Аңыз бойынша, Майқы іштен бір аяғы кем туған да, ақсап жүретін адам болған

Аңыз бойынша, Майқы іштен бір аяғы кем туған да, ақсап жүретін адам болған.
Шыңғыс хан бір жолы садақ тартып, аң аулап жүріп, таудан құлап аяғы мертігеді. Жігіттер оны орман
ішінен тауып алады да, қол арбаға мінгізіп үйге жеткізбек болады.сол жігіттердің арасында Шыңғыспен
жасы түйедей құрдас Майқы да болса керек. «Екі ақсақ бір отырайық» деп ол да арбаға мінеді. Өзгелері
екеуін сүйрелеп, Шыңғыстың үлкен шешесінің үйіне жақындайды. Есік алдына келгенде әлгі жігіттер:
«Шыңғыстан кейін үйге кім кіреді?» деген сөз шығарады. Біреуі «жасым үлкен» десе, енді бірі «мен бимін,
жол менікі» деп таласады. Бәрі Шыңғыстың аузына қарайды. Шыңғыс қасында отырған Майқыға
бұрылады.
Сонда Майқы:
- Әдетте, арбаға жегілген өгіз есік алдында қалып, оны айдаған адам үйге кірмеуші
ме еді? – депті.
Майқы осылай сөз табады, әлгі билер есік алдында қалады. Майқы Шыңғысты қолтықтап
үйге енеді. Содан былай қарай Майқы жас болса да бас би болып, Шыңғыстың оң жағында
отыратын болады.

Нақыл
сөздер
:
Алтау
ала
болса
, 
ауыздағы
кетед
,
Төртеу
түгел
болса
, 
төбедег
келед
.
Дауыл
болмай
, 
жауын
болмас
,
Даулы
болған
қауым
болмас
.
Би
екеу
болса
,
Дау
төртеу
болады
.
Ег з
ешк
сауын
болмас
,
Ек
жалқау
ауыл
болмас
.
Аспан
ашық
болса
,
Күн
шуақты
болады
.
Хан
әд л
болса
,
Халық
ынтымақты
болады
.
Нақыл
сөздер
:
Алтау
ала
болса
, 
ауыздағы
кетед
,
Төртеу
түгел
болса
, 
төбедег
келед
.
Дауыл
болмай
, 
жауын
болмас
,
Даулы
болған
қауым
болмас
.
Би
екеу
болса
,
Дау
төртеу
болады
.
Ег з
ешк
сауын
болмас
,
Ек
жалқау
ауыл
болмас
.
Аспан
ашық
болса
,
Күн
шуақты
болады
.
Хан
әд л
болса
,
Халық
ынтымақты
болады
.

Тілеуұлы Мөңке би — белгілі би, Әбілқайыр хан
кеңесшілерінің бірі, жырау. Тілеу Айтұлы (1630, қазіргі
Ақтөбе облысы – 1684, Сайрам қаласы) – би әрі батыр
қолбасшы. Ноғай ұлысының билеушісі Мұсаның ұрпағы,
Мөңке бидің әкесі. Әлімұлы тайпасы Шекті руынан
шыққан
Мөңке би өз заманында «ердің құнын екі ауыз сөзбен
шешкен сұңғыла би», келер күнді айнытпай болжайтын
сәуегей және дала даналығының көрінісі іспетті ой-
тұжырымын тағылымды поэтикалық жырға айналдырған
жырау ретінде танылды.
Ақырзаман болғанда
Қатын би болар
Сиыр пұл болар
Туған балаң қу болар
Үй ішінде неше жан болса,
Бас-басына би болар.
Мөңке
би
Мөңке
би

Шект
ұлы
Мөңке
би
жет
жасында
бил к
айтып
, 
к с
құны
дауды
б т рген
екен
дейд
Шект
ұлы
Мөңке
би
жет
жасында
бил к
айтып
, 
к с
құны
дауды
б т рген
екен
дейд
Шект
ұлы
Мөңке
би
жет
жасында
бил к
айтып
, 
к с
құны
дауды
б т рген
екен
дейд
. 
Б р
судың
бойына
б р
бай
ауылы
кел п
қонады
. 
Су
бойында
б р
топ
бала
ойнап
жүрсе
,
балаларды
кел п
, 
ауыл
иес
ақсақал
қуалайды
. 
Байдың
астындағы
асаулау
байтал
екен
.
Балалардың
б реу
атын
үрк т п
қалғанда
, 
байдың
бөрк
басынан
ұшып
, 
байталдың
алдына
түскен
кезде
, 
байтал
тулап
, 
бай
жығылып
, 
жан
тапсырады
. 
Байдың
ел
балалардан
құн
алмақ
болып
жиылады
. 
Үш
күн
, 
төрт
күн
жатады
. 
Б т мге
келе
алмайды
.
Сөйт п
, 
дағдарып
тұрған
уақытта
б р
тайға
м нген
жет
жасар
бала
келед
. 
Бала
қарап
тұрады
да
, 
бұл
жұмыстың
бил г н
маған
берсең здер
, 
мен
б т рей н
дейд
. 
Бала
б р
айтады
, 
ек
айтады
, 
оның
сөз не
баласынып
ешк м
құлақ
аспайды
. 
Ақырында
ақсақалдар
дағдарып
: «
Осы
қой
асығы
демең з
, 
қолыңа
жақса
сақадай
, 
жасы
к ш
демең з
, 
ақылы
жақса
атадай
» 
деген
қайда
? 
Манағы
бала
к мн ң
баласы
екен
? 
Тауып
әкел ңдерш
» 
деп
здет пт
. 
Сұрастырып
, 
баланы
тауып
әкелед
. 
Өз н
Мөңке
деп
таныстырған
бала
: «
Бил кт
маған
берсең здер
, 
мен ң
айтатын
бил г м
мынау
дейд
:
«
Ерд ң
құны
жүз
жылқы
, 
бұл
сте
тентек
төртеу
, 
әуел
ойнап
жүрген
бала
тентек
, 
ек нш
,
оны
қуған
бай
тентек
, 
үш нш
, 
үр ккен
байтал
тентек
, 
төрт нш
бастан
ұшқан
бөр к
тентек
. 
Төрт
тентекке
жүз
жылқыны
бөлу
керек
» 
дейд
. 
Сонда
жүз
жылқының
үш
бөл м
байдың
өз не
түс п
, 
б р
бөл г н
ғана
бала
жағы
төлейд
. 
Жұрт
бала
бил г не
ырза
болады
.
Сол
бала
үш
жүзге
белг л
Мөңке
би
атанып
, 
аты
аспанға
шығады
».

Шешенд к
сөздер
– 
тапқырлық
пен
шешенд кке
үйретет н
көркем
сөз
үлг с
ғана
емес
, 
халықтың
көне
тарихымен
б рге
жасап
келе
жатқан
тәрбиел к
мән
зор
халық
даналығы
. 
Ол
түрк тектес
халықтардың
көпш л г нде
кездесед
.

Назарларыңызға
рақмет
☺