Ш. Ш. УӘлиханов атындағы тарих
жүктеу/скачать 47,68 Mb. Pdf көрінісі
|
kozybaev mk bas red kazakstan tarikhy kone zamannan buginge
| Барлыккүндік жүмы
стар, мысалы, тас қалаушыларға тасты, балташыларга ағашты та зала п Перу, ағашты кесу мен аралау, бөренелерді тазарту мен дайындау жене баска
да құрылыс кезінде әрқашан көп болатын кара жұмыстарды, осы жүмыстардын
бәрін қазақтар атқарды. Арнаулы шеберліктен басқа қазақ жумыешысын
көруге болмайтын бірде-бір жұмыс ж оқ деуге болады. Ол ағаш кесуде де, ол
депо жанындағы шеберханада да, ол паровоз кочегары да болып жүреді. Оның
баска да орыс жұмысш ыларымен катар жұмыс істеп, коңы ркай болыгі
жүргенін барлықжерде көруге болатын еді, қазактар санымен салыстырғанда орыс жұмысшыларының саны мүлде болмашы, азшылык болды».63 Орынбор- Ташкент темір жолы кұрылысында 1901 жылдың жазы мен күзінде 4 мыңнан астам адам, 1902 жылдың мамыр-маусым айларында — 17 мыңнан астам адам, ал 1902—1904 жылдарда — 39 мыңға жуы к адам жұмыс істеді.64 Газеттер «бүл
жұмысшылар бүкіл Ресейден келген деуге болады» деп атап өтті.65 Мұнда Ресейдің Киев, Самара, Полтава, Херсон, Чернигов ж эне баска губернияла- рынан келген көптеген жұмысшылар жұмыс істеді.66 Біракжұмысшылардың басым көпшілігі жергілікті тұрғындар: казактар, өзбектер, татарлар жөне баска шаруалар, сондай-ак коныс аударушы орыс шаруалары болатын. Газеттер былай деп атап өткен: «келген жұмысшылар саны болмашы, ал жолдың кейбір учаскелерінде, мысалы, Перовск және баска уездер шегінде кұрылыс жұмы- стары тек қана жергілікті казак халкына берілген».67 Ф.Щ ербина экспедиция- сының «Материалдарында» атап өтілгеніндей, 1901 жылы Омбы уезінде «жер жұмыстары бойынша кардан тазалау жұмыстарын аткарып темір жол бойын- да табыс табатын казактар саны едәуір» болған. 1903 жылы П еровск уезінде қазак халқынан шыккан табыс іздеп кетушілер арасында 3033 қара жұмысшы болған, «олардың көпшілігі темір жолда жолды жөндеу ж әне вагондарға жүк тиеу» жұмыстарын аткарған, ол жұмыстар «жылдың әр түрлі уакытында және әдетте ұзак мерзімде» жүргізілетін еді. Соңғысы казак шаруаларының өз ша- руашылығынан белгілі дәрежеде кол үзетінін дәлелдейді. 1909 жылы Қазалы уезінде 2472 қара жұмысшы казак, яғни уезд қазактарының жалпы санының 16,1%-ы болған. «Материалдарда» атап өтілгеніндей, бұл қара жұмысшылар- дың едәуір бөлігі «Орынбор-Ташкент темір жолының жол жөндеу жұмыста- рына» жалданған.68 Жұмысшылар қоныс аударушы шаруалардан шыккан табыс іздеп кетушілер есебінен де калыптасты. Бұлар бірінші кезекте кедей шаруалар болатын. 1910 жылы Қостанай уезінің 20 әдеттегі кентіне зерттеу жүргізілді.69 Бұл зерттеудің деректері көрсеткендей, қоныс аударып келген шаруалардың көп- шілігі бейшаралықтіршілік кешкен. Ш аруалар кожалыктарының жартысы- нан астамы кедей ж әне күнкөрісі нашарлар болған. Мұкгаждық шаруаларды табыс іздеуге итермеледі. Қ останай уезінде барлык шаруаш ылықтардың 34,8%-ы, ал Ақтөбе уезінде 34,2%-ы кәсіпш ілікпен айналысты. Табыс іздеп кетушілердің негізгі көпшілігі ауыл шаруашылық жұмысшыларына айналды, ал кейбіреулері жакын мандағы өнеркәсіп орындарына, темір жол қүрылыс- тарына барды. 1905 жылы Шымкент уезінде көптеген қоныстанушы шаруалар өз шаруа- шылығын жүргізуге мүмкіндігі болмай, «көптеген жағдайларда өз селосында немесе көрші селоларда табыс тауып жүрді — ауыл шаруашылык жөне баска жүмыстарғажалданды. Кейбір коныс аударушылар, әсіресе Арыс өзені бойын- да орналасқан кыстақтардан шыққан коныстанушылар шаруашылығы қонда- 58 5 нып, орнығып алғаннан кейін де басы артық кызметкерлерін Орынбор-Таш- кент темір жолының оңтүстік бөлігінің қүрылысына жер жұмыстары мен баска жұмыстарға жіберіп отырды, сондықтан табыс іздеп кетушілер арасын- да Орынбор-Ташкент жолындағы жұмыстар көрнекті орын алды».70 Күйзеліске ұшыраған колөнершілер мен ұсақ ісмерлер жұмысшы болып кетті. Казакстанда фабрика және зауыт өнеркәсібі нашар дамыған жағдайда колөнершілер саны едәуір көп болатын. Мәселен, 1894 жылы Актөбе облы- сында — 9 307, ал Семей облысында — 1895 жылы 10 329 колөнерші болды.71 ОрталықРесеймен сауданыңдамуына, әсіресе ол жақтан фабрика-зауыт бұйымдарын әкелудің күшеюіне байланысты Қазақстанда ұсак колөнер өндірісі құлдырай бастады. Бұл Қазакстанныңбарлыкдерлікоблыстарының «Шолуларында» атап өтілді. Акмола облысының 1901 жылғы «Шолуында» былай делінген: «отырыкшы халық арасында колөнер кәсібі... ішінара байы- рғы халықтың кажетті білімдері мен техникалық машыктары болмауы себепті, ішінара жергілікті колөнершілердің туындыларына айтарлықтай сұраным болмауы себепті оның дамуы үшін колайсыз жағдайда болып отыр; оның үстіне үй шаруашылығыныңкөптеген бұйымдары, сондай-аккиім-кешек, аяккиім, іш киім және басқаларын жергілікті саудагерлер Мәскеу мен Нижний Новго- родтан «жәрмеңкелерден» дайын күйінде алып, едәуір оңтайлы бағамен сата- ды ж әне олар сапасы жағынан жергілікті ісмерлердің жасағанынан әлдеқайда жоғары тұрады». Сырдария облысының 1913 жылғы «Шолуында» былай де- лінген: «Ірі өнеркәсіп орталыктары казірдің өзінде көшпелілерге фабрикада жасалған мақта-мата ж әне жібек маталар мен киім-кешектер жіберіп отыр. Олар арзандығымен ісмерлік бұйымдарды ығыстырып шығаруда. Соңғы жағ- дайға байланысты кейбір ісмерлік өндірістерде қазір токырау мен кұлдырау байкалуда».72 Н егізінен, қала кедейлері жүмысш ы болып кетті. Генерал-майор Ми- леант 1908 жылы О ры нбор-Таш кент темір жолы үшін өлкенің баска қала- лары ндағы си яқты , «О ры нбор мен Таш кентте» төтенш е ж ағдайларда ж үмысш ылар жалдауға тура келеді деп атап өтті.73 Бұл арада өлкеде қала- лар рөлінің өскен ін атап эту каж ет; В .И .Л ениннің аныктауы бойынш а, олар «прогрестің басты козғауш ылары болып табылады».74 Өнеркәсіп пен сауданың дамуы, темір жолдар мен су жолдарының салынуы, коныс ауда- ру козғалысының өсуі ж әне т.б. аркасында XIX ғасырдың аяғы — XX ғасыр- дың басында өлке қалалары ны ң халқы едәуір көбейді. 1897—1914 жылдар- дан бастап Қ азакстан халқы ның бүкіл өсімі 50%, соның ішінде селода 49% болды, ал кала халкы 67%-ға өсті.75 Бұл темір жолдар мен су жолдарына ж акы н калаларда мейлінш е айкы н аңғарылады. 1897—1914 жылдарда ха- лы кты ң А қтөбеде — 3,8 есе, Ш ы м кентте — 3,2 есе, Петропавлда — 2,2 есе, Қ азалы да — 2,1 есе өскенін ж ә н е т.б. айту ж еткілікті.76 К азак далаларында пайда болған темір жол станцияларының сол кез үшін халыкедәуір шоғырланған, өлкенің экономикалықжәне саяси мәдени өмірінің ошақтарына айналғанын да атап өту керек. Біршама ірі станцияларда халык бірнеше мың адамға жетті. М әселен, 1916 жылы Орынбор станциясында — 9720, Актөбеде — 3263, Шалкарда — 5300, Қазальща — 3600, Перовскіде — 1852, Түркістанда — 2984 адам тұрды. 1906-1907 жылдарда Петропавл станциясында түрғындар саны 3 мыңнан асты.77 Өлкенің темір жол бойының халкы да өз кезегінде жұмыс колдарын беріп отырды. Ж ол бойында халык біршама тез өсті: 1906 жылы Орынбор-Ташкент 5 8 6
темір жолы бойында 40846 адам, ал 1913 жылы 58 мыңадам түрды, ягни 42%-пі
өскен. Патша өкіметі өлкеде өзіне тірек жасау ниетімен темір жолдардағы кыз- метке запастағы төменгі әскери шендегілерді тартты. Генерал-майор Миле- анттыңайтуынша, «Орынбор-Ташкенттемір жолыныңтөменгі қызметшілер (кондукторлар, стрелочниктер) штатының бір бөлігі жергілікті тұрғындар- дан, көбінесе запастағы шенділерден толықтырылады»,78 олар патша армии- сы қатарынан жасы келіп босатылғандар болған. Бірақ, Ресейдің басқа шет аймақтарының жолдарындағы сияқты, К азақстанны ңтемір жолдарында да олардың саны өте аз болды. 1902 жылдың өзінде-ак Ішкі істер министрі В.К.Плеветөрағалықеткен ерекше үкіметтік кеңес «Қазіргі уақытта қатынас жолдары ведомствосы запастағы төменгі шендегілер болып табылатын жалпы өте тәртіпті қүрамды темір жолдарға тартуға шаралар қолданып отырғаны- мен, им перияны ң шет айм ақтары бойы нш а өтетін ж олдарда төм енгі шендегілердің пайыздық қатынасы қызметшілердің жалпы санына шаққанда Ресейдің калған бөл іктеріне қарағанда дегенмен де едәуір томен» деп атап өтті. Осыған байланысты ерекше кеңес «орыс текті запастағы төменгі шендегілердің нақ осы аймақтардағы қызметі ерекше бағалы болып табылады» деп атап көрсетті.79 1907 жылғы 1 қаңтарға қарай О ры нбор-Таш кенттемір жолында запастағы ж әне мүлде бос төменгі шендегілерден небәрі 434 адам жұмыска қабылданды. Біздің колымызда Қазақстанның басқа темір жолдарындағы төменгі әскери шендегілер саны туралы мәліметгер жоқ, бірақ олардың саны өскені күмәнсіз. Бұлтөменгі шендегілерді негізінен жергілікті гарнизондар беріп отырды. Жұмыс күшінің көздеріне айналған, атап келтірілген әлеуметгіктоптардың бәрі көбінесе ерекше техникалық дағдылар мен кәсіптік даярлықты керек етпейтін әртүрлі жұмыстарды орындаған, біліктілігі шамалы және томен акы төленетін жұмысшылардан шықты. Бірақөз кезіндегі техника жетістіктеріне негізделген ірі капиталистік кәсіпорын ретіндетеміржолдар білікті жүмысшы- ларды кажет етті, олар жергілікті жерлерде болмады. Сондықтан, білікті темір жол және өнеркәсіп жұмысшыларының негізгі бұкарасы Ресейдіңорталықжәне басқа аудандарынан келгендер, көбінесе орыс жүмысшылары есебінен қалып- тасты. Қазақстанға табыс іздеп келген жүмысшылардың бұл санаты арасында үкіметке қарсы қызметі үшін патша өкіметі қудалаған адамдар көп болды. «Омбы қаласына оныңтөңірегіндегілерді қоса алғанда (сондай-ақ Петропавлға) темір жол жүргізілуіне байланысты, — деп жазды Дала генерал-губернаторы Н. Су хотин 1912 жылы, — өткендегі жасырын қызметі үшін жаңа орындар мен жаңа жағдайлар іздеуге мәжбүр ететін... адамдар бірте-бірте көбейе бастады... Сол кезгедейін меңіреуж әне бейбітшетаймақтағы қала... алуантүрлі саяси жер аударылғандарға дейін қоса алғанда әр түрлі сенімсіз адамдарға кенетген толып кеткен болып шықты». Генерал-майор Милеант «Орынбор-Ташкенттемір жо- лына көбінесе бұрынғы орындарындағы қызметтерінде әлдебір себептер бой ынша сәтсіздікке ұшыраған адамдар көбірек келеді» деп жазды.80 Осыган байла нысты Торғай губернаторының Ақтөбе жөне Ш алкар станцияларындағы темір жол ұстаханалары мен деполары жұмысшыларының рөлі туралы
жүктеу/скачать 47,68 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|