Шоқан Шыңғысұлы Уәлихан (Мұхаммед Қанафия)

Шоқан Шыңғысұлы Уәлихан

(Мұхаммед Қанафия)

(1835-1865)

• Шокан Чингизулы Уалиханов - великий казахский ученый, ориенталист, историк, этнограф, географ, фольклорист, просветитель, демократ. Закончил Омский кадетский корпус (1853 г.), слушал лекции на историко-филологическом факультете Петербургского университета (1861-1862 гг.).

Өмірбаяны

• Шоқан 1835 жылдың қараша айында қазіргі Қостанай облысының Құсмұрын бекетінде атақты аға сұлтан Шыңғыс Уәлиханов отбасында дүниеге келген. Арғы атасы Абылай жоңғарларға қарсы соғыста асқан ерлік көрсеткен, ел бірлігі мен тыныштығы үшін күрескен, ақылды қолбасшы, іскер дипломат, амал-айласы мол Орта жүз ханы болған. Шоқанның балалық шағы Сырымбет тауының баурайында, туған елі Көкшетауда өткен. Шоқан әжесі Айғанымның тәрбиесінде болған. 1847 жылы 12 жасар Шоқанды әкесі сол кездегі ең таңдаулы оқу орны болып есептелген Сібір кадеті корпусына оқуға орналастырады. Шоқанның бүкіл келешегі мен ғылым, өнер жолындағы талантын ашуда бұл оқу орнының маңызы ерекше болды.

Шоқанның Шығармашылығы

Творчество Шокана

• «Предания и легенды Большой киргиз-кайсацкой орды», «Тенгри», «Письмо профессору И.Н.Березину», «Ханские ярлы-ки», «Образец причитаний», «Песня об Алае», «Киргизское родословие», «О формах ка-захской народной поэзии», «Исторические предания о батырах XVIII века», «Дневник поездки на Иссык-Куль», «Записки о киргизах», «Заметки по истории южно-сибирских племен», «Дневник поездки в Кульджу», «Очерки Джунгарии», «Записки о судебной реформе», «Вооружение киргиз в древние времена и их военные доспехи» и другие. Объемистое пятитомное сочинение Ш. Ш. Уалиханова на русском языке было издано Академией наук Казахстана в 1961, а затем в 1972 году.

научная запись киргизского героического эпоса «Манас»

• «Дневник поездки на Иссык-Куль» Ш. Ш. Уалиханова начинается с описания пути из Семипалатинска в Аягуз. В «Дневниках...» дано подробное научное описание надгроб-ного памятника Козы-Корпешу и Баян-Сулу, который находится на правом возвышенном берегу реки Аягуз, против железнодорожной станции Тансык.
• Уалиханов известен как неутомимый собиратель и вдумчивый исследователь фольк-лорных произведений и письменной поэзии казахского народа. В трудах «Предания Большой киргиз-кайсацкой орды», «Исторические предания о батырах XVIII века», «Древности», «Язык», «Самородная словесность» Уалиханов приводит и исследует мно-жество народных поэм, сказок, легенд, преданий казахского народа. Он сделал первую научную запись киргизского героического эпоса «Манас».

ШОҚАН ЖӘНЕ ХАЛЫҚ

• Орыстың географиялық қоғамы басып шығарған (1904) Шоқан шығармаларына жазған алғы сөзінде академик И.И.Веселовский: "Шоқан Уәлиханов шығыстану әлеміне құйрықты жұлдыздай жарқ етіп шыға келгенде, орыстың Шығысты зерттеуші ғалымдары оны ерекше құбылыс деп түгел мойындап, түркі халықтарының тағдыры туралы одан маңызы зор, ұлы жаңалықтар ашуды күткен еді. Бірақ Шоқанның мезгілсіз өлімі біздің бұл үмітімізді үзіп кетті", – деп жазды.
• Шығысты зерттеуші әйгілі ғалым Е.И.Ковалевский Шоқанды "Асқан данышпан жас жігіт", "Тамаша ғалым", "Қазақ халқының ең жақсы досы әрі орыстың мемлекеттік мүддесін қадір тұтушы" деп атады.
• Г.И.Потанин: "Шоқан қазақ ішінен оқырман қауымын тапқан болса, ол өз халқының шын мәніндегі асқан данышпаны болар еді", – дейді.

• Мұндай жылы лебіздердің қайсысы болмасын Шоқан еңбегінің әділ де жоғары бағасын алғандығының айғағы еді. Шоқан жайында: Г.И.Потанин, Н.М.Ядринцев, П.П.Семенов-Тянь-Шанский, И.И.Березин, И.И.Ибрагимов, т.б. естеліктер мен мақалалар жариялады.

Ф.М.Достоевский Шоқан Уәлиханов туралы

• Ф.М.Достоевский Шоқан Уәлихановты ерекше қадірлей, бағалай білді. Одан алған заттарының бәрін ол ең қымбат естелік ретінде сақтайды. 1866 ж. Шоқан марқұм болғаннан кейін Достоевский өзінің әйелі А.Г.Достоевскаяға "мына үлкен ағаш сандықты көрдің бе? Бұл менің Сібірлік досым Шоқан Уәлихановтың сыйлығы. Сондықтан да ол маған қымбат. Сондықтан мен өз қолжазбаларымды, хаттарым мен аса қымбатты естеліктерімді осында сақтаймын" – деген сөздерінің өзі Шоқанға деген ыстық ықыласын анық байқатады.

• Ядринцев Н. М. Чокан Чингисович Валиханов, 1866 г.
• Потанин Г. Н. В юрте последнего киргизского царевича,1896 г.
• Сабит Муканов. Чокан Валиханов (Нить Ариадны), 1948 г.
• Сабит Муканов. Чокан Валиханов, 1953 г.
• Забелин И. М. Чокан Валиханов, 1956 г.
• Ауэзов М. О. Ф. М. Достоевский и Чокан Валиханов, 1961 г.
• Хасанов К. Чокан Валиханов как уйгуровед, 1963 г.
• Марков С. Н. Идущие к вершинам,1963 г.
• Сабит Муканов. Промелькнувший метеор, 1967 г.
• Бегалин С. Чокан Валиханов, 1976 г.
• Стрелкова И. И. Валиханов. - М.: Молодая гвардия, 1983г. (Жизнь замечательных людей. Выпуск 6
• Ивлев Н. П. И оживают биографии. Записки краеведа. - 1983 г.
• Бейсенбайұлы Ж. Шоқан (серия «Ғибратты ғүмыр» — «Личность и время»),2009 г.

• Умер Шокан Уалиханов очень рано, в возрасте 30 лет. Он похоронен вблизи дороги у подножия Алтын-Эмельского хребта, примерно в 250 километрах от Алматы.

• Режиссёр фильма Асанали Ашимов
• Фильм снят в 1985 году.
• Чокан Валиханов – известный ученый и просветитель ХІХ столетия, офицер Генерального штаба Российской армии, разведчик. Телефильм рассказывает о жизни и деятельности первого казахского ученого-историка, фольклориста и этнографа. Экспедиция в Кашгар, тяжелый переход через хребты Тянь-Шаня, экспедиция в Западный Туркестан, миссия в Восточном Туркестане – только некоторые вехи его необычной биографии.
•  

Асанали Ашимов

Актер, сценарист, режиссер. Народный артист СССР (1980). Лауреат Государственной премии СССР (1974, за театральную работу), Государственной премии Казахской ССР им. К. Бейсеитовой (1973, за роль в фильме «Конец атамана»). Окончил Казахскую государственную консерваторию им. Курмангазы, Театрально-художественный институт в Алма-Ате (1961).С 1963 — актер и режиссер Академического театра драмы им. М.Ауэзова. Родился 8 мая 1939 года, селение Байкадам, Казахская ССР.

Многосерийный телефильм «Чокан Валиханов», снятый в 1985 году режиссёром Асанали Ашимовым (в гл.роли Саги Ашимов).

• Режиссёр фильма : Мажит Бегалин.
• Ленфильм / Алма-Атинская студия, 1957. В ролях: Нурмухан Жантурин, Калибек Куанышпаев, Курманбек Джандарбеков, Константин Адашевский, Геннадий Карнович-Валуа, Геннадий Мичурин, Шамши Тюменбаев, Елубай (Елеубай) Умурзаков, Пётр Чернов, Владимир Честноков, Павел Панков, Олег Лебедев (II), Кирилл Лавров. Один из первых казахских фильмов, снятых на "Ленфильме" о знаменитом казахском просветителе XIX в. Чокане Валиханове, ученом-этнографе и известном путешественнике.

Кадры из фильма «Его время придет»

Кадры из фильма «Его время придет»

Кадры из фильма «Его время придет»

• Чужая жизнь - безжалостней моей-
• Зовет меня.… И что мне делать с ней?
• Ведь можно лишь рукою великана
• В лазоревой высокогорной мгле
• Куском нефрита выбить на скале
• Рассказ о гордом подвиге Чокана!
• С. Марков