Сөйлем мүшелері, оның ҚҰрылысы мен түрлері

Бастауыш

Бастауыш

Бастауыш — сөйлемнің негізгі, басты, өзекті мүшесі. Ол грамма-тикалық жағынан сөйлемнің басқа мүшелеріне тәуелсіз, бағыныш-сыз болады. Бастауыш — сөйлемнің тұрлаулы мүшелерінің бірі. Ол сөйлемде айтылған ойдың синтаксистік субъектісі. Бастауыш зат есімнен, сын есімнен, сан есім мен есімдіктен жасалады. Есімше мен тұйық рай сияқты етістік тұлғалардан да бастауыш жиі жасала береді.

Бастауыштар құрамындағы сөздің көп-аздығына қарай жалаң, күрделі болып бөлінеді. Қазақ тілінде үйірлі бастауыштар тобы да бар.

• 1. Кісінің фамилиясы, аты, азамат, жолдас сияқты қосалқы айқындауыштармен тіркесе келіп, күрделі бастауыш жасайды: Ты-ныбаев А л ғ ы р б а й ж о л д а с домбырамен бірнеше күй орындап берді. А з а м а т Қ а ң т а р б а е в Мақажан жақсы істің бастамасын жасап отыр.

• 2. Ілік септіктің жасырын түріндегі сөз үшінші жақтык, тәуелдік жалғаулы сөзбен тіркесе келіп күрделі бастауыш жасайды: М е к е-ме б а с т ы ғ ы қызметке келді. А м е р и к а Құрама Ш т а-т ы — империалистік мемлекет.

• 3. Маңы, іші, жаны, қасы, алды, арты, бойы сияқты көмекші есімдермен тәуелдік жалғаулы сөздер тіркесе келіп күрделі бастауыш жасайды: а у ы л д ы ң маңы. — терең сай. Балалар шуы су сепкендей басылды.
• 4. Жіктеу мен өздік есімдіктері тіркесе келіп, күрделі бастауыш жасайды: Ол өзі осыны мойындағалы тұр еді. Мен ө з і м де сізден осыны сұрағалы отыр едім.
• Бұл жағдайда жіктеу есімдігіндегі ілік септік ашық, не жасырын түрде тұра береді.