Ш. Ш. УӘлиханов атындағы тарих

корғау  мен  сақтау»  міндеті  ж ү к тел д і.91  Ж ергілікті  казактарды ң   малын 

тебін детіп   жаю   үшін  ішкі  ж акка  өткізу  кезінде  шеп  бойындағы  казак- 

тарм ен арада болатын көптеген  какты ғысулар қамқорш ы лы қ қадағалау- 

ды ен гізудің  басты  себебі  болды.  Берілген  ары здарды ң көп  болғаны ,  ал 

Ш екаралы қ комиссияда соттың іс қарауы ны ң тым баяу жүргізілгені сон- 

ша, сы ртқы   істер  министрі  граф К.  В. Н ессельродты ң айтуы на Караган­

да, «қырғыздар мен қазақтарды ң  наразы лы қтары   мен  шағымдары, олар- 

ды ң  арасы ндағы  әр  түрлі даулар мен  келіспеуш іліктер»  көп қордаланып 

қалған.  Бұдан әрі  м инистр «осы ның бәрі туралы   шеп  бойындағы  казак- 

тарды ң   басты ктары н а да  ти ісінш е  ескерту  ж өн  болар  еді»  деп  косуды 

каж ет  деп  тап ты .92  Іш кі  істер  м инистрлігінде  әзірл ен ген   нұскауларға 

сә й к ес  кам қорш ы лард ы ң  м індетіне  қазактар мен  к азактар арасы ндағы  

шеп  бойы нш а  сот  істерін ің   м ейлінш е  тез  ж ән е  дұрыс  өтуін  кадағалау 

ж үктелді.  Т ергеуш ілер  ж ұм ы сы н  қадағалауды   ж үзеге  асыра  оты рып, 

олардың өздері тергеу жүргізуге кұкығы болды. «Қамкоршылар бір жерге 

байланып калмай...  кайта барлы кж ерде ө зін ің к ө зі болып, мүмкіндігінше 

бәрін де кадагалап отыруы керек еді». Олардың басқа бір маңызды міндеті 

«бекіністі  шеп  бойы тұрғы ндары н ы ң  ш ептен  ты скары   ж ердегі  әлдебір 

ш абы н ды қ  нем есе  басқа да  ж ерлерді  әсте де  қайтадан  басып  алмауын 

үнемі  бакы лап отыру»  болды.  Алайда «шеп сыртында болып ж аткандар- 

ды ң  бәрі  оларды ң м індеттеріне ресми ж атқы зы лм ауға, сол сияқты  олар 

казақтарды ң  өз арасындағы еш кандай да істеріне араласпауға тиіс еді».93 

Сонымен орталы к өкімет орындарының ойлауы бойынша, қамқорш ылык 

институты ны ң енгізілуі  сол айм акта калы птасқан дүмпу қаупі  бар ж ағ- 

дайды  б әсең сітуге тиіс  болды. Ө й ткен і  «Ереже»  ж о б ал ар ы н ы ң  бірінде 

ту р асы н ан  т әж ір и б е деп атанған   мұндай  эксп ери м ен тті  «қазақтарды ң  

шеп  тұрғы н д ары м ен   какты ғы стары   ш ы ны нда дд  б әрін ен   жиі  болаты н 

О ры н б ор  ш е п те р ін ің   бірін де»  ө тк ізу ге   ұй ғары лғаны   тегін   ем ес,  «ал 

олар  О рал  ш ебін де  Ж а й ы қ ты ң   арғы   бетіндегі  қ а за к та р   мен  к а зак та р  

арасы нд а  істер  (сот істері  ж айы н да айты лы п  отыр.  — 

Ред.)

  кездеспейді 

д еуге болады ».94

М ұндай әрекеттердің  сипаты   үкім еттің қазак даласы ны ң халы к тол- 

кулары   пайда  болы п,  н аразы лы к п ісіп-ж етілген   ш ектерінде  неғұрлым 

икемді  ішкі саясат ж үргізуге үмтылғанын дәлелдейді. С анкт-П етербург- 

тің   ұсы ны сы   б ойы нш а,  1844  жы лғы   «Ережені»  бастапкы да  бес  жы лға 

арналған тәж ір и б е түрінде О ры нбор ведомствосы нда енгізу көзделгені 

н ак с о н д ы к тан .  Осы  уақы тты ң  іш інде О ры нбор Ш екаралы к ком исси я- 

сы ны ң барлы к шен  иелері қазақтарды   баскаруды  кадагалап, оны ж етіл- 

діру туралы  түж ы ры мдар жасауға, ол жөнінде әскери губернаторға жет- 

кізуге тиіс  болды .95  О рталы к  О ры нбор  әкім ш іл ігін е  өлкеде  кез  келген 

іс-ш аралар ж үргізу кезінде н ак  сондай ұкы пты лы к пен  сақты қ корсету 

ұсы нылды.  М әселен ,  1846  ж ы лды ң  маусы мында  О ры нборды ң  әскери  

губернаторы   М.  В. Л ады ж ен ски й   Іш кі  істер м инистрлігінің кеңсесінен 

кұпия н ұскам а алды,  онда ж аң а бекін істерге қам қорш ы лар тағайы ндау 

туралы оны ң ж іберген сауалына былай деп көрсетілген:  «алыс ішкі ж ақ- 

тан бекіністер салу әзірге ж аңа іс, мұны ң калай ж үретінін, казактарды ң 

ж әне т.б.  өздерін калай  ұстайты нын  байкап көріп,  сонда ғана уакыт пен 

тәж іри б ен ің  калай көрсететініне карай одан арғы  кимылдарға кірісу к е­

рек»,  —  деп  к ө р сетіл д і.96  Ал  Ш екаралы к  ком исси яға  Қ азак  даласы нда

316

«казактар арасы нда салмағы  бар ж ән е кұрметті  адамдардан сенімді д и с­

танция басты қтары» аркы лы  өзіне тірек  ж асауға,  мұны ң өзі  к ом и сси я- 

ны ң «солар арқылы   барлы қ м әлім еттері  ж өне  алуға  қаж ет болған  ж ағ- 

дайларда солар арқылы әрекет жасауына» мүмкіндік туғызатынына, «сол 

бекіністер маңайында көшіп жүретін қазақтар жөнінде шын мәнінде қан- 

дай  ш аралар қаж ет болаты ны н  көб ірек ой ласты ры п, одан  кейінгі  м ән - 

ж айларды түйіндеуге уақы т беретініне» өкім   етілді.  Қ азақтарм ен   каты - 

настарды   уш ы қты ры п алмау үшін  ж ергілікті  өкім ет оры ндары н а олар- 

дың «қазақтардың өз арасындағы істеріне» еш қандай да араласпауға тиіс 

екені  тағы да ескертілді.  Ж ин ақтап   алғанда,  Іш кі  істер  м и н и стрлігін ің  

О ры нбор әкім ш ілігіне ұсынған  қ азақ  тайпалары мен  каты нас тактикасы  

мынадай өсиеттерден құрылды:  «Қарапайым қазақтар мен адал боданда- 

рға  кіш іп ей ілділік,  м ейірбан ды қ  ж ән е  әд ілдік  көрсетілу  керек,  б ір ақ 

еш қаш анда  сақты қ  та  үмы ты лмауға  тиіс.  Ресей  үкім етін е  адал  болуға 

толқулы қазақтарды ...  Біздің Ү кіметке бағыну борыш ына кіш іпейілділік 

шараларымен келтіругеты ры су керек.  М ейірімділікпен  жөне өділдікпен 

қам қорлы қ ж асай  оты ры п,  Ресейге  сол  си яқты   бейбіт  бағы ны ш ты лы қ 

ж әне ад алды қсезім дерін  нығайту, оларды  ертелі-кеш   ең жаман  зардап- 

тары   б олаты н   б ү л ік ш іл е р м е н   ау ы з  ж а л а с у д ы ң   қ а н ш ал ы қ ты   зи я н  

өкелетініне иландыру керек...».97

Сібір  ж ән е  О ры нбор  ведомстволары нда  үкім ет  қүрған  екі  басқару 

ж үйесінің арасындағы айы рмаш ылы қтарды  айта келіп, оларды үксасты - 

ратын мән-жайларды да атап өткен жөн.  Екі жүйе де тым жайылып кеткен 

ж әне онш атиімді болмады.  Қарауда ж атқан  істер баяу орындалды, кейде 

бірнеше жыл бойына созылды.  Кадрлар мәселесі шешімін таппады, олар- 

дың  жетіспеуі  немесе  көпш ілігінде  мүлде  болмауы  б арлы қ  деңгейдегі 

өкімш ілік органдардың өз міндеттерін орындауына тікелей өсерін тигізіп 

отырды.  Іс жүзінде хатшының немесе заседателдің міндеттерін қатардағы 

тілмаш ка беру үйренш ікті шаруаға айналды .98 Ш енеуніктер арасында па- 

рақорлы қ етек алды.  М ысалы,  ш енеуніктер де,  С ібір округтік п риказы - 

ның казактары  да Қ азақ  даласы на іссапарға ш ы ккан  кезінде ауыл  стар- 

шындарынан есебін тауып «олар осы нда болғанда,  қазактарға еш кандай 

қысым ж ән е қоқан -лоқы  жасаған жоқ» деген кви тан ци ялар алып жүрді. 

Осыдан соң  әлгі ш енеуніктер осындай құж аттар арқы лы  өздерін  қандай 

да болсын ж ауапкерш іліктен қорғалған деп санап, енді  өздерінің заңсы з 

қы лықтары ны ң мөлш ерін білмеді».99

Ресей империясының қазақ жерінде орнатқан әкім ш ілік-аум акты қ бас- 

қару ж үйесінің өзі көш пелі кауы м ны ң ішкі өміріне қол  сүғу, қазақ үшін 

мүлде жат ж әне бүлдіруші болып шықты.

жүктеу/скачать 47,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: