КІШІЖҮЗ БЕН ОРТА ЖҮЗ ҚАЗАҚТАРЫНЬІҢ РЕСЕЙ

арасындағы көш іп жүретін кеңістіктуралы   мәселені  ш иеленістірді, кал- 

мақтармен ж әне башқұрттармен үздіксіз қақтығыстарға әкеп сокты.  Ж о- 

ңғар феодалдарының Қ азақстанны ң оңтүстігіндегі  қалаларды басып алу- 

ының қазақ қоғамының экономикалык ж әне мәдени өмірі үшін елеулі  зар- 

даптары болды. К азак рулары сауда ж әне колөнер орталықтарынан бөлініп 

қалды,  ірі феодалдар қала халқынан алым алу мүмкіндігінен айырылды.

Жоңғарлардың шапқыншылығы казақж үздері арасындағы, әсіресе Кіші 

жүз  бен  Орта  жүздің  Үлы  жүзбен  ш аруаш ы лы қ-саяси  байланыстарын 

өлсіретті. «Ал Үлкен орда олардан (Кіші жүз бен Орта жүзден.  — 

Ред.)

 алыс 

жерде Бұхараға қарай көшіп жүр және ол Орта ж әне Кіші ордалармен қатыс- 

пайды, олардың хандары да белек».27 Мұндай жағдай феодалдык бытыраң- 

қылыктың күшеюіне ж әне Тәуке билік еткен жылдарда бастау алған мем- 

лекеттік билікті орталықтандыру негіздерінің бұзылуына ыкпал етпей кой- 

майтын еді.

Ж оңғар  хандығына  қарсы   күрес  барысында  Кіш і  ж үз  бен  Орта  ж үз 

жеке иеліктерге бөлініп кетті.  Үлы хан деп саналған Әбілқайыр өз билігін 

тіпті  бүкіл  Кіш і  ж үзге  де  ж үргізе  алмады.  Одан  баска  онда  Қ айы пты ң 

баласы Батыр сұлтан мен Әбілкайырдың баласы Нұралы сұлтан билік етті.

Орта жүзде өз хандары  болды.  О ларды ң ішінде белгілілері  — С әм еке, 

Күш ік.  С оңғы сы  наймандарды ң едәуір бөлігінің ханы болды ж ән е оры с 

шекарасынан алыста көшіп жүрді. Орыс шекарасына Сәмеке ханның коны- 

стары жакынырақ орналасты. Олардан басқа Орта жүзде Әбілмәмбет ж әне 

Барак сұлтандардың ыкпалы  зор болатын.

Ж оңғар баскыншылығы казак коғамының өлеуметтік қатынастарында 

да терең із калдырды.  Елдің каңыратылып, күйзелтілуі кедейлер — байғұс- 

тар, қоңсы лар,  ж атактар ж ән е баскалар  саны н  көбейтті.  Д ербес  ш аруа- 

ш ылык жүргізу мүмкіндігінен айырылған  олар бай мал иелерінде бакта- 

шылар, үй кызметш ілері ретінде жұмыс істеуге м әж бүр болды.  О ларды ң 

көбісі тіршілік көздерін іздеп, батыска, орыс ш екараларына қашты. Бірак 

бұл жерде де олардың шеп өңіріндегі казактарға немесе шекарадағы орыс 

коныс аударуш ыларының аукатты ш аруаш ы лыктары нда баты рак болуы- 

на тура келді. Тағдыр Орта А зия хандыктарынан баспана іздеуге мәж бүр 

еткендердің жағдайы да нак сондай еді.

Қазактардың  1730 жылғы Аңыракайдағы ж еңісіне карамастан, Ж оңғар 

хандығыныңжаңадан шабуыл ж асауы ны ңтікелей кауіп-катері ж ойы лма- 

ды.  Билік  басына  казақ  хандыктары  жөнінде  тым  баскы нш ы лы к  саясат 

жүргізген Галдан-Ц ереннің келуі,28 мұндай шабуыл каупінің күш ейгенін 

көрсетті, оның үстіне казак хандарының өздері де, соның ішінде Әбілкайыр 

да, жоңғар феодалдары тұткынға алған тайпаластарын қайтару ниетінен бас 

тартпайтын.

Қ а з а к   х ан д ы к тар ы н ы ң   Б ұ х ар ам ен   ж ә н е   Х и уам ен   қ а т ы н а с т а р ы  

ш и ел ен іск ен   күй ін д е  қалды .  Р ас,  3 0 -ж ы л д арға  к а р ай   к а з а к  б и л еу ш і- 

лер ін ің  Орта А зия  хан ды ктары м ен  кай ш ы л ы ктары   бірш ам а б әсең д еуі 

мүмкін болды.

Қ азак хандықтарының еділ калмактарымен ж әне башқұрттармен өзара 

қатынастары күрделі болып кала берді.  Ә білкайырды ң баш кұрт аксакал- 

дарымен ш апкыншылыкты тоқтату туралы келіссөздері табы ска жетпеді. 

Кіші  ж үздің  батыстағы  ш екарасы нда  бейбітш ілікке  кол  ж еткізу  Әбіл- 

қайыр ханның ең басты сыртқы саяси міндеттерінің біріне айналды.  Бас-

157

ты  дұш пан  — Ж оң ғар  хандығымен  күресуге  қолды  босату  үшін  бұл  өте 

каж ет болатын.

Қ азақ хандықтары билеушілерінің алдында маңызды да күрдел і міндет — 

казак жүздерін сыртқы жаудан кауіпсіз ету ж әне елде күшейе түскен фео- 

далды кбы ты раңқы лы қ үрдісін жою міндеті тұрды.

К азак  қоғам ы ны ң ішкі  күрделі даму ж ағдайлары нда,  ж оңғарлар мен 

Еділ  қалм ақтары ны ң, баш құрттардың, Ж а й ы қ ж ә н е Сібір казактары ны ң 

қорш ауы нда,  шын  м әнінде  экон ом и к алы к  окш аулау,  ұлы  империяның 

тұрақты   қысым  көрсетуі  ж ағдайы нда  бола  отырып,  қазақ  ж үздерінін 

билеуш ілері  Ресей империясы  сияқты  одактас іздеуге мәжбүр болды.

Бір ж ағы нан,  ықпалды сұлтандар, ақсақалдар арасында, екінші жағы- 

нан, үш жүз бірлестіктерінің іс жүзінде тәуелсіз хандары арасында тамыр 

жайып алған араздық халықты топтастыру, біртүтас хал ықтық ж асақ кұру- 

ды ң бүрынғы дәстүрін кайта жаңғырту жөніндегі күш-жігерді ж окка шы- 

ғарды.

Осындай өте қиын  жағдайларда Петербург сарайына жүгінуге өзі бас- 

тамаш ы  болуды ң, сол  кезд е-ақ ыдырап  кеткен біріккен қазақ одағының 

сы ртқы   саяси  бағдарында  түбірлі  бетбұрыс  ж асау  ж ауапкерш ілігін  өз 

мойны на  алудың ж ән е ойрат күш терінің бейбіт ауылдарға  кезекті  жой- 

кын  шабуылын  күтпей, орыс императрицасы ның көзқарасы н айқындау- 

ды ң күрделі  миссиясы  Ә білкайыр ханның еншісіне тиді.

XVIII ғасырды ң 20-ж ылдарына дейін сүлтан болып жүрген  кезінде-ақ 

Ә білқайы р оры сты ң дип лом ати ялы қтоп тары н а едәуір  белгілі  болатын. 

«Акылы  ж еткілікті  ж өне қулы қтан да ада емес адам»,29 — деп ол  жөнінде 

А.  И.  Т евкелев  осы ндай  п ікір  ай ткан.  Ол  ең  алдымен  қ а зақ   мемле- 

кеттілігінің стратегиялы қ мүдделерін басш ылы ққа алып, екінші жағынан 

Ресей  әкім ш ілігін е сүйене оты рып, өзін ің  баска ^әсекелестерін ен  ж оға- 

ры болуға, оларды саяси аренадан ығыстырып  шығаруға ұмтылды, атақты 

Т әуке ханның заманында болғанындай, өзі біріккен хандықтыңжеке-дара 

басш ысы   болу  м ақсаты мен,  халы қка  қасіретті  зардабын тигізетін ойрат 

басқы нш ы лы ғы на жол  бермеу үшін  күш  пен мүмкіндікті біріктіруге ты- 

рысты.  Осы міндеттерді  іс ж үзіне асыруға үмтылған ол  1730 жылдың жа- 

зы нда У фа  наместниктігі  аркылы  П етербургке өз елш ілігін ж іберіп,  Ре­

сей императрицасы нан өзін ұлысымен бірге Орталық А зияны ң көптеген 

үлкенді-кіш ілі  халы ктары   кам корлы ғы на  кірген  Ресей  империясы ны ң 

бодандығына кабылдауды өтінеді.

Сол  кезге қ арай -ақ Петербургтің дипломатиялы қ қызметі елдің А зия- 

дағы  саясаты н ы ң  негізгі  бағы ттары н айқы ндайты н елш ілік  құжаттарын 

әзірлеу  мен  ш ы ғы с  елдерінің  өкілдерін  кабылдау  ж өнінде  едәуір  көп 

тәж ірибе ж инақтаған еді.

А ю кенің еділ калмақтарын, Қабарда кінәздігін, грузин билеушілерінің 

жерлерін  Ресей құрамына қабылдау Сыртқы істер алқасы дипломатиялық 

қы зметінің өрісін едәуір кеңейтті, бұл жолы да Әбілқайырдың елшілігіне 

бары нш а қүрм ет көрсетілді, оны ң  К ұтлымбет Қ ош таев бастаған 7 адам- 

нан тұратын елшілері кұрметпен қабылданып, бағалы сыйлыктар тартыл- 

ды, дала өңіріне Сыртқы   істер алқасы ны ң тілмашы А.  И. Тевкелев баста- 

ған  үлкен  ком иссия  косы лы п,  әскери   күзет ертіліп  қайтары лды ,30 олар- 

дың ішінде «жерлерді  сипаттау үшін ж іберілген екі  геодезист — Алексей 

Писарев пен М ихайло Зиновьев болды.31

158

Ол дөуірдегі  кұжаттар А.  И. Тевкелевтің мемлекеттік кы зметке кірген 

уақытын көрсетуге мүмкіндік бермейді. Оның Сырткы істер алкасына алы- 

нуы  I  ГІетрдің  1722 жылғы  парсы  ж оры ғы нан  бірш ама  ертерек  болганы 

анық. Оның үстіне А. И. Тевкелев үшін «шығыс сөздерінің тілмашы» кәсібі 

әсте де  ж аңалы қ  болмаған,  «...Әр  түрлі  қағаздары нда»  он ы ң   өзі  ж азға- 

ны ндай,32 оған дейін де ата-бабалары  өздерін ің  тамаш а лин гви сти калы к 

білімін М әскеудің елш ілік приказы нда колданған.

Петрдің мемлекеттік кызмет мектебінен өткен А.  И. Тевкелев кейіннем 

оны ң өзі  мойындағандай,  ж оғары лап,  наградалар  алуға  үміттенген,  бүл 

«үлы  мәртебелі императорды ң қайты с болуы себепті» ж үзеге аспай  к а л ­

ган.  Қ азақ елш ілігін  Кіші  ж үзге  кері  кайтараты н  күні  А.  Т евкелевке  12 

тармактан тұратын, мазмұны  қызыкты «Нұскау» табыс етілді. Төрт пара- 

ктың екі бетіне колмен айдактатыла жазылған бұл кұж ат дипломатиялы к 

миссия үшін өзінше бір іс-кимыл бағдарламасы болған. «Нүсқау» негізінде 

ол арнайы  «Журнал» ж үргізген, соны ң аркасы нда и м ператрицаны ң гра- 

мотасын  қабылдау  кезінде де,  Кіші ж үз  бен  Орта ж үзде  ішкі  саяси  жағ- 

дайдың одан кейінгі ш иеленісу кезеңінде де хан ордасында калы птаскан 

нақты жағдайдың кандай болғанын көрсетуге мүмкіндік бар.

«Ш ығыс тілдерінің тілмаш ы М амет Т евкелевке оны  Қ ы р ғы з-Қ ай сак 

ордасы на  оларды  Ресей  боданды ғы на  келтіру  үшін  ж іберген   кездегі 

Мемлекеттік сырткы  істер алкасынан нұскау»33 — оның бұдан кейінгі ман- 

сабында ж әне казак-оры с өзара каты настары ны ңтарихы нда терең із кал- 

дырған  ішкі  саяси  ведомство  нұскаулары ны ң  тол ы к ж ә н е  ресми  атауы 

осындай.

А.  И. Тевкелев сапарының негізгі максатын нақтылай түсу түрғысынан 

алғанда «Нүскаудың» үшінші тармағы өте бағалы,онда Ресей бодандығын 

қабылдау мәселесінде хан төңірегінде алауы зды ктар аны кталған жағдай- 

да дипломаттың еркін нұскалар тандау жоспарыны ң болуы түсінігіне кілт 

берілді:  «...хан мен ақсакалдарды ң ж ән е баска да кы рғы з-қайсақтарды ң  

бүкіл нанымы бойынша өз антына адалдығы А лкоранда (Құранда. 

жүктеу/скачать 47,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: