Ш. Ш. УӘлиханов атындағы тарих

гендердің  саны н  аны қтап  көрейік.  К ұлж а  туралы   елеулі  зерттеулердің 

өте хабардар авторы С.Н.Велецкий «шамамен алынған деректер бойынша» 

қазақтарды ң санын еркектер бойынша 20000 адамға жуық;  ұйғырлар — 51 

мың адам, дүнгендердің жалпы саны 4 мың адамнан аспайды деп анықта- 

ған.21 Ал Ж етісу өлкесіне келгендері қанша? Д.А.Исиев 90 мың адам дейді.22 

С .Ростовскийдің пікірінше,  120 240 дүнген мен «тараншыдан» Ж етісуға 60 

ОООадам  көш іп  келген .23 Н .Н .П антусов басқа деректер,  1871—77 жылдар 

іш інде — Верный уезіне 26  164 ұйғыр,  1126 дүнген, барлығы еркек-әйелі 

бар 27 290 адам болды деген дерек келтіреді; Ж аркент уезіне  19 209 ұйғыр, 

1347 дүнген, барлығы еркек-әйелі бар 20 556 жан келген. Жиынтығы 47 846 

адамды  кұраған .24  X .С утеева  казақтарды ң,  ұйғырлар  мен  дүнгендердің 

Ж етісуға орыс әскерлерін ің  ізінш е түгелдей дерлік қоныстандырылғаны 

туралы  ж азад ы .25

[ Ү йғырлар мен дүнгендерді Ж етісуды ңхалы қты ғы з орналаскан аудан- 

дары на  қоны станды ру объективті  түрде ж ер тарлығын  күш ейтіп,  казак 

халкы н ы ң   наразы лы ғы н  туғы зды ,26  1896  жылы  Ж етісу  казак  әскерін ің  

күрамында Қытайдан көшіп келіп, Ресей бодандығын қабылдаған мың кал- 

м ак болды.27

К азак  автоном иялы к республикасы   кұрылғанға дейінгі бірінші ж әне 

бірден-бір  1897  жылғы  ж алпы ға  бірдей  халы к  санағы  империя,  соны ң 

ішінде К азақстан халқы ны ң саны мен кұрамының өзгеруі туралы кызык- 

ты деректер береді.  К ейбір кем ш іліктеріне қарам астан,28 ол халы к саны 

ж ө н ін д егі  а зд ы -к ө п т і  д ұры с  а қ п а р а т   к ө зі  болы п   таб ы л ад ы .  О ны ң 

ж үргізілуін елде капитализм дамуы ның кажеттері туғыздыД

Байырғы халы к санағын ж үргізу мерзімі көш пелілер кы стауларыны ң 

быты раңкы лы ғы на ж ән е орналаскан ж ерлерінің қиындығына байланыс- 

ты  ұзарты лды.  Есептеуді  1896  жылғы  қараш а  ж өне  ж елтоксан  айлары 

ішінде, яғни Ресей  губернияларындағыға карағанда едәуір ертерек жүргізу 

жорамалданды.29

С ан ак бойы нш а облы стар халкы ны ң саны:  ерлер мен әйелдерді коса 

алғанда Акмолада -  645 232, Семейде -  684 590, Жетісуда — 663 769, Сырда- 

рияда — 835 432, Торғайда — 453 416,  Оралда — 645  124 адам, бүкіл  К азак- 

стан бойынша — 3 927 560 адамды кұраған.30

Х алы қ санағы   бірінш і  рет ж үргізілгендіктен,  ереж елер  мен  нұскау- 

лардың біраз бұзылуына жол берілді, жекелеген жағдайларда елді мекен- 

дер бойынша есептеулердің нәтижелері кайта тексеру ж әне нактылау үшін 

кайтарылды.  О блыстар  бойы нш а  қоры ты нды   деректерді  аныктаудағы 

кө р ін еу   ал ш акты қтар д ы   да  осы м ен  түсін діру  керек:  мы салы ,  баска 

зерттеуш ілер  сиякты   ж екелеген  облы старды ң  адам  саны  туралы  санак 

м атериалдары на ж үгінген  Н .В .Т урчаниновты ң зерттеулерінде мынадай 

өзгеш е деректер келтіріледі:  еркектер мен әйелдерді коса алғанда, Семей 

облысында — 684 590, А кмола облысында — 682 608 адам тұрған.31

1897 жылғы шолуда Семей облысы тұрғындарының саны Н.В.Турчани- 

новтың деректерімен салыстырғанда 2319 адамға көп, ал Акмола бойынша 

179  адамға  аз  көрсетілген .32  М ұрағат  деректемелері  де  баска  цифрлар 

келтіреді — Семей облысы бойынш а 688 639, Акмола облысы бойынша  -  

668  372 адам .33 А йта  кетелік,  1897  жылғы  сан ақ бойы нш а мәліметтердің 

ала-күлалы ғы  Ресейдің баска аудандарына да тән.  Егер кыскы жағдайла- 

рға  ж әне  каты нас  ж олдары ны ң  болмауы на  байланысты  біркатар  ауыл-

474

дардың қамтылмауы фактісін ескерсек,  Қазақстан халқының жалпы сипы 

4 миллион адам деңгейінен арты қ болуға тиіс.

Х алык санағы этн и калы қ топтарды ң тілдік арақаты насы н  ан ы қтауіи 

мүмкіндік берді.  Әрине,  екі  генерал-губернаторлы қта  қазақтар корінеу 

көпш ілік болды:  Дала  генерал-губернаторлы ғы   бойы нш а -  к а за қ т іл ін   I 

903 030 адам немесе халы қты ң жалпы  саны ны ң 7 7 ,1%-ы, орыс тілін  — 431 

184 адам немесе  17,8 %-ы, украин тілін  — 37 673 —1,5%, татар тілін  — 41  765

—  1,6% білген, одан әрі тілдік топтарды таратуш ылар саны кему принципі 

бойынша мордвиндер, немістер, еврейлер, баш құрттар, поляктар, өзбек- 

тер, сондай-ак саны  1000 адамнан аспайтын халықтардың тілдері бойынша

— литвалы қтар,  латы ш тар,  молдавандар,  грузиндер,  қалм ақтар,  чехтар, 

француздар, шведтер, ағы лш ы ндар ж ән е т.б.  келеді.  Байырғы халы к ба- 

сым  жағдайда  болған  оңтүстік  аудандарда да тұрғы ндарды ң  этн и калы к 

құрамы  алуан  түрлі:  казақтар  —  1  198  112  —  79%,  ж алпы   халы қ  саны на 

шаққанда,  өзбектер — 74 539 — 4,95%, орыстар — 71 049 — 4,80%, қырғыздар

— 58 700 — 3,9%, ұйғырлар — 55  815 — 3,70%, украиндар — 12  143 — 0,81%-ды 

құраған.34

С анақш ы лар ж инаған  м әліметтердің шамамен алы нуы  салдары нан 4 

миллионнан астам адам болатын қазақ халқының саны көрінеу кемітілген 

жөне анық емес болып шықты.  Мұны қазақ әйелдерін, әсіресе неке жасы- 

на жетпеген, оны ң үстіне некеге тұрмаған қыздарды санақш ы лардан ж а- 

сыру  туғызды.  12—13,  тіпті  9  ж асы нда  күйеуге  берілетін  реттер  аз  кез- 

деспеді.35  1880 жылы Торғай даласы н аралап ш ы ққан В .Ю зеф о  14 ж асар 

баланың  13 ж асар қызға үйленіп, ал бір жылдан кейін балалы болған ф ак- 

тісі туралы айтады .36

Өлкеде уакыт өте келе орыс халкының саны едәуір көбейді: Акмола облы- 

сында — 56 %, Оралда — 40,8 %, Торғайда — 37,5%, Семейде — 24 %, Жетісуда — 

23,5%, Сырдарияда — 6,2 %-ға жеткен.37 1897 жылы санақтың қорытындылары 

бойынша, Жетісу, Орал, Сібір казак әскерлерініңсаны тиісінше еркек-әйелін 

коса алғанда 33 767,114 166 ж әне 103 424 адам болған.

Тұтас  алғанда,  халы қты ң  санындағы,  этн и калы қ ж ә н е  үлтты к  кұра- 

мындағы елеулі өзгерістер қазақ ұлтының ғана емес, баска ұлттарды ң да 

әлеуметтік-экономикалық өміріне капиталистік қатынастардың ыкпал жа- 

сап, шаруашыл ық саласында, олардың арасындағы өзара қатынастарда дами 

бастағанын көрсетті.  Үйымдастыру ісіндегі, жүргізу төсіліндегі, мәлімет- 

терді өңдеудегі ж екелеген  кем ш іліктеріне қарам астан,  1897 жылғы ж ал- 

пыға бірдей халы к санағы ны ң орасан зор ғы лы м и -п рактикалы қ маңызы 

болды,  коғам тірш ілігінің негізгі  параметрлерін  аны қтап,  к а за қ  ауы лы - 

ның экономикалыктомаға-тұйықтығын күйретті, кең-байтақ өлкеде отар- 

шылдық тәртіптерді одан өрі нығайтып, орналасу тығыздығының тұрғын- 

дар  кұрамы  ж өнінен  өте  ала-құла  екенін  ескере  оты рып,  халы қты ң  ке- 

лімсек контингентін одан әрі орналастыру жөніндегі үкімет жоспарларын 

жеңілдетті.

2.  ҚАЗ АҚ А У Ы Л Ы

1867-1868 жылдардағы реформа номадтардың әлеум еттік-экон ом и ка- 

лы к өмірінің бүкіл калпын өзгертіп,  олардың коғамды қ қүрылымындағы

жүктеу/скачать 47,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: