты, қазақж үздеріне 

оларды ң  Ж оң ғари яға  қарсы  күресінде  накты  қолдау  корсету  жолымен 

жүріп,  1742 жылғы 20 мамырда Билік етуші Сенат қазақтарды қорғау ж әне 

бекіністердің корғаны сы  жөніндегі ш аралар туралы бірінші  рет арнаулы 

ж арлы қ қабылдайды. Басқа хандарға Караганда, империяның билеуші топ- 

тарына неғұрлым жакын тұрған Әбілкайыр хан да патша императрица Ели­

170

завета  П етровнаға  қорған  болуды  сұрап  өтініш  ж асағанм ен,  бул  ііісшім 

Ресейдің  алысты  көздейтін  стратегиялы к,  сон ы ң   ішінде  эко н о м и к ал ы к 

міндеттеріне сәйкес керек болды.

Галдан-Церен  қазақ билеуш ілеріне үзілді-кесілді талап — Ж оңғарияға 

толы ктәуелділікті  мойындау талабын қойды, ал оны  қабы лдамаған  жаг- 

дайда  Қ азақстан ш егіне бұдан да гөрі  бастырмалата басып  кірумен  корк- 

ытты,  мұның  өзі  Кіш і  жүз  бен  Орта  ж үздің  Ресеймен  өзара  ш артты к 

міндеттемелерін ж оқ қа шығаруы  мүмкін  еді.  Ж оң ғар ханы ны ң қаһарлы  

талабын жүзеге асыру қазак хандарын Галдан-Церенге нақты тәуелді  етер 

еді.84

Бүл жағдайлар Сібір әкім ш ілігінің батылдығын нығайтып, ойрат кол- 

басшыларынан «өз адамдарын мұндай ренжітуден тыюды» талап етті.  1742 

жылғы  2  кы ркүйекте  И.  И.  Н еплюев  Галдан-Ц еренге  хат  ж іберді,  онда 

соңғысының назары Ресей бодандығында түрған қазақтардың істеріне ара- 

ласуға жол берілмейтіндігіне аударылды:  «...Ә білмәмбет хан мен султан- 

дар өз руларымен ж әне үлыстарындағы барлы қ адамдарымен бірге олар- 

ды ңосы  өтініші бойынша бодандыққа...  кабылданды».85

Осындай киы н-қы стау кезде неғұрлым батыл  қимы лдар күткен ж аңа 

бодандары алдында өзінің беделін түсіргісі келмеген Ресей үкіметі дипло- 

матиялык наразылықтармен шектелмей, «ерекше сақты қш аралары н  қол- 

дануға» пәрмен беріп, Тобыл мен Екатеринбургтен Ж оңғариямен ш екара- 

дағы бекіністерге кару апаруға рұқсат етті.86

Ресейдің пәрменді  шаралары ойраттар катерін әлсіретіп, соңғы ларын 

қазақ-оры с қаты настары ны ң нығаю барысын аландауш ы лы қпен  кадаға- 

лауға  мәж бүр  еткенім ен,  екі  хан  — Ә білм әм бет пен  Ә білкайы р  арасы н- 

дағы бұрынғы аразды қтоқталмады , ол былай тұрсын, біріншісі Орта ж үз- 

дің батыстағы коныстарын өз колына қаратып алмакшы болған үмітін үзбе- 

ген  Ә білқайы рды ңж оспарлары нан  сақтаны п, Т үркістанға көш іп барды. 

Сол  дәуірдің  аса  көрнекті  кайраткерлерін ің   бірі  А бы лай  сұлтанды  ой- 

раттардың тұтқынға алуы жағдайды қиындата түсті, оны босатып алу үшін 

Әбілмәмбетте, Әбілқайыр да пәрменді еш нәрсе колданбады.  Ал И.  И.  Не- 

плюевтің  1742 жылғы 2 қыркүйекте Галдан-Церенмен «...қазір Сіздің ұлыс- 

тарында ұсталып отырған Абылай, баска да қайсақтар босатылсын» деген 

талабы орындалмай кала берді.

Ол  ол  ма,  үкіметті  «ж оңғарлы к  Г алдан-Ц ереннің»  Ә білм әм бет  хан, 

Барак султан, Ж әнібек батыр, «сондай-ақ Кіші Орданың Әбілкайыр ханы 

өздерінің атақты аксакалдарымен  балаларын ам анатка ж іберсін ж ән е зе- 

кет төлесін» деген талабы  туралы   хабар аландатты .87  Ш ығы сы нда  ойрат 

ж ерін  жұтып  ж іберу  үшін  колайлы   сәтті  күтіп  оты рған  Цин  империясы  

тарапынан накты  катер сакталып калған жағдайда Ж оңғария бір мезгілде 

Ресейге  де  карсы ,  к а зак   ж үздеріне де  қарсы   екі  майданда  күресуге  бел 

байлай алмады.  Ресейдің оңтүстік-ш ы ғы с ш екарадағы  ж етістіктерін  ке- 

ңейту фактісіне Галдан-Цереннің ұстамдылыкпен карағанын кейбір дәре- 

жеде сонымен түсіндіруге болады.

С ібір  ж ән е  Ертіс  ш ептерімен  ш екаралас  аудандардағы   ойраттарды ң 

соғыс кимылдарының алдын алуға ұмтылып ж әне Ж оң ғари ян ы ң  өзіндегі 

жағдай  туралы  ан ы к  мәліметтер  алу  м ақсаты нда  ол  ж акка  саудагерлер 

ж ә н е  д и п л о м ати я лы қ  адам дар  түрін де  аген ттер   ж іб ер іл д і,  о л ард ы ң  

міндеттері шеңберінде мыналарды аны ктау жүктелді:  «...бұрынғы ж асал-

171

ған талаптар бойы нш а С ібір ж ағы на кандай да бір ж аман ниеті  ж оқ па... 

бұд туралы  С ібір  губернаторы на ж әне  қауіп туралы ең жақы н қалаларға 

дереу айтылып оты рылсы н».88

Ойраттардың қазақ руларына уақытша одақ жасасуға уәде беріп, олар- 

ды  Ресейдің әскери қорғаныс бекеттеріне айдап салуға күш салған кездері 

болды .  О й раттарды ң   ж екелеген   қ а за қ   баты рлары   мен  сұлтандары ны ң 

ө к ін іш   туғы заты н   ж ө н с із  әр е к е тте р ін е н   хабардар  болы п  оты рғаны  

кү м ән сіз,  ал олар боданды кка қарам астан, ш екаралы қ бекіністерге ша- 

буыл  ж асап , сон ы сы м ен   өздерін е деген  сенім сіздік туғызды.  М өселен, 

1740 жылғы 24 шілдеде Я мы ш евск бекінісінің коменданты секунд-майор 

Н елебов:  «К ай сактарды ң  келуі туралы  сакты қ мықты  болсын»,  — деген 

бұйры к берді.89 Осыған байланысты  Ж оң ғари яға  К.  М иллер елш ілігінің 

ж іберілуі  Ресей боданы — Абылай сұлтанды  босату туралы келіссөздер- 

мен  коса саяси жағдайды  зерттеу максатын  көздеді ж әне Галдан-Ц ерен- 

мен  о р ы с-ой рат каты настары  туралы   келісім ге қол  ж еткізуте үмтылуға 

тиіс болды .90

А такты   ой р ат  н о й о н д ар ы н ы ң   бірі  М анж а  И.  И.  Н еп лю евтің  аты на 

К.  М и ллер  арқ ы лы   ж іб ер ген   хаты н да  Н еп лю евтің   н азары н   к а зақ та р  

ж асаған   к ү й зе л іс к е   ауд ары п ,  бы лай дейді:  «сен  бодан  деп  атайты н да- 

ры ң  ш е к а р а л ы қ   (о й р аттар д ы ң .  — 

Ред.)

  ұлы старға алан д атуш ы л ы қп ен  

л а ң   с а л д ы ...  ол  қ а й с а қ т а р   С ізд е р д ік і  ем ес,  ал  сен   ол  б ө тен д ер д і 

ө з ім із д ік і  деп  а т а й с ы ң » .91  О й рат  д ип лом аты   И.  И .Н еплю евке  «ұлы 

мәртебелі Галдан-Цереннің... ж әне басқа (соның ішінде Абылайды. 

—Ред.) 

к а з а к  т ү тқ ы н д а р ы н ы ң   әр к а й с ы с ы н   өз  о тан ы н а  ж іберуге»  к е л іс к ен ін  

б іл д ір д і.92

1743 жылғы 23 мамырда К.  Миллер Ресейге кайтып оралды, көп ұзамай 

Абылай сұлтан тұткы ннан  босатылып, өз аулы на цайтып келді де, ең ал- 

дымен  өзін   тұткы н нан   босаты п  алу  ж ән е  тұткын  кезіндегі  тағдырын 

ж еңілдету  үшін  ойрат  ханымен  тікелей  келіссөз  ж үргізуден  тартынған 

Әбілмәмбет пен оны ң баласы Ә білпейіз сұлтанның әрекетсіздігіне өзінің 

ы заланғаны н  ж асы рм ай,  уакытш а  ж оғалты п  алған  билік  тізгінін  жедел 

колға ала бастады.

Д егенм ен, Галдан-Ц ерен әскери -тірек пункттерінің кейбіреуін жою- 

ды барған сайын табанды түрде талап ете бастады.  Барақ сұлтанны ң ұлы- 

старында болып қайткан орыс агенті  Иван Лапик кайтып келгеннен кейін 

ойрат өкілінің   «...олар (орыстар.  —

Ред

.) салған кұрылыстарды қирататын 

боламыз» дегенін баяндады.93  1744 жылдың жазында «Қанқаракөл» деген 

ж ерге жиналған қалм ақтар туралы барлау ж асау үшін Сібір  губерниялық 

кеңсе ж іберген дворян Ф едор М ельников К узнецкіге кайтып  келгеннен 

кейін  ойраттарды ң күш  ж инап  алы п,  «бір күн де  іркілмейді.  Сол  соғыс- 

пен...  К олы ван зауы ты нааттанаты ны н» хабарлайды.94  1744 жылдың мау- 

сымында Ө скемен бекінісіне келген ойрат өкілдері Ш ерен, У зочаки мен 

Союн да «Галдан-Цереннің Ертіс бойымен жоғары қарай Зайсаннан 7 күндік 

жерге көш іп келгені туралы» мөлімдеді.95

Ойрат күш терінің ш екаралы қ шептен кенеттен өтіп кетуінің алдын алу 

мақсатында Ж оңғариямен шекарада карулы кақтығыстар бола қалған жағ- 

дайда қорғаныстык сипаттағы бірсыпыра шаралар жүзеге асырылды. Әскер 

саны  көбейтілді.  1744 жылы ғана үш бекініске — Ж елезинск, Семей ж әне 

Өскемен бекіністеріне 35 зеңбіректен тұратын артиллериясы бар 7400 адам-

172

дық гарнизон орналастырылды. Ерекше қызмет — Сібір ш екаралық шебінің 

бастығы  қызметі белгіленіп, оған  генерал-майор И.  В.  К индерман тағай- 

ындалды, солтүстігінде Сібір редуттарынан Алтайдағы К олыван зауытта- 

рына дейінгі орасан зор қаш ы қты қта Ертістің оң  ж ағалауы н отарлауды ң 

кеңейтілуі соны ң есімімен  байланысты. К ен қазуш ы  кәсіпоры н дар үшін 

қосымша  «полисадтары  мен  рогаткалары  бар арзан  бекіністер»  салы на- 

тын болып ш еш ілді.96 К олданы лған ш аралардың нәтиж есінде, едәуір ірі, 

үрыска бейім бес бекіністен  (Омбы,  К оряков,  Я мы ш евск, Ө скемен ж ән е 

Семей)  баска  31  ф орп ост  пен  редут  пайда  болды,  оларды ң  қорғаны ска 

бейімделуі онша болған ж оқ, көпшілігі «бөрене дуалмен, ормен» ғана қор- 

шалған еді.97

Ә скери   б ек еттер д ің   болуы   А л тай д ы ң   т а у -к е н   зауы ты   к ә с іп о р ы н - 

дары ны ң еркін ж ұм ы с істеуі  үшін ғана емес,  кей б ір д әр еж ед е көш пелі 

қазақтарды ң  м үдделерін  қорғау үшін  де  об ъекти вті ж ағдай  ж асады .

Үкімет ойраттарды біртіндеп ығыстырып шығаруға ұмтылып, ауданда- 

рға тау-кен  зауыты  кәсіпоры ндары ны ң  өр ж ерге  орналасты ры луы н  ба- 

рынша  қолдап  отырды.  Мүны  да  ойрат  билеуш ілері  казақтарды   Ресей 

өкімш ілігіне  қарсы   кою  мақсатында  ш ебер  пайдаланды:  «...сендерден 

(қазактардан.  — 

Ред.)

  Ж айы қты ң   арғы  ж ағы н  тарты п  алы п,  қолдары на 

қаратты, олар сендерге көш етін жер де калдырмайды...».98

Осы жағдайдың бәрін ескере келіп, Ресейдің өкімет орындары әскери  

бекеттерді нығайтты, гарнизондар, бекіністер саны н көбейтті.

Ішкі  губерниялардан Ж оңғариям ен ш екарадағы әскерлерді толы қты - 

ру үшін  ауыстырылған тұрақты   бес  полктің  оң түстік-сібір  ш екарасы на 

жақындағаны туралы ескертілген Галдан-Цереннің ұрыс қимылдарын кай- 

та бастауға батылы  бармады.

Ү кім ет оңтүстік-ш ығы с шекарадағы жағдайды  қалы пқа түсіріп алды; 

ойраттармен осы ның алдындағы толассыз какты ғыстардан біраз ес жиып 

алған қазақтар  көрш і  халы қтармен  бұрынғы  байланы стары н  ж аңартты , 

олар ш екаралы қ бекеттер арқылы үзілістермен ж ән е болмаш ы дәреж еде 

жүзеге асырылып келген еді.

Бүл  кезең д е  К іш і  ж үз  б аш қ ұ р т  х ал к ы н ы ң   к е зек ті  к ө те р іл ісім е н  

дүрлігулі  болатын. Тұрақты  әскерлерд ің  үстемелдете ж асаған соқ қы ла- 

рына төтеп бере алмай,  көтерілісш ілердің бір бөлігі,  бұрын 30-ж ы лдар- 

да  болғаны ндай,  пана табу үмітімен  қ а за к  д аласы н а  қаш ты .  С олард ы ң  

катары нда өзін ойратты ң атақты   батыры  Ш она баты рды ң есім ім ен ата- 

ған  баш құрт  қозғалы сы   ж етекш іл ер ін ің   бірі  —  Қ арасақал   да  бар  еді. 

О ры нбор әк ім ш ілігін ің  қы сы м ы на үш ы рай бастаған  Кіш і ж үз ауданда- 

ры ны ң да көтеріліске қамтылуы мүмкін екенінен шын қауіптену патш а- 

лы қ өкім ет оры ндары ны ң «бұл халы қтар арасы ндағы   аразды қты  терең- 

дете түсуіне» түрткі  болды.  1744 жылы  О ры нборды ң бірінш і  губерн ато­

ры болтан И.  И.  Неплюевке «...казакф еодалдары н ан  ауылдарда ж асы ры - 

нып ж үрген көтеріліске қаты суш ы ларды  ұстап беруге қайткен де де қол 

ж еткізу міндеті ж үктелді».99 Ол кезде Ә білкайы р хан өзін ің  К іш і ж үзбен 

ш ектес аудандардағы саяси дұш пандары м ен үздіксіз  күреске тарты лы п 

жүрді.  Бұл ж олы  ол  баш құрттар қозғалы сы н  басуға  ресми түрде тарты - 

лған жоқ.

С оны м ен  қ атар ай м ақта  к ө р ін еу  ж ау ж о қ та б екін істі  ш ептер салу- 

д ы ң к е ң е й т іл е  түсуі  қ а за қ х а н ы н   катты   алаңдатты .  Осы  катаң  бағы тты

173

ж ү р гізу ш і  И.  И.  Н еплю евпен  он ы ң  д үрдаразд ы қ қаты н астары   қалы п- 

тасты .

Ж ай ы к шебі  кеңейтіліп,  казақтарды ң өз  иеліктерінде өзен н ің  оң жа- 

ғасына еркін өтуін жауып тастады; шығыстағы Үй шебі Новоишим шебімен 

қосылуға тиіс болды, өз кезегінде, ол Сібір редуты арқылы  Ертіс шебімен 

байланысып жатты.

Баты ска Ж оғарғы  Үй ж ән е Төменгі Үй болып  бөлінетін  Үй  шебі  Оң- 

түстік Орал сырты жерін камтыды. Төменгі Үй дистанциясына  1743 жылы 

негізі  калаған  Т рои цк  бекінісі  енді.  К ейініректе  оған  бұрын  Новоишим 

ш ебінің құрамы нда  болған  Звериноголовск  бекінісі  б ерілді.100 Бекіністі 

бекеттерді жалғасты ру жөніндегі  нысаналы  шаралар аяқталғаннан кейін 

О ры нбор,  Н овоиш им, Ертіс, Сібір,  Үй шептері  К дзакстанны ң солтүстік- 

батыс ж әне солтүстік-шығыс аймақтарын қоршап алып, Оралдың, Сібірдің, 

А лтайды ң ш ектес ж ерлерін де  қамтыды; Ж айы қты ң сағасынан  Өскемен 

б екін ісін е  д ей ін ,  ұзы нды ғы   3,5  мы ң  ш ақы рым  ж ән е  негізінен  казак 

контингенті  коныстандырылған жерде бекіністер мен форпостардың тұта- 

сып жаткан тұтас шебі калыптастырылды. Осы жұмыстардыңжүргізілуіне 

байланысты қазақтарды ң көшіп жүретін коныстары шамамен 70 мың шар- 

шы  ш ақы рымға кесіп тасталған болып ш ы қты .101 Мүндай саясатка карсы 

ш ы ққан  номадтарға ойдан  ш ығарылған айыптаулар (ұрлы к ж ән е карақ- 

шылық) тағылып, алыс жерлерге жер аударылды.  Көтерілісшілер жөнінде 

қатаң шаралар қолдануға Орынбордың бірінші губернаторы  И.  И. Неплго­

ев пен оны ң пікірлесі  генерал-майор Ш тойман мұрындық болды .102

И.  И.  Неплю ев  Ә білкайы р  ханны ң  билігін  шектеуді,  хан  сайлаудың 

дәстүрлі  рәсім ін өзгертуді де ж ақтап, «кы рғы з-қазакхандары н ы ң өздері 

хандыкты өз адамдарының, халы к-еркі бойынша ejviec, ұлы мәртебелі  им- 

ператордың асқан жоғары рұқсатымен алғаны» пайдалы деп санады .103

А.  И.  Т евкелевтің   ханды  И.  И.  Неплюевпен  татуласты руға  жасаған 

әрекеттерінен еш нәрсе шыкпады, ал Әбілкайырдың Орта жүздің көрнекті 

ш ы ңғыс  үрпақтары м ен,  негізінен  алғанда,  Барақпен тайталасы да оның 

жағдайын әлсіретіп, төмендете берді.

Ол  кезде, сірә, Ә білқайы р Абылай сұлтанмен жаксы катынас жасаған 

болса керек.  Б арақ ө зін ің  ежелгі  бақталасы н өлтіру ж оспарын ойласты- 

ры п,  А б ы лай д ы ң   орд асы н а  он ы ң   қолд ауы н а  сүйену  үш ін  «тыңшы» 

ж іберген кезде,  «ж ауы зды қ пиғылға аш уланған» Абылай  оны өз ұлысы- 

ньің шегінен куып ж іб ерген .104

30 жылға ж уы қ уакыт бойы кайнаған оқиғалардың қақ ортасында болған 

Әбілқайырдың күтпеген жерден каза табуын басқа жағдайлармен коса, көп 

жағынан алғанда ең алдымен оның өз бәсекелестерін саяси аренадан барлық 

амалдарды колданып ығыстырып шығаруға деген шамадан тыс пиғылымен, 

Арал жағалауы мен  Хиуа ауданында кеш іп жүрген  қазақтарды өз билігіне 

толық бағындыру максатымен түсіндіру керек. Ол хандықта бірсыпыра уакыт 

бойы Әбілкайырдың мұрагері — Нұралы билеуші болды.

Ә білқайы рды ң  өз  баласы  Ералы  сұлтан  біраз  ықпалды  болған  Орта 

ж үзде  өзін ің   ж ағдайы н  нығайту  мүмкіндігі  зор  еді.  Бүл  жағдай  оған 

Ә білмәмбет хан тарапы нан сенімсіздікті күш ейтті, бұрынғыша оны ман- 

сапкұмар деп санаған, Кіші ж үз ханының Ресей әкімшілігіне сүйеніп, Орта 

жүздегі  баскару  тізгінін  өз  колы на  алуы на  мүмкіндік  бергісі  келмеген 

Барак сүлтанны ң табанды карсы әрекетін туғызды.

174

Барақсұлтан да Ресеймен жақындасуға қарсы болған жоқ:  оны ң сенім 

білдірген  адамдары  П етербургке  ш ақы рылды,  Ресей  им ператрицасы на 

адалдыққаол даантберді. Сондықтанда Ә білқайы рөлімініңсебебін өзінің 

жеке бақталасы шебер құрған торға түсіп,  1748 ж ылдың тамызы нда оны ң 

өзі  құрбаны  болған  ішкі  саяси  күрестен  іздестіру  керек;  екі  жыл  өткен 

соң Барақтың өзі де өлді, сыбыстарға қарағанда, Түркістанға жакы н жер- 

де жергілікті  билеуш ілердің бірі у берген  к ө р ін ед і.105

Т арты сты   о қ и ға л а р ға   толы   40-ж ы л д ар   қ а за  т а п қ а н   х ан н ы ң   ү л к ен  

ұлы  —  Н үр алы н ы ң   хан  са й л ан у ы м ен ,  со н ы ң   іш ін де  қ а з а қ -о й р а т   те- 

к е тір е сін ің  к езек ті  к е ск іл ес к ен   к е зен ім ен ,  ы м ы расы з  екі  тү л ған ы ң   — 

1745  жылы  Г алд ан -Ц ерен н ің  ж ән е  1748  ж ы лы   Ә б ілқ ай ы рд ы ң  өлуім ен  

аяқталады ;  осы  оқиғалардан  кейін  ойрат ханды ғы нда билік  үш ін  күрес 

басталы п ,  бір  кездегі  құдіретті  елін  ә л сір е тті,  ол  ө зін ің   өм ір сү р у ін ің  

соң ғы   ф аза сы   к е зе ң ін е   а я к   басты ;  е к ін ш іс ін е н   к е й ін   хан  б и л ігін  

біртіндеп  әлсірету  кезең і  туы п,  Қ азақстан д ы   к а зактар д ы ң  аш ы қ өск е- 

ри  о тарлауы   үш ін   н егізд і  к е ң е й тті. 1

 2

 3

 4

 5

 6

 7

 8

 9

 1

0

 1

1

 1

2

 1

3

 1

4

 1

5

 1

6

 1

7

жүктеу/скачать 47,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: