Сөж тақырыбы: Ландшафттану ғылымының зерттелу тарихы. Орындаған: Бердибаева Д. П. Тексерген: Оразымбетова
жүктеу/скачать 98,57 Kb.
|
Бердибаева Диана ланд1
| Ғылымның зерттелу тарихы
Ландшафттану ғылымының ғылым ретінде пайда болуының бірнеше кезеңдері бар. 1-кезең. Көптеген географиялық теориялардың пайда болуының алғы шарттарын антикалық кезең ғалымдарының арасынан кездестіруге болады: Жердің сфералық теориясы біздің дәуірімізге дейінгі 4 ғасырдың екінші жартысында ғылыми сипатқа ие болды. Аристотельдің «Метеорология» еңбегін жалпы географияның бастауы деп санауға болады: онда жер қабықтары және олардың бір-біріне енуі, су мен ауа айналымы туралы, Жер бетінің өзгермелілігі – теңіз трансгрессиялары мен регрессиялары, аккумуляциялық өзендердің белсенділігі және т.б. мәліметтер кездеседі. XV ғасырдың аяғы – XVI ғасырдың басындағы ұлы географиялық ашылулар адамзаттың географиялық көзқарасында төңкеріс жасап, ауқымды әлеуметтік-экономикалық салдарларға ие болды. Ұлы ашылулар дәуірінің географиялық жетістіктері жас голланд ғалымы Бернхард Уореннің (1622- 1650) 1650 жылы жарық көрген «Жалпы география» кітабында жинақталған: онда қатты жер бетінің, гидросфераның және атмосфераның құбылыстары сипатталған. Әрі қарай XVIII ғ. Степан Петрович Крашенинниковтың (1711- 1755) «Камчатка жерінің сипаттамасы» деген шынайы ғылыми географиялық еңбегі жарық көрді. Ресейде географияның дамуына І Петрдің серігі Василий Никитич Татищев (1686-1750) үлкен үлес қосты, ол академия атынан елді мекендерге жіберілген арнайы сауалнама арқылы географиялық ақпаратты жинауға әрекет жасады. 1758 жылы Венерадағы атмосфераны ашқан және «Солтүстік теңіздердегі мұзды таулардың пайда болуы туралы ойлар» еңбегін жазған, 1758 жылы Санкт-Петербург Ғылым академиясының географиялық бөлімінің директоры болып тағайындалған Михаил Васильевич Ломоносов та ландшафттанудың дамуына көп үлесін қосты. 2-кезең. 18 ғасырдың екінші жартысында Ресей Ғылым академиясы экспедициялар ұйымдастырды, олардың зерттеулері ғылыми географиялық сипаттауға алғашқы материал берді. Ең көрнекті зерттеушілер: - неміс табиғат зерттеушісі және саяхатшысы Александр фон Гумбольдт (1769-1859) - Жердегі табиғат құбылыстарының бірлігі мен өзара байланысы идеясын дамытатын «Космос» еңбегін жазды; - ботаник, зоолог және табиғаттанушы, Қазан университетінің профессоры Эдуард Александрович Эверсман (1794-1860) - 1816-1826 жылдардағы далалық зерттеулер негізінде 1840 жылы жарық көрген «Орынбор өлкесінің табиғат тарихы» кітабын жазды; - зоолог Николай Алексеевич Северцов (1827-1885) - жануарлар дүниесі мен Воронеж губерниясының физикалық-географиялық жағдайлары арасындағы байланысқа терең талдау жасады, сонымен қатар рельеф пен топыраққа байланысты ормандар мен далалардың таралу заңдылықтарын белгіледі; - жазушы-натуралист және саяхатшы Модест Николаевич Богданов (1841- 1888) - Еділ бойының фаунасы туралы мақалалар жариялады (1871), Еділ бойының қара топырақты белдеуінің рельефінің түрлерін сипаттап, географиялық қатынастарға қызықты бақылаулар жасады; - орыс географы, ботаник Петр Петрович Семенов-Тян-Шанский (1827-1914) және орыс зоологы және саяхатшысы Николай Алексеевич Северцов (1827- 1885) - Тянь-Шаньды зерттеді, таулардың биіктік географиялық белдеуін зерттеудің негізін қалады; - орыс геологы Александр Александрович Иностранцев (1843-1919) - Еуропалық Ресейдің солтүстігіндегі тау жыныстарын, минералдарын және геологиялық құрылымын зерттеуге өзін арнады, Ресейде алғаш рет тау жыныстарын микроскопиялық зерттеу әдісін қолданды; - агроном және топырақтанушы Александр Васильевич Советов (1826-1901) - Ресейдің қара топырақты губернияларының топырағын зерттеді, сонымен қатар әлемдік тәжірибеде алғаш рет шөп егу және егіншілік жүйесі саласындағы ресейлік және еуропалық тәжірибелерді жинақтады. 3-кезең. XIX ғасырдың аяғында Ресейде қуатты географиялық мектеп қалыптасты. Оның негізін Петербург университетінің профессоры, геолог және топырақтанушы Василий Васильевич Докучаев (1846-1903) қалаған, оның ең үлкен ғылыми еңбегі - ерекше табиғи дене ретіндегі топырақ туралы ілімнің жасалуы, топырақтардың генезисі мен географиялық орналасуы, оның негізгі заңдылықтарын ашуы болды. Аудандастырудың алғашқы тәжірибесі Еуропалық Ресейді физикалық- географиялық облыстарға, белдеулерге (зонаға) және аудандарға бөлген Гавриил Иванович Танфилиевке (1857-1928) тиесілі. Ресейдің бүкіл аумағын бірінші аймақтық аудандастыруды 1913 жылы Лев Семенович Берг (1876-1950) жариялады және ол алғаш рет аймақтарды ландшафт деп атады. Бұл схема классикалық болып табылаы. Сондай-ақ Берг Л. С. ландшафттың алғашқы анықтамасын нақтылап, толықтырды. Ол Ресейдің жекелеген аймақтарын кешенді зерттеумен айналысты, ландшафттарға мысалдар келтірді, жеке құрамдас бөліктердің рөлін және олардың өзара әрекеттесуін қарастырды, сонымен қатар ландшафттардың уақыт бойынша өзгеруі, олардың өзгеру себептері мен формалары туралы қызықты ойларды айтты, алғаш рет ландшафтты аудандастыру жүйесін әзірледі. 1914 жылы ол жалпы және жергілікті географиялық заңдылықтардың бірлігін дұрыс түсінуге жақындады. Роберт Иванович Аболин (1886-1939), жер шарының күрделі ландшафт қабықшасы ұғымын енгізген, оны эпигенема деп атаған. 1920 жылдардағы аудандастыру тәжірибесінің ландшафт теориясына қосқан ең маңызды үлесі провинциялық принцип болды. Л.И. Прасолова, В.Л. Комарова, С.С.Неустроева, Б.А. Келлер, климаттың, топырақтың және өсімдіктердің ендік бойынша ғана емес, бойлық бағытта да өзгеретіні дәлелденді. Егжей-тегжейлі ландшафттық зерттеулердің тағы бір маңызды ғылыми нәтижесі ландшафт динамикасы мен эволюциясы саласындағы алғашқы идеялардың пайда болуы болды. Ландшафттанудағы бұл генетикалық бағыттың бастауын «Элементарлық ландшафт» түсінігін негіздеген Полынов қазіргі жер қыртысын және оның қалыптасу процестерін зерттеді. 4-кезең. Кеңестік ландшафттану ғылымындағы соғыстан кейінгі алғашқы жылдар ландшафттық түсірістердің жаңаруымен және таралуымен ерекшеленді. Ол Николай Адольфович Солнцевтің (1902-1991) жетекшілігімен Мәскеу университетінің географтарының бастамасымен болды. Солнцев Мәскеу ландшафты ғалымдарының далалық жұмыстарының алғашқы нәтижелерін қорытындылады, ландшафт пен оның морфологиясының аймақтық идеясын негіздеді. 1944-1946 жж. Борис Борисович Полынов ландшафттық геохимияның негіздерін, ландшафттағы химиялық элементтердің миграциясын зерттеумен айналысатын жаңа ғылыми бағытты жасады. Тағы бір жаңа бағыт – биогеоценология. Ол Сукачев Владимир Николаевичтің (1880-1967) есімімен байланысты, оның нәтижелері фитоценологияның теориясы мен әдістемесі, ормантану, батпақтану, өсімдіктер тарихы, спора-тозаңды талдау және қорғаныш орман өсіру жөніндегі еңбектерде көрсетілген. Суслов Сергей Петрович (1893-1953) 1947 жылы елдің азиялық бөлігінің физикалық географиясының ең толық конспектісін жасап, оны аудандастыру схемасымен «КСРО-ның физикалық географиясында» жариялады. Морозов Георгий Федорович (1867-1920) орманның биогеоценоздық, географиялық және тарихи құбылыс ретіндегі идеясын жасады, біртұтас табиғи кешен құрайтын тірі және инертті орман компоненттері арасындағы күрделі қатынасты көрсетті. Ол көптеген еңбектердің авторы болды, оның ішінде «Орман туралы ілім», «Екпе түрлері туралы ілім» және т.б. Вернадский Владимир Ивановичтің (1863-1945) қызметі жер туралы ғылымның дамуына үлкен әсер етті: ол силикаттардың құрылымын, сирек микроэлементтердің геохимиясын зерттеді, минералдардың шығу тегінің жаңа эволюциялық теориясын ұсынды, сонымен қатар жер қыртысының, мұхиттың және атмосфераның химиялық құрамын зерттеуге көңіл бөлді. Анучин Дмитрий Николаевич (1843-1923) - көрнекті орыс ғалымдарының бірі, географ, антрополог, этнограф, археолог, музейтанушы, Мәскеу мемлекеттік университетінің география, антропология және этнография ғылыми зерттеулерінің негізін қалаушысы. «Антропосфера» терминін енгізді. Ландшафттану ғылымының қазіргі даму кезеңі. 1960 жылдардың ортасынан бастап ландшафттардың құрылымын, қызметі мен динамикасын, сондай-ақ оларға антропогендік әсер ету мәселелерін егжей-тегжейлі зерттеу басталды. Арман Давид Львович (1905-1976) ландшафттық компоненттердің өзара әрекеттесуін зерттеді, топырақтың су және жел эрозиясымен күресу, табиғи ресурстарды пайдалану және қорғау мәселелерімен айналысты. Сочава Виктор Борисович (1905-1978) «табиғи аумақтық кешен» терминінің қазіргі баламасы ретінде геожүйе ұғымын енгізді. Геоботаника, ландшафттар мен өсімдіктердің классификациясы, табиғи аудандастыру, геожүйелер, стационарлық географиялық жұмыстарды жүргізу әдістері, тайгаларды зерттеу және дамыту мәселелері бойынша негізгі жұмыстары бар. Максютов Фаг им Ахметұлы (1933 ж.т.) – башқұрт физик-географ- ландшафты маманы. Ол тау етегіндегі ландшафттардың қалыптасуы мен дамуы туралы материалдарды жинақтап, мелиорация, аумақтарды қорғау және тиімді пайдалану мәселелерімен айналысты. Исаченко Анатолий Григорьевич (1922 жылы туған) – орыс географы, физик-географы, ландшафттанушы және картограф. «Әлем пейзаждары» монографиясының авторы КСРО-ның ландшафттық картасын құрастырды, ландшафттардың физикалық-географиялық дифференциациясының, классификациясының жалпы заңдылықтарын зерттеді. Преображенский Владимир Сергеевич (өмір сүрген жылдары белгісіз) - ландшафт географы, IG RAS қызметкері, ландшафттану ғылымына жүйелі көзқарасты уағыздады. Қорытынды Қорытындылай келе, ландшафттану – физикалық географияның табиғи аймақтық кешендерін зерттейтін ғылым саласы екенін білдім. Бұл терминнің соңғы кезде региондық физикалық географияның синонимі ретінде колданылуы басым болып барады. Ландшафттанудың негізгі мақсаты - табиғи және мәдени ландшафтты сипаттау, олардың құралымын, өзара байланысын, даму заңдылығын зерттеу болып табылады. Географиялық ландшафт туралы бұл ғылымның басты міндеті – ландшафт түрлерінің жаралуын, құрылымы мен динамикасын, даму заңдылықтарын, орналасуын және адамның шаруашылық әрекеттерінен оның өзгеруін зерттеу. Сонымен бірге ландшафттану төменгі сатыдағы геожүйелер (жеке қоныс, фация, т.б.) және жоғары сатылық геожүйелер (табиғи өлке, провинция, т.б.) мәселелерімен де айналысады. Табиғаттың осындай жеке жақтарын зерттей келе ландшафттану географиялық қабықтың аймақтық белдеуінің жалпы заңдылықтарын анықтайды, яғни физикалық географияның аудандау негізін қалайды. Ландшафттану деректері нысанның ландшафтылық картасын жасаудан басталатын экспедиция және стационарлық жұмыстар нәтижесінде жиналады; зерттеудің географиялық, картографиялық, тарихи, т.б. зерттеу әдістерімен қатар математикалық статистика және логика әдістері де қолданылады. Ландшафттанудың негізін салушылар – Л.С.Берг, Г.Н.Высоцкий, Г.Ф.Морозов, т.б. Қолданылған әдебиеттер Исаченко А.Г. Ландшафттану негіздері. Алматы, 1996. Молдағұлов Н. Ландшафттану негіздері және Қазақстанның ландшафттары. Алматы, 1988. Исаченко А. Г. Ландшафтоведение и физико-географическое районирование. - Высшая школа, 1991. Гвоздетцкий Н.А. Основные проблемы ф.г. Москва, 1979. Преображенский В.С., Макаров В.З. Развитие ландшафтоведения в СССР. Москва, 1988. Мамай И. И. Динамика ландшафтов: Методика изучения. - М.: Изд-во Моск. ун-та, 1992. Николаев. В. А. Ландшафтоведение. — М.: Изд-во географ. 2006 Казаков Л. К. Ландшафтоведение: учебник для студентов учреждений высшей школы проф. образования. — М.: Издат. центр «Академия». 2011. жүктеу/скачать 98,57 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|