«Шықшы тауға, қарашы кең далаға» деп басталатын ақынның өлеңі қай тауға арналғанын білесіз бе?!

Қасым туралы көп шындық бү­гін­гі күнге дейін айтылмай келеді. Ақын туралы елдің білетіні, тек оның өлеңдері. Ал оның арғы тегі, туып өскен жері туралы мағ­лұмат аз. Өмірдерегінде Қасым Қызыл Көшен тауының етегінде туған деп жазылған. Ал оның қай жердегі тау екені айтылмайды. Қа­сым кедейден шыққан, жеті ата­сынан жарымаған әулет еді дей­тіндер де бар. Мұнысы өрес­кел әрі дөрекі қателік. Бұл кеңес­тік идеология өзіне бейімдеп, қол­­дан жасап алған ақынның өмір­­баяны. Бүгінгі күнге дейін қасымтану кенже қалып келеді. Қоғамның Қасым турасындағы ойы өзгерген жоқ…

Қасымның әкесі Рақымжан сері болған адам. Ауыл балалары оның атын жетектеп әкелуге құ­мар көрінеді. Өйткені, аттың тұ­сауына айналған жібекті алса, бел­деріне белдік қып тағып, бір жарып қал­мақ. Рақымжан ескі салтпен екі-үш әйел алған. Қа­сым­ның шешесі қожаның қызы. Қожалар қызын қалыңсыз бере ме ол кезде. Оның үстіне тоқал­дыққа. Ойланып отыр­сақ, Қасым кедейден шыққан деген кеңестік идеологияның жаң­сақ­тығы осы­дан-ақ көрініп тұр. Бүгінде бұл түсінікті өзгертуге  әбден негіз бар. Ақын турасында тың деректер табылуда. Таратып айталық.

Ақынның ауылы Сарыоба­лы­ға жол түскен. Ұзынқұлақтан Қа­сымның кіндік шешесіне Рақым­жан әулеті сыйлаған күміс білезік пен жүзік табылыпты-мыс. Ел­дің айтуынша, ол осы ауыл­дың тұр­ғы­ны Дәулетқазы Егіз­баев­тың үйін­де. Анығында солай екен. Сары­обалыға жеткесін құ­лақпен естігенді көзбен көріп, қолмен ұс­та­дық. Әңгімеміз әрі­ден бастал­ды. Шежіреге жетік, май­да тілді Дәукең құнды жәді­герлер тура­сында былай әңгімеледі:

– Шәрия менің нағашы әжем. Мына жәдігерлер анам Жұма­би­ке­ден қалған. Шәрия әжем 1973 жылы біздің шаңырақта дүние­ден озды. Ол осы өңірге есімі белгілі Шашты Сыпатай мырза­ның немере қарындасы. (Біздің бұрын Сы­па­т­ай болыс туралы естігеніміз бар-тын. Дәулетқазы одан да әр­мен тереңдете әңгіме­ле­ді). Сыпа­тай байларды қудалау кезінде өз­гелер сияқты жаяу-жалпыламай, пәуеске жегіп, сән-салтанатымен жөнеліпті. Құдды бір қуғын көр­мегендей, қонаққа бара жатқандай дейтін жұрт. Оның бұлайша еркінсуіне Угар Жәнібековпен досты­ғы себеп болса керек. Кейін Батыс Қазақстан жақ­қа жер аударылған оны қы­зыл үкімет ақыры Сібірге ай­да­тып тыныпты. 1946 жылы ол ақталып шығыпты. Халыққа жай­лы, қолы ашық болған азамат бай­лы­ғы­нан айырылып қалса да сол мырзалық әдетін қоймапты. Ал­ды­нан кездескен көңілі жақынға үстіндегі киімін шешіп, иығына жауып кетеді екен. Сыпатайдың Дөңмаңдай атты сәйгүлігі осы өңір­де алдына қара салмаған жүй­рік болыпты. Өзі бапкер, өзі мыр­за Сыпатайдың есімі көпке таныс. Шәрия әжем, міне, осындай абзал азаматтың қарындасы. Қазақтың салты бойынша текті мен текті құда болады. Менің нағашы атам Нарманбет Есенқұл дегеннің ба­ла­сы. Есенқұл бәйбішесі (Нар­ман­беттің шешесі) өлген соң екінші әйел алыпты. Онысы жетімді мүйіздей берсе керек. Қорлыққа төзбеген бала үйінен қашып кетіп, оны Есенқұлдың аталасы Төребай қажы тауып алыпты. Жас үлкен­дігі бар қажы Есенқұлға ренжіп, Нарманбетті өз бауырына са­лып алған көрінеді. (Төребай қа­жы Рақымжанмен туыс, Қара руы­ның ішінде бірі Ақкісіден, екін­шісі Ақжолдан тарайды.) Кейін осы Нарманбетке Сыпатай­дың қарын­дасын айттырып, екеуін бө­лек шығарады. Төребай Қосбұлақ қыстауында, Сыпатай Қарадөң (Сарман) қыстауында отырған. Екеуінің ортасындағы Қызыл Кө­шен қыстауы Рақымжандікі. 1911 жылы дүниеге Қасым келгенде ақын кіндігін Шәрия шешеміз кес­кен. Рақымжан баласының кіндігін кез келген біреуге кескізбесі хақ. Сыпатай мырзаның қарында­сы, Төребай қажының келіні Шә­рия­ны лайық көріпті. Рақымжан ұлының кіндік шешесіне екі күміс білезік пен екі жүзік сыйлапты. Бұ­дан да бөлек тарту-таралғылар болса керек. Бізде қалғаны осы­лар. Менің қолымда қазір бір білезік пен бір жүзік қана бар, – деп Дәу­кең жәдігерлерді алдымызға тосты.

Білезіктің бедері кете бас­та­ған, кей тұстары жұқарыңқырап қалыпты. Жүзіктің жиегіндегі ою­лары анық көрінеді. Біз Дәукең екеуміз кеңестік дәуірде Қасым ту­ралы жазылған кітаптардағы ол­қы­лықтарды түзету қажеттігін әң­гі­меледік. Расында да өзгесін айт­пағанда, оларда ақынның ту­ған жерінің аты да бұрмаланып жазыл­ған. Ол олқылықтар әлі де түзелер емес. Мысалы, Қасым тойы Сары­обалыда емес, Қасым Аманжолов (бұрынғы Фрунзе) атын­дағы сов­хозда, Кент тауының етегінде өт­пек. Біз ойға шомамыз. Қасым осы Кент тауын көрді ме екен? Олай деуімізге Қасымның атажұрт­тан, яғни Сарыобалыдан бала жасында кетіп, одан кейінгі жылдарында туған жерге қайтып оралмаған­дығы негіз болып отыр. Сырбайға айтқан үш арманының бірінде ақын туған жерге бір ба­рып қайт­сам деп қиялдайды. Өйт­кені, қай­тіп Қасым туған жеріне ат ізін салмаған. Қасым есімі Сары­оба­лы­дан 60 шақырым жердегі Фрунзеге берілсе, 30 шақы­рым жердегі Аққора мектебі ақын атын иеленді. Ал туған жеріне мұн­­дай бақыт бұйырмады. Ең болмаса Алматы­дан келетін ақын-жазушылар Ра­қым­жанның қорасы мен құдығын көруге Қызыл Кө­шен­ге ат басын бір бұрса, ол да көңілге жұбаныш болар еді. Біздің ойымызша, осы­ның бәрі кезінде дұ­рыс жазыл­маған кітаптардың кесірі. Жазу­шы­ға кейбір ақсақал­дар­дың: «Біз бала кезімізде Қа­сым­мен бірге Бұ­қатышқанның басынан шана теуіп едік», дегені шылғи өтірік. Әдеби терминде айтсақ «халтура».

Дәукеңнен әңгіме соңында: «Жәдігерлерді мұражайға өткізе­сіз бе, қайтесіз?» деп сұрадық. «Жоқ, ешқайда да бермеймін. Балаларыма қалады», деп ол кесіп айтты. Дұрыс-ақ.

Әдетте ақынның «Шықшы тауға, қарашы кең далаға» деп бас­талатын өлеңі Кент тауына бай­ла­нысты туған шығар деп ойлай­ты­ны хақ. Алайда Қасым туған таудың аты Көшен. Ол онша биік те Кент тауындай әдемі де емес. Ол жаққа барудың мех­на­ты да көп. Жолы ойқыш-ой­қыш, шаң қапқан сары дала. Бі­рақ, ақын нақ осы жерде туған. «Шықшы тауға, қара­шы кең да­ла­ға» деген өлеңі де осы тауға арналған. Оған ешкім де дау айта алмайды.