Әлеумсттік-экономикалық дамудағы өзгерістер

өзіне шөп шабуға біржола бөлінген ұлтарактай жерді  пайдаланады. 

Сондық-

 

тан бұл әулет өзіне нашар немесе бай үлес тигеніне карамастан, сонда түрак-

тап калады».90

Біршама аумақты жазғы жайылымдар кішкене учаскелерге бөлшектелмеді. 

Олар  аумағы  үлкен  алқаптарымен  рулық  ұжымдардың  басшыларына,  хан 

Кеңесінің мүшелеріне, билерге және жекелеген ірі байларға бекітіліп берілді. 

Жайылымдардың  шаруашылық  жағынан  кұны  мейлінше  татымсыз  бөлігі 

ұжымдык алаптарға жаткызылды.

Хан билігіне бірінші кезекте феодалдардың мүдделерін қамтамасыз етуге 

бағытталған жаңа аграрлықсаясат көшпелі үжымдар ішінде де, тұтас алғанда, 

қоғам ауқымында да әлеуметтік қатынастар мен жіктелу үрдісін терендетіп, 

шиеленістіре түсті. Ақысын төлеп немесе жұмысын істеп беріп, бөтен жерде 

көшіп жүретін жерсіз отбасылар мен ауылдар санаты пайда болды. Үлтарақ- 

тай  жерді  иеленетін,  бірақ  құдықтары  мен  су  көздері  жок,  сондықтан  бай 

көршілерінің ауылдарына  «бекітіліп  берілген»  шаруа  үйлері  көбейді.  Ж ер 

сауда,  қиянат жасау ж әне даулы  істер объектісіне  айналды.  Бұл  саясаттан 

ханның төңірегіндегілер мен жергілікті  шонжарлар ұтып отырды.  Еңбекші 

халықтың негізгі бұқарасы жер таршылығы мен ауыр канаудың қыспағына 

түсті. Ж әңгір ханның өз айтуына қарағанда 6 -7  мың отбасының, яғни халык- 

тың 1 /3 бөлігінің жері болмаған, сондықтан олардың көбі оны көршілес орыс 

губерниялары мен жер иелерінен, Каспийдің балы каулаушы кәсіпшілерінен 

жалға алуға мәжбүр болған.91

Ордада сауданың дамуына үш фактор: а) ауылдардың шаруашылык жағы- 

нан нығаюы мен тауар-акша катынастарыныңтаралуы; ә) ханның көтермелеу 

саясаты; б) Ішкі Орданың орыс саудагерлері мен басқа да саудагерлер үшін 

географиялыкжағынан қолайлы орналасуы, сондай-аколар үшін ордадағы 

сауда операцияларының ерекше пайдалылығы себепші болды. Ж әңгір хан жат 

жерлік тауарлар үшін баж төмен төленетін сауда белгілеп, орданың әр түрлі 

жерлерінде олар үшін маусымдықжәрмеңкелер мен сауда пунктгерін құрып 

кана қойған жок, сонымен катар жат жерлік көпестердің мүдделерін камтама- 

сыз етуге өз капиталымен де қатысып отырды. Атап айтканда оның өзі жаса- 

ған сауда ережелерінде мыналар көзделді:  «Сауда жасауш ының капиталын 

камтамасыз ету үшін, ол (хан) өзіне бағынышты ордалыкпен көпестің алдын 

ала жасаскан мөмілесі бойынша, ордалыктың нақты малы немесе акшасы бол- 

маған жағдайда, көпеске өз кепілдігімен колхат беруге міндеттенеді. Егер қазак 

мерзімді  уакытында  төлеуге  келмесе,  ешкандай  сөзбұйдаға  салмай  хан 

төлейді».92

Өкімет орындарының көтермелеу саясаты, далада сауда жүргізудің колай- 

лылығы мен тиімділігі ордаға тауарларымен адамдарды көп мөлшерде тартты. 

Хан ордасы жанында  1846 жылы өткізілген бір көктемгі ж әрмеңкенің өзіне 

ғана 1183 саудагер келді, ал олардың арасында II және III гильдияның 87 көпесі 

болды. Келесі  1847 жылы олардыңсаны  1500 адамға жетті.93 Бұл жәрмеңкенің 

көлемді  болғаны  сонша,  оның  аумағында  саудагерлер  салған  300-ге  жуы к 

тұрақты дүкен жұмыс істеді.

Ішкі Орда Ресей үшін малды және мал шаруашылығы шикізатын ірі жеткізіп 

берушіге айналды. Мануфактура департаментінің журналдык жазбасына 

Кара­

ганда,  1827 жылы Ішкі Ордадан 400 мындай кой, 3 мың жылкы және мал шару- 

ашылығының жалпы мөлшері 2925 сом болатын әртүрлі өнімдері жөнелтілген.

Бөкейдің баласы, хан тағына  1824 жылы отырған Ж әңгір патша әкімш і-

239

лігініңтолы қ қолдауына сүйене отырып, қоғам өмірі мен халықтұрмысының 

жекелеген жақтарын, сондай-ақ дәстүрлі жергілікті баскару жүйесін белсенді 

түрде кайта құра бастады. Ол көшпелілердің отырықшылануын, олардыңху- 

торлар салуын,  шөп  шабуын  ж әне далада  ағаш  өсіруді,  малдың жергілікті 

тұкымдарын жақсартуды ж әне ауыл шаруашылық саймандар әкелуді, мек- 

тептер,  училищелер,  мешіттер  ашуды  ж әне  ауылдарда  молдалар  санының 

өсуін, сауданы ж әне төрешілдік баскару нысанына көшуді көтермелеп отыр- 

ды.  Ол  патшалық өкімет орындары  мен  жергілікті  қазақ шонжарларының 

мүдделерін жаңа әдістермен біріктіруге күш салды.

1827 жыл ы Ж әңгір хан Нарын құмындағы Ж асқұс ал қабында тұрақты хан 

ордасы қүрылатыны туралы және орданы осы орталықтан басқарғысы келетіні 

туралы хабарлады.  10 жыл ішінде онда ағаштан 40 үй, ал  1846 жылға карай 89 

үй салынды.  1841 жылы ол Торғын өзенінде жазғы орданың негізін салды. Бес 

жылдан кейін онда ағаштан салынған 9 үй болды. Ханнан үлгі алып, сондай-ақ 

оның нұсқауымен  сұлтандар,  билер  мен  ақсакалдар үй  салып  ала бастады; 

шаруалардың жекелеген топтары да өздеріне жертөле салып алды. XIX ғасыр- 

дың 40-жылдарының аяғына карай орданың әр түрлі жерлерінде халыктың 

үштен бірінің кыскы тұрғын үйлері болды.94

Патшаның жеке нұскауымен  1829 жылы казыналык зауытгардан ордаға 20 

айғыр бөлінді. Ж әңгір хан нак сонша асыл тұкымды Кавказдан алдырды.  15 

жылдан кейін жергілікті жылкының жаксартылған тұкымыныңсаны 30 мыңға 

жетті.95 Оларды Дон ж әне Орал казак әскерлеріне беріп отырды.

Медреселер ж әне ауылдарда бастауыш мектептер салу, балаларды Астра- 

ханға, Саратов пен  Кдзанға, Орынбордағы арнайы  Ішкі  Орданың балалары 

үшін  10 орын бөлінген Неплюев кадет корпусына окуға жіберу Ж әңгір саяса- 

тының бір бөлігіне айналды.96

Ж әңгірдің кызметі, бұрын айтылып келгеніндей, оншама бір жакты бол- 

мағанын мойындау керек. Еуропа өркениетін жактаушы болған Ж әңгір оның 

элементтерін казактардыңдөстүрлі ортасына енгізуге ұмтылды. Әлеуметтік- 

экономикалыктүрғыдан алғанда, ол  Ішкі Ордаға (Бөкей Ордасына), көп жа- 

ғынан  Ресейдің  орталык  аудандарындағы  феодалдык  катынастар  жүйесін 

көшіріп ала отырып, феодалдыктәртіптер орнатты. Аймактың қоғамдык-са- 

яси  ж ән е  мәдени  өмірінде  де  Ж әңгірдің  баскару  құрылымын  күшейту 

жөніндегі шараларды іске асыруы нәтижесінде өзгерістер, мысалы, жер-жер- 

де іс жүргізуді енгізу, тіпті өзінің мұрағат кызметін кұру сиякты өзгерістер 

пайда бола бастады. Ж әңгір ханның кезінде еуропалық үлгідегі алғашкы мек­

тептер пайда болды, мүның өзі сол кездегі  Қазакстан үшін елеулі жаңалық- 

тар еді.

Алайда бүл ж аңалы ктарды ң бәрінде терең ж әне берік коғамдык-саяси 

негіз  болмады.  Тұтас  алғанда,  Ішкі  О рданы ң  (Бөкей  Ордасының)  бүкіл 

халқы хан мен оны ң төңірегіндегілер тарапынан, ал сонымен бірге патша 

әкім ш ілігі тарапы нан да аяусы з каналы п жатты.  С ондыктан XIX ғасыр- 

дың 30-жылдарының орта ш енінде-ак елеулі саяси дағдарыс пісіп-жетіліп, 

И сатай  Т ай м ан о в   пен  М ахам бет  Ө тем ісов  б асш ы лы қ  еткен  белгілі 

көтеріліске  ұласты,  он ы ң  идеологиясы  дәстүрлі  коғамды к кұры лыстың 

мүдделерін корғауға негізделді.

Ж әң гірд ің  әдістері саяси ж ән е коғамды к кұрылыстың негіздерін коз- 

ғамайтын жаңалыктарды күштеу шараларымен енгізуге күрылды.Олар та- 

бысты бола алмайтын еді, өйткені Ресейдің өзінде XIX ғасырдың бірінші

240

ж а р т ы с ы н д а   с а м о д е р ж а в и е л ік -к р е п о с т н и к т ік   қ ұ р ы л ы с   н е г із іи д е  

капиталистік  ж аңалы қтарды   енгізуге  н әти ж есіз  әрекеттер  ж үргізілгсн 

болатын.

жүктеу/скачать 47,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: