Ш. Ш. УӘлиханов атындағы тарих

лауға тырыскан. Құжатта дөлелденгеніндей, бұл екі бағытойдағыдай дамыты- 

лған.  Кіші жүз ақсақалдары ханға барған сайын көп наразылык көрсетті, ал 

ханның ақсақалдарға сенімі барған сайын азая берді.  Игельстром хан билігі 

мен дәстүрлі қазақ коғамының саяси кұрылысын шын мәнінде империялык 

билік шеңберіндегі провинциялыкжергілікті өзін-өзі баскару деңгейіне дейін 

төмендеткен реформаны жүргізе білді.  1785 жылдың күзінде 208 аксакалдың 

«ұлы мәртебелі императорға адалдыкка» ант беруі соның нәтижесі болатын. 

Кіші жүз аксақалдарының  1785 жылғы Игельстром іскерлікпен дайындаған 

съезінде ең басты екі мәселе — жүзде билікті ұйымдастыру турал ы және кыскы 

коныстарды кеңейту туралы мәселелер койылды. Съезд Нұралы ханды орны- 

нан алу және Кіші жүзді үш бөлікке, «Бас Орда» дейтіндерге — Байұлы, Жетіру 

ж әне  К аракесек  ордаларына  белу туралы  мәселе  койды,  ал  Сырым  батыр 

барлык Ордадағы «бас кеңесші» болып тағайындалды. Сонымен бірге шека- 

ралы к сот кұру туралы шешім кабылданды, бірак нак сол шешімде жаңа хан 

— Кайып туралы мәселе де турасынан койылды,оны аксакалдар бірауыздан 

Кіші жүздің ханы деп тануға әзір еді.53 Сол аркылы дәстүрлі хан билігін тану 

саяси дербестіктің өзегі болып кала берді, рас оның кейбір сипатгары жойыл- 

ған  еді.  Бұған  Игельстром көнген ж ок, бірақ сонымен бірге кеңпейілділік 

көрсеткен  сиякты   болып,  17  аксакалды ң  «өз  билігіндегі  халыкпен  бірге» 

«Ж айыктыңбойымен «Сахарная бекінісінен Гурьев калашығынадейінгі да- 

лалы к жағында»  көшіп  жүруіне  рұксат етті.54  Игельстромның  өрекеттері 

көтеріліске көп жағынан бейтараптандырушы ыкпал жасады.  1786 жылғы 24 

акпанда А. Р. Воронцовка жазған хатында Игельстром өз әдістерін былайша 

анықтаған: «...Әділдік, мейірімділік, табандылық, сүйіспеншілікке еліктіру 

ж әне параға кұш тарлыкты дарыту, ал оның үстіне олар сүйіспеншілікпен 

ж әне үреймен орындалатындай ету».55 Игельстромның әдістері белгілі бір 

дәреж еде Сырым мен оны ңсеріктеріне эсер еткеггін мойындау керек, сон- 

дыктан да көтеріліс Казакстандағы отаршылдыктың шайкалуына объективті 

түрде себепші болғанымен, кұлдырау бағытымен үнемі бәсендей береді. Ре­

форма ұстарасының өткір жүзі ханды тайдыру жолымен хан билігін жоюға 

келіп тірелді.

Патша  әкімш ілігінің  кеңесіне  құлақ аса  отырып,  ақсақалдар съезі  1785 

жылдың күзінде Кіші жүзді үш бөлікке немесе «бас ордаларға» белу туралы 

шешім шығарды.  Олардың өркайсысының басында съезд сайлаған ақсакал 

тұруға тиіс болды.

Осы кезде көтерілісшілер хан ауылдарына тағы да шабуыл жасай бастады. 

1786 жылдың сәуірінде көтерілісшілердіңтегеуірінімен Нұралы хан патша- 

лық өкімет орындарының корғауына кашып баруға мәжбүр болды.  1786 жы- 

лғы  3  маусымда  II  Екатерина  Нұралыны  хан  билігінен  шеттету  туралы 

рескриптіге  кол  койды.  Нұралы  Орынборға  шакырып  алынып,  ол  жерден 

Уфаға жөнелтілді.

Патша үкіметі калыптасқан жағдайды пайдаланып, хан билігін жоймақшы 

болып шешті. Г енерал-губернатордың жаңа хан сайлап, оның жанынан акса­

калдар кеңесін кұру туралы ұсынысына II Екатерина жаңа хан сайлауды ке­

рек емес деп санайтынын айтып жауап кайтарды және «жаксы тәртіп үшін» ең 

басты ру аксакалдарының баскаруын есте ұстауға кеңес береді. Сырткы істер 

алкасы  генерал-губернатор  Игельстромға  Кіші  жүзді  басқару  жобасын 

әзірлеуді тапсырды.  Ол табыс еткен,  «Игельстром  реформасы» деп  аталған 

жоба  1786 жылдың көктемінде макұлданып, бекітілді.

228

Саисибилік Орынбор әкімшілігініңколына шоғырландырылды. Сонымен 

жүктеу/скачать 47,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: