Ш. Ш. УӘлиханов атындағы тарих

ны ң  бүкіл  аумағы  бес  қоны с  аудару  округіне  А қмола,  Семей,  Торгай- 

О рал,  Ж етісу,  С ырдария округтеріне бөлінді.  Ауданды  меңгеруші  баск- 

арды, ол  іш інара генерал-губернатор арқылы жергілікті  әкім ш ілікке, ал 

көп дәреж еде егінш ілік ж ән е мемлекеттік менш ік  министрлігінің жерге 

орн аласты ру  ж ә н е  егін ш ілік  басқарм асы на  багы нды .125  Аудан  меңге- 

руш ісін ің  өз  қарам ағы нда  өр түрлі  саладағы  қы зметкерлер  штаты,  сон- 

д ай -ақ кіші аудандардағы жергілікті жерлерде шенеуніктері болды.

Ж ан-ж ақты  қарастырылған шешім сияқты болып көрінгеніне қарама- 

стан қазақтардан  жерді алып қою  көпш ілік жағдайларда ең дөрекі ж әне 

заңсы з түрде жүргізілді.  Ж етісудың байырғы тұрғындарынан бұрын алып 

қою ға  ты йы м   салы н ған   кы стаулар  мен  егістіктерін   иеліктен  айы ру 

қ а ж е т т іг ін   н е гізд е у ге   ты р ы сы п ,  Ж е тіс у   қо н ы с  ауд ару  ауд ан ы н ы ң  

меңгеруш ісі С.Н.Велецкий бұлар қазақтарға уакытша ж әне шартты түрде 

пай далан уға  ғана  берілген  м ем лекеттік  ж ерлер,  егер  «қоны стандыру 

учаскесін» ж асау каж ет болған жағдайда, «олардың (ауылдардың. 

—Ред.) 

бір бөлігін көш іріп,  учаске үшін орынды босату ж әне қазақтарды ң баска 

ж ерлердегі  қы сгаулары н  ты ғы зы рақ  орналасты ру  қажет» деп  дәлелдеп 

б ақ ты .126 Н а к о с ы  принциптерді  негізге алып,  генерал-губернатор К онд­

р а т о в и ч   1907  ж ы лы   ж е р ге   о р н а л а с т ы р у   п а р т и я л а р ы н а   Ж е т іс у д а  

«учаскелерді  ж об алауд ы ң   заңды   тәр тіб ін ен   уакы тш а  кейбір  мүмкін 

ш егіністер  жасауға»  тікелей  нұскау  б ерд і.127  Н ак  сол  казак  ауылдары 

көш ірілген  ж ерлер,  сенатор  К .К .П ал ен н ің   Түркістан  өлкесі  бойынш а 

тексерісінің куөландырылуына Караганда,  тау-тасты, суландыруға жара- 

майтын  ку  дала  б о л ға н .128  «Қ азақтарды ң  колайлы   ж ерінің  белгілі  бір 

м өлш ерін,  — деп  ж азды   «К ирги зская  степная  газета»,  — көптен  бері-ак 

селолар  алып  қойған  ж ән е  осы ған  қарамастан  калган  ж ердің  ең  жаксы 

учаскелері Ресейден келген коныстануш ылардың пайдасына көше баста- 

ды.  Бейш ара казактар жер алаптарының шектеулі болуы салдарынан таяу 

болаш акта  азды -көпті  көш уін  еріксіз токтатады »:129 Осы  газеттің  баска 

бір нөмірінде «көш пелілер әл-аукаты н ы ң  жыл сайын ж әне үнемі қүлды- 

рап  бара  ж аткан ы   байкалады»  ж ән е  «бұл  құбы лы сты ң себебі,  сірә,  жер 

алаптары ны ң  ж еткіліксіздігін де  ж атса  керек:  ж аз  бен  күзде  жайылған 

жайы лымдарда малды кыста да жаю ға тура келеді», — деп ж азды .130

Қ азак қоғамындағы киын да кияметті жер катынастары бұдан да ерте- 

ректе қалы птаса бастағанын атап өту керек. Қауымдык жерлерді ж екеле- 

ген кауы м дарды ң немесе ж еке билік иелерінің бөліп алу үрдісі  көптеген 

онж ы лды қтар  бойы  ж үргізіліп,  патш а  әкім ш ілігін ің   біркатар  қаулы ла- 

рында зандык негіз алған еді. Ж ер дауын ең алдымен рулык жер пайдалану 

дәстүрі  ескерілм ей,  даланы   болы старға  әкім ш ілік  ж олмен  бөлу  үрдісі 

киындата түсті. «Міне, сондықтан казактарды ң жер пайдалануында осын- 

дай  сұм ды к бы лы к орын алды,  -  деген тұжырым жасады сол замандағы- 

ларды ң бірі, — ж ән е қазактарды ң иеліктері  бойынш а белгіленген  қазіргі 

болы стык бөлініс әйтеуір бір кескілеп тасталған жер құрағының келеңсіз 

көрінісі  болып  табы лады.  И еліктер  мөлш ерінің тең   болуы...  акырында 

ж ай ғана десятин алар м өлш ерінің ара катынасы  туралы халқымен ж әне 

малымен коса бір рудың иелік етуі ж өнінде сөз болмауға да тиіс».131  1822 

жылғы  «Сібір  қазактары   туралы   жарғының»  172-параграфында  былай 

делінген: «егін салғысы немесе баска жерлерде ш аруаш ылык кора-қопсы  

тұрғызғысы келген әрбір казаққа сол үшін жан басына ш ақканда  15 деся-

596

тинадан ж ербөлу керек».132 Бұл жерлер түракты  меншік ретіиде 

жүктеу/скачать 47,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: