Сөйлесімнің дыбыстық жағы қалыптасуы, дамуы, жүзеге асуы

lev-ira 62@mail.ru

gulnaznuki@mail.ru

Сөйлеу мәдениеті нақты бір жағдаяттакоммуникативтік міндетке жету ді қамтамасыз етуде қолданылатын тілдік құралдар болып табылады. Сөйлеу мәдениетінің негізгі өлшемі нақтылық болып көрінетін норманың сақталуы, қазіргі орыс тілінің барлық саласында яғни, фонетикалық, лексикалық, орфоэпиялық, фразеологиялық, морфологиялық, синтаксистік, стилистикалық нормалары жинақталып берілген сөйлеудің дұрыстығы.

Дұрыс айту қабілеттерін қалыптастыруда коммуникативті әдістің келесі негізгі ұстанымдарын есепке алмасқа болмайды:

Практиканың теориядан басымдылығы /есту-дұрыс айту машықтарын жетілдіру – оларды практика жүзінде қолданғанда жүзеге асады.

Оқытушы мен студенттің бірлесе, шығармашылық тұтастық сақтай отырып жұмыс істеуі/сенімді, ештеңеге мұқтаж емес ортада оқытушы мен студент сөйлесуші жұп бола алады және екеуі бірлесе отырып студенттің сөйлеу мәдениетін меңгеруін жүзеге асыра алады.

• 
  Ойлау мен сөйлеу белсенділігін жетілдіру,оқушылардың өзін-өзі басқаруын дамыту/тіл үйренуші қандай да міндетті неғұрлым өз бетінше шешетін болса, соғұрлым сөйлеу қызметі жүзеге асады. Студент сөйлеу әрекетін жүзеге асыруда дыбыстық-екпіндік машықтар мен міндеттерді жүзеге асыруды неғұрлым саналы түрде орындаса, соғұрлым сөйлеу әрекетін орындауға деген талпыныс әсерлі, нәтижелі болады.
  
• 
  оқытудың сөйлеуге бағытталуы/дұрыс айтуға үйрету, яғни сөйлеуді дыбыстарды дұрыс айтып жүзеге асыру,қарым-қатынас жасау үшін белгілі сөйлеу міндеттері қойылады және сөйлесуші адамға сөйлеу дің әрекетінің әсері қарастырылады, яғни белгілі бір прагматикалық мақсаттың орындалуы үшін сөйлеуде қолданылатын айту машықтарын қалыптастыру.
  
• 
  жеке оқыту/оқытушы студенттің жеке ерекшелігін есепке ала отырып жасалған материалды меңгеру жолын ұсынуы тиіс, демек мұнда студенттің ана тілі, тілдік қабілеті ескеріледі. Студенттің жеке басының қасиеттерін есепке алу толық мотивация тудыруға мүмкіндік жасайды.
  
• 
  Тілдік құралдардың функционалдығы/тілдің фонетикалық жүйесі жеке оқытылмайды, оның жанды сөйлеу тіліндегі жүзеге асқандағы мүмкіндігі оқытылады.
  
• 
  Материалдың жаңашылдығы және материалды дұрыс ұйымдастыру/ Оған жұмыс түрлері, онда қолданылатын әдістердің ұтымдылығы, сөйлесетін жұптың жаңалығы және көрнекі құралдар,оқытудың техникалық құралдарын қолдану жатады.
  
• 
  қарапайымнан күрделіге қарай жүру/есту, айту, екпінді-ырғақтың біртіндеп тыңдау қабілетін қалыптастыруы – айту жәнеырғақ – екпін қою машықтары жетілдіру, яғни фонемалардан, сөзге, сөзден мағыналық синтагмалар мен сөйлемдер айтуға жету түрінде жүзеге асырылады.
  

қалыптасу – даму – жүзеге асу.

Қалыптасу оқытудың бастауыш деңгейінде жүзеге асады. Бұл кезеңнің басты мақсаты дұрыс айтуға үйрету, оқытушының міндеті есту, дұрыс айту қабілеттерін дамыту мен автоматтандыру және оқушыларды дыбыстарды дұрыс естуге тәрбиелеу болып табылады. Бұл мақсат кіріспе фонетикалық бөлімде, ал содан кейін барлық кезеңдерде фонетиканың ілеспе курсында жүзеге асырылады.

Сауатты, дұрыс таңдалып алынған фонетикалық жаттығулар оқытудың барлық кезеңдерінде оқу үдерісінің үздіксіздігін, яғни сөйлеу әрекеттерінің барлық түрлерінің бір-бірімен тығыз байланыста болуын және фонетикалығынқамтамасыз етеді.

Дыбыстық-екпіндік ептіліктер мен дағдылар өз кезегінде есту мен айту ептіліктері арқылы түсініп тыңдағанда, оқығанда, сөйлесімде, жазылымда қолданылатын болады. Мұнда оқытылып отырған қазақ, орыс тілдеріндегідыбыстарды дұрыс айта білу ғана маңызды емес, сонымен қатар оның дыбыстық, екпіндік, ырғақтық дамуын да білу маңызды болып табылады.

Фонетикалық материалдың бірізділігі сабақта негізгі құрал ретінде қолданылатын оқулыққа байланысты болады. Ол оқулық студенттерді фонетикаға қатысты қиыншылықтардан алыстатып, лексикамен, грамматикамен жұмысын жеңілдететіндей болулары тиіс. Бастауыш топта коммуникативті үдеріске таңдалынып алынған материал адекватты болуы тиіс.

Бастауыш кезеңдегі оқытушының міндеті – тіл үйренушілердің өз беттерінше өздері айтқан дыбыстардың дұрыс айтылуын қадағалай алатындай дағдыларын қалыптастыру, дыбыстарды дұрыс есте сақтау қабілеттерін дамыту, дыбыстарды дұрыс айту машықтарын, екпінін, ырғағын автоматтандыру және оқу машықтарын жетілдіру және айтылған дыбысты қабылдауқабілеттерін жетілдіру болып табылады.

Жаттығулар қазақ және орыс тілдерінде оқушылар үшін айтылуы қиын болып табылатын дыбыстарға арналып құрылады. Олардың ішінде қатаң дыбыстардан кейін дауысты дыбыстар болғанда қатаңның ұяңға айналуы, сөздің аяғында дауысты дыбыстар келген жағдайда тәуелдік жалғауының -сы болып келуі сияқты мазмұнда құрылған жаттығулар болуы мүмкін.

Бұдан басқа сөздердің құрамындағы грамматикалық формалардың дұрыс айтылуына: сын есімдерді, үстеулерді, сан есімдерді, етістіктерді дұрыс оқуға т.б. көңіл бөлінеді.Сөздердің әртүрлі ырғақпен айтып жаттығу жұмыстарын көбірек жүргізу маңызды болады. Мұнда, бір екі немесе үш түбірден тұратын күрделі сөздер туралы айтылып отыр. Біріккен және кіріккен сөздерді дұрыс айтуға көбірек көңіл бөлінуі тиіс.

Қазақ, орыс тіліндегі дыбыстарды саналы түрде норма сақтап айту тіл үйренудің орта және жалғастырушы деңгейінде жүзеге асады және ол грамматикалық сабақтарда ғана емес аспектілік пәндерді оқуда да болады. Фонетикалық машықтарын жетілдіру кезеңінде студенттермен сөздердің бірге қосылып айтылуына қатысты, ерін үндестігіне қатысты, орыс тілнде болса екпін түспейтін дыбыстарға арналған жаттығу жұмыстары беріледі. Екпінге қатысты жұмыс жасау маңызды. Мұнда баяндау түрінде келетін және басқа да сұраулы, санамалауға,салғастыруға қатысты сөйлемдердің дауыс екпініне көңіл бөлінеді. Мұнда сөйлемнің синтагмаларға мүшеленуіне, дауыс синтагмалардың әртүрлі нұсқада дауыс екпінімен қамтылуы, екпін орталығының қозғалысына қатысты материалдың маңызы зор.

Мысал ретінде төмендегіүш бөліктер тұратын фонетикалық жаттығуды ұсынамыз. Бірінші бөлік – кіріспе болып табылатын фонетикалық бөлік, фонетикалық ілеспе, үшіншісі – түзетуші болып табылады. Қазақ тілінде аса көңіл бөліп оқытатын, төл дыбыстардың бірі – Қ.

Аталған дыбысты айту үшін қазақ тілінің бастауыш курсында төмендегідей жаттығулар жүйесі беріледі:

Берілген дыбысты бірнеше рет дұрыс айтып үйреніңіз.

Тыңдаңыз, қайталаңыз

қо-кө ғо-гө

құ-кү ғұ-гү

қы-кі ғы-гі

ге

қи[ый]-ки[ій] ғи[ый]-ги[ій]

оқа-оға өке-өге

ықы-ығы ікі-ігі

еке-еге

оқы[ұ]-оғы[ұ] өкі[ү]-өгі[ү]

ұқы[ұ]-ұғы[ұ] үкі[ү]-үгі[ү]

Тыңдаңыз, қайталаңыз, оқыңыз.

қа-қат, қақа, қап, қан, қам,

қо, қон, қонақ, қол

құ-құт, құп, құм, құн, құр, құл

қы-қыр, қырық, қылық

ға-аға, таға, баға, ғалым

ғұ-ғұмыр

кө-көл, көп, көр, көн, көмек, көне, көрме

кү-күн,күл, күп, күт, күлкі

ке-кен, кел, кеп, кем, керек, кет, әке

кі-екі, үкі, түлкі, күлкі
Тапсырма 4

Оқыңыз. Төмендегі сөздердің жіңішке түрін жазыңыз.

Қол, құт, қон, қыр, құн, құл, ұқ, қи.
Тапсырма 5

Тыңдаңыз, жазыңыз.

Қырық, аға, баға, ғалым, ғұмыр, ұғым, қалам, орындық, гүл, тақта, кел, кет, кір, күн, тап, дерек, тарақ.
Тапсырма 6

Сөздердің өзгеруіне көңіл аударыңыз

бақ+Ым=бағым Қ Ғ

дерек+І=дерегі К + -Ы/-І (І,ІІ) Г

кітап+Ы=кітабы П + У Б
Тапсырма 7

а) Төмендегі сөздерге дауысты –ы/-і дыбыстарын қосып оқыңыз.

тарақ берік леп

дерек елік кек

парақ ерік қырық

бап орындық көк
ә) Мына сөздерге у дыбысын қосып оқыңыз.

Бақ тік қақ

тақ ек үк

тап ерік ұқ

Көп нүктенің орнына қ, ғ, к, г дыбыстарының қайсысын жазасың?

а...а ...ыры... ...алым

...ел орынды... ...өме...

А...ан ...ө... ...ет

ба...а та...та ...ере

Жаңылтпашты жаттап алыңыздар.

-Мынау бал қаймақ қай бал қаймақ?

-Бұл бал қаймақ – май бал қаймақ.

Орыс тілін шет тіл ретінде оқыту сабақтарында айтылуы қиындық тудыратын Ц дыбысымен жұмыс істегенде бір топ жаттығулар жүйесі беріледі. Жаттығудың алғашқыларында дыбыстардың дұрыс айтылуы мақсат етіп қойылса, екінші топтағы жаттығуларды сол дыбыстың буын құрамында дұрыс айтылуына басымдылық беріледі, ең соңғы жаттығуларда аталған дыбыстың мәтін құрамында, әртүрлі дыбыстармен тіркесіп келгендегі ілгерінді, кейінгі ықпалға ұшырауына мысалдар беріледі. Енді сол жаттығуларға мысал келтіріп өтейік.

Тема:Звук [Ц]

Блок 1.

Задание 1. Слушайте, повторяйте, читайте.

ТА – СА – ЦА ЦА – АЦ ЦЕ – ЕЦ ЦИ – СЫ

АТ – АС – АЦ ЦО – ОЦ ЦИ – ИЦ ЦЕ – СЕ

АТА – АСА – АЦА ЦУ – УЦ ЦУ – СУ

ЦАП ТАП ТЕП ТЕ ЦЕ ТЫ ЦИ ТО ЦО ЗА ЦА МЦЫ ЦЕН ТЕНТ

ТЕТ МОЧ МОЦ ЦАТ ТЯП ТИП НИЦ НИТЬ ЛИТЬ ЛИЦ ЦАРЬ НЕЦ
Задание 2. Слушайте, повторяйте, читайте. Определите род существительных. Составьте возможные словосочетания с известными вам прилагательными.

ЦЕНТР ЦИРК ЦИ́ФРА КОНЦЕ́РТ СТА́НЦИЯ

ОТЕ́Ц ЛИЦО́ СТРАНИ́ЦА ИНОСТРА́НЕЦ ИНОСТРА́НЦЫ
Задание 3. Прочитайте предложения. Следите за интонацией. Составьте вопросы к предложениям.

Э́то го́род Алматы. Э́то центр. Там цирк. Э́тот студент – инострáнец. То́мас и Тиан Ци – иностра́нцы. Э́то мой оте́ц.

Задание 1. Прочитайте предложения, обращая внимание на артикуляцию звука [ц].

ЦА ЦА – ЦО ЦА – ЦО – ЦУ – ЦЕ – ЦИ

ЦО ЦО – ЦУ ЦО – ЦУ – ЦЕ – ЦИ – ЦА

ЦУ ЦУ – ЦЕ ЦУ – ЦЕ – ЦИ – ЦА – ЦО

ЦЕ ЦЕ – ЦИ ЦЕ – ЦИ – ЦА – ЦО – ЦУ

ЦИ ЦИ – ЦА ЦИ – ЦА – ЦО – ЦУ – ЦЕ
Задание 2. Слушайте, повторяйте. Прочитайте слова, обращая внимание на произношение [ц] перед ударными и безударными гласными. Определите место ударения в словах.

ЦАРЬ ЦАРСКИЙ ПТИ́ЦА СТОЛИ́ЦА СТРАНИ́ЦА ТАБЛИ́ЦА

БОЛЬНИ́ЦА У́ЛИЦА ЛИСИ́ЦА УЧИ́ТЕЛЬНИЦА СЕСТРИ́ЦА МАСТЕРИ́ЦА

ЛИЦО́ КОЛЬЦО́ ЯЙЦО́ КРЫЛЬЦО́

ЦЕЛЬ ЦЕНТР ЦЕ́РКОВЬ ЦЕЛЫЙ ОЦЕ́НКА ОФИЦЕ́Р РЕЦЕ́ПТ

КОНЦЕ́РТ ДОЦЕ́НТ ПРОЦЕ́НТ ДРАГОЦЕ́ННЫЙ

ЦИРК ЦИКЛ ЦИ́ФРА ЦИ́НИК ОГУРЦЫ́ ДЕФИЦИ́Т

РЕВОЛЮ́ЦИЯ ИНТУИ́ЦИЯ ЛЕ́КЦИЯ ИНФОРМА́ЦИЯ ТРАДИ́ЦИЯ

ИНТОНА́ЦИЯ ИНФЕ́КЦИЯ ОПЕРА́ЦИЯ ОРГАНИЗА́ЦИЯ
Задание 3. Прочитайте слова. обратите внимание, что звуки [ц] и [ц:] могут быть выражены сочетаниями букв.

дс – [ц] ШВЕДСКИЙ ИРЛАНДСКИЙ ИСЛАНДСКИЙ ГОРОДСКО́Й

тьс - [ц:] МЫТЬСЯ БРИТЬСЯ ОДЕВА́ТЬСЯ УЛЫБАТЬСЯ ПРОЩА́ТЬСЯ ВЛЮБИТЬСЯ ЛЕЧИ́ТЬСЯ НАХОДИ́ТЬСЯ ПЕРЕПИСЫВАТЬСЯ

тс - [ц] ДЕ́ТСТВО НАСЛЕ́ДСТВО БОГА́ТСТВО

тс - [ц:] ОН МО́ЕТСЯ, ОН БРЕ́ЕТСЯ, ОН ОДЕВА́ЕТСЯ, ОН

ЗДОРО́ВАЕТСЯ

дц - [ц:] ОДИ́ННАДЦАТЬ ДВЕНА́ДЦАТЬ ТРИНАДЦАТЬ

ЧЕТЫ́РНАДЦАТЬ ПЯТНА́ДЦАТЬ ШЕСТНА́ДЦАТЬ СЕМНА́ДЦАТЬ

ВОСЕМНА́ДЦАТЬ ДЕВЯТНА́ДЦАТЬ ДВА́ДЦАТЬ ТРИ́ДЦАТЬ
Задание 4. Прочитайте стихотворения, следите за произношением слов, ритмикой и интонацией.

1.Вьётся 2. Лисица видит сыр. Лисицу сыр плени́л.

улица – змея́. Плуто́вка к де́реву на цы́почках подхо́дит...

Дома́ «Спой, светик, не стыдись! Что, ежели,сестрица,

вдоль змеи́. При красоте́ тако́й и петь ты мастери́ца, -

Улица Ведь ты б у нас была царь – птица!»

– моя́. (И.Крылов)

Дома́

(В.Маяковский)

Брат занима́ется. Мария ве́село смеётся. Друзья договори́лись встретиться. Не на́до лени́ться. На́до хорошо́ учи́ться. Ты пойдёшь на конце́рт? Дочита́й книгу до конца́. Мы с отцо́м уже были в цирке.

Задание 1 = Задание1 (блок 2)

Задание 2. Прочитайте слова, обращая внимание на произношение [ц] в конце слов. Определите место ударения в словах. Составьте словосочетания с прилагательными.

ОТЕЦ ДВОРЕЦ ОГУРЕЦ МОЛОДЕЦ ПАЛЕЦ ПЕРЕЦ ГЛУПЕЦ ОБРАЗЕЦ ПРОДАВЕЦ КОНЕЦ ПЕВЕЦ ПРИНЦ ТАНЕЦ ВЛАДЕЛЕЦ ЛЕНИВЕЦ

Япо́нец, кита́ец, коре́ец, неме́ц, испа́нец, италья́нец, америка́нец, норве́жец, швейца́рец, кавка́зец, украи́нец.

Ле́кция, поли́ция, традиция, проду́кция, делега́ция, прови́нция, инфекция, консульта́ция, конфере́нция, информа́ция, сенса́ция, реа́кция.

Слова для справок: опасная, международная, казахстанская, подробная, интересная, быстрая, американская, французская, отличная, громкая, полная, глубокая.
Задание 5. Прочитайте словосочетания, обращая внимание на звук [ц]. Объясните их значение.

Бесцеремо́нный человек, целеустремлённый человек, лицеме́рный человек.

Задание 6. Слушайте, следите за произношением сочетаний –тся, -ться. Произнесите слова самостоятельно.

явля́ться – явля́ется превраща́ться – превраща́ется

называ́ться – называ́ется возвраща́ться – возвраща́ется
Задание 7. Прочитайте стихотворения. Следите за ритмикой и интонацией.

Кто привык за побе́ду боро́ться, А доро́га дальше мчится -

С нами вместе пускай запоёт: Пылится,

«Кто весел, тот смеётся, Клубится,

Кто хочет – тот добьётся, А круго́м земля дымится -

Кто ищет – тот всегда найдёт!» Чужая земля.

(В.Лебедев-Кумач) (Л.Ошанин)

Ескерту ретінде айтатынымыз, жаттығулардың саны мен лексикалық толымдылығы топтың деңгейіне, оның ұлтына, оқытушының мақсаты мен міндетіне, фонетикалық жаттығуға жұмсаған уақыт көлеміне байланысты нұсқаларға бөлініп беріледі. Оқытудың барлық кезеңінде мүмкіндігінше фонетикалық ойындар, көрнекі құралдар, салғастырмалы кестелер, оқытудың техникалық құралдарын қолданған дұрыс.

1. Глазунова О.И. Давайте говорить по-русски. М., Русский язык, 1997

2. Лебедева Ю.Г. Звуки. Ударение. Интонация М., Русский язык, 1986

3. Милованова И.С. Фонетические игры и упражнения. М., Флинта, 2000

4. Мұсаева Г.Ә., т.б. Алғашқы қадам: («Қазақша сөйлегіңіз келе ме?» оқу кешенінің 1-кітабы), А.,1998.
Кілт сөздер: сөйлеу мәдениеті, айтылым қабілеттері, дыбыс, жаттығу.

В статье рассматриваются вопросы формирования, развития и совершенствования фонетических навыков иностранных студентов