Т. Т. Галиев, М. Д. Есекешова, Г. О. Исакова

38 
 
дайындық  пен  тұлғаның  кәсіби  қалыптасуының  жиынтығы  ретінде 
қарастыру ұсынылады. 
Жоғарыда көрсетілген қосалқы жүйе–үдерістер кәсіби білім берудің 
кез-келген  жүйесіне  қажетті  атрибуттар  секілді  өзбейнесін,  тиісті 
құзыреттіліктерді 
табатындықтан, 
ол 
құзыреттілік 
тұғырының 
басымдылықтарының бірі болып табылады. 
Өз  құрылымында  түрлі  құзыреттіліктердің  жиынтығын  қамтитын 
(жалпы  және  арнайы-кәсіптік  жалпы  мәдени,  әлеуметтік  тұлғалар  және 
де  басқа)  кәсіби  құзыреттілік  кіріктірілген  өнім  мен  кәсіби  оқытудың 
нәтижелерін ұсынады. 
Бұлардың  барлығының  орталық  өзегі  (түп  қазығы)  оқу  үдерісі 
болып  табылатын  білім  алушылардың  кәсіби  құзыреттіліктерін 
қалыптастырудың  кіріктірілген  моделінің  жүйесін  анықталған  бейнеде 
көрсетеді.  Нақ  осы  оқуүдерісінде  (педагогикалық  жүйедегідей) 
күтілетіндей  білім  алушылар  тұлғасының  жүйелі  қайта  түрленуі  мен 
оларға 
қажетті 
құзыр 
мен 
құзыреттіліктердің 
біртұтастықта 
қалыптастырылуы жүргізіледі. 
Бұл  жағдайда  болашақ  мамандардың  кәсіптік  білім  алулары  мен 
дайындықтарының  мақсаты  жүйе  құрушы  фактор  ролін  атқарады.  Осы 
мақсаттармен  үйлесімділікте  алдағы  уақыттарда  жоспарланған 
нәтижелерге  қол  жеткізу  құралы  ретінде  қолданылатын  жүйенің  (оқу 
үдерісі) тиісті моделі жасақталады. 
Педагогикалық  жүйе  мен  оқу  үдерісі  жүйелер  компоненттерінің 
кейінгі  жүйелік  түрленуі,  бір  жағынан,  оның  біртұтастығына  нұқсан 
келтірмеу 
болса, 
келесі 
жағынан 
кәсіби 
құзыреттіліктерді 
қалыптастырудың  қойылған  мақсатқа  қол  жеткізу,  білім  алушылар 
тұлғасының  кәсіби  құзыреттілігі  мен  басқа  да  кіріктірілген  сипаттары 
үшін  олардың  атқарымдық  қызметтерінің  серпінділігін  қамтамасыз  ету 
болады. 
Олардың  таным  мен  кәсіби  құзыреттіліктерін  қалыптастыру 
үдерісінің  жүйелі  жүзеге  асырылуының  тиімді  тәсілдерінің  бірі 
жүйелілік тұғыр болып табылады. 
Жүйелілік  тұғырдың  теориясы  мен  мән-маңызын  зерделеу 
жұмысымен  көптеген  ғалымдар  айналысқан  солардың  ішінде:  В.П. 
Беспалько, И.В. Блауберг, Э.Г. Юдин, А.Н. Аверьянов, Т.Т. Галиев және 
т.б.  
Білім  берудегі  жүйелілік  тұғыр  осы  жұмыста  оқытудың  қойылған 
мақсаттарына  қол  жеткізуі  үшін  жобаланатын,  өзара  байланысты 
компоненттердің  жиынтығы  деп  түсінілетін  тиісті  жүйелер  ұғымымен 
шектелген  байланыста.  Бұдан өзге,  жүйелілік  тұғырдың қажетті ұғымы 
қойылған  мақсатқа  тәуелділікте  жобаланатын  жүйе  құрылымы  болып 
табылады. 
В.П.Беспальконың  пікірінше,  тәрбие  мен  білім  беруде  қызу 
пікірталасқа  түскен,  қандай  жағдайда  да  дамуға  бағдарланатын 

39 
 
«жаңашылдық»  спектикалық  энерция  немесе  саналы  қарсылық  болып 
табылады [68]
.  
 
Педагогикалық  жүйелер  мен  педагогикалық  үдерісті  жүйе  ретінде 
зерделеуге,  сондай-ақ  жобалауға  көптеген  ғылыми  еңбектер  арналған 
және олардың әрқайсысында әртүрлі құрылым берілген.  
Жүйелілік  тұғыр  нысанмен  оның  бір  тұтастығын  ашуға,  нысан 
компоненттерінің түрлі көріністегі бейнелік байланыстарын анықтауға, 
оқытудың  мақсаты  мен  қойылған  міндеттеріне  және  болашақ 
мамандардың  дайындығына  қол  жеткізу  құралы  ретіндегі  зерделенуші 
нысан моделінің жүйесін құруға жағдай жасайды. 
Философиялық  тұрғыдан  жүйелілік  тұғыр  күрделі  ұйымдасқан 
негізгі міндетті нысандарды зерттеу мен құрылымдау – түрлі типтер мен 
кластар  жүйесінжасақтаудан  тұратын  ғылымдағы  әдіснамалық  бағытты 
ұсынады.  
Құзыреттілік 
тұғырдың 
маңызды 
міндеттеріне 
келесілер 
жатқызылады[69]: 
1)  жүйе  ретінде  зерттелетін  және  құрылымдалатын  нысандарды 
ұсыну құралдарын жасақтау; 
2)  жүйенің  жалпыланған  модельдерін,  түрлі  кластар  моделі  мен 
жүйенің спецификалық қасиетін құру; 
3) жүйе теориясының құрылымы мен түрлі жүйелік тұжырымдарды 
және талдамаларды зерттеу. 
И.В.Блаубергпен  Э.Г.Юдин  жүйелілік  тұғырдың  мән-маңызы  мен 
қалыптастырылуын  қарастыра  келе,  арнайыландырылған  әдістердің 
талдамаларына  тоқталмай,  оны  «тікелей»  жүзеге  асыруға  деген 
ұмтылыстың келешегі аз екендігі туралы ескерту жасайды [70]
.
 
Бұл пайымдаулардың дұрыстығы білім беру саласындағы жүйелілік 
тұғыр әдістерінің тапшылығын дәлелдейді. 
А.Н.Аверьяновтың  пікірі  бойынша,  жүйелік  таным  мен  әлемді 
қайта түрлендіру төмендегілерді болжалдайды[71]: 
1.  Іс-әрекет  нысанын  (теориялық  және  тәжірибелік)  жүйе  ретінде 
қарастыру,  яғни  өзара  байланысты  элементтердің  шектелуінің  көптегі 
ретінде. 
2.  Жүйенің  құрылымын,  құрылысын  сонымен  қатар  ұйымдастыру 
элементтері мен бөліктерін анықтау, олардың арасындағы өзара жетекші 
әрекеттестікті табу. 
3.  Жүйенің  ішкі  байланыстарын  анықтау,  олардың  маңыздыларын 
белгілеу. 
4.  Жүйе  қызметін  және  оның  басқа  жүйелер  арасындағы  рөлін 
анықтау. 
5. Құрылым диалектикасы мен жүйе қызметін талдау. 
6.  Осы  негізде  жүйенің  заңдылықтары  мен  даму  тенденциясын 
(үрдісін) табу. 

40 
 
Э.Г.Юдинның  түсіндіруі  бойынша,  жүйелі  зерттеу  ерекшелігі 
келесідей сәттерде білінеді [72]: 
-  нысанды  жүйе  ретінде  зерттеу  барысындағы  элементтерді 
сипаттау,  элементтің  «тап  мұндай»  емес,  ал  оның  біртұтас  «орнын» 
есепке  ала  отырып  бейнелегендіктен,  бейнелеу  өзіндік  мәнге  ие  бола 
алмайды; 
-жүйелі  зерттеудебірмезгілдеәртүрлісипаттармен,параметрлермен, 
функциялармен, тіпті, түрлі құрылым ұстанымдарында 
да  қабілетті  сипатқа  ие  болады,  өйткені,  оның  бір  көрінісі  жүйелердің 
иеархиялық  құрылымынан  айқын  көрінеді.  Жүйелік  нысанның  түрлі 
деңгейлерінің өзара байланысын жүзеге асыру формасының бірі басқару 
болып табылады: 
-  жүйелі  зерттеу,  ережеге  сәйкес  зерттеу  шарттарына,  оның  бар 
екендігінен білінбейді; 
-  жүйелілік  тұғыр үшін  мәселе  ерекше элемент қасиеттерінен  және 
керісінше,  бүтіннің  сипатынан  элементтер  қасиетінің  туындауы, 
бүтіндік қасиетінің пайда болуы болып табылады; 
-  ережелерге  сәйкес  жүйелік  зерттеулерде  нысанның  атқарымдық 
қызметі мен дамуының жеткілікті түсіндірілмеуі салдарлары (бұл сөздің 
тар  мағынасында)ішінара  басым  көпшілік  кластар  үшін  мақсатқа 
бағыттылық  -  олардың  ажырамайтын,  бөліп  алуға  келмейтін  сипатына, 
ал  мақсатқа  бағытты  сипаты  -  әрқашан  себеп-салдарлық  сызба  аясына 
әрқашан да жатқызыла бермейді; 
-  жүйе  мақсатқа  бағытты  сипатымен  байланысты  болғандықтан, 
оны қайта түрлендірудің қайнар көзі немесе оның функциялары, әдетте, 
жүйенің өзінде жатады, жүйелік нысандардың тұтас қатарының бейнесі 
олардың  жай  ғана  жүйе  емес,  ал  өзін-өзіұйымдастырушы  жүйелер 
екендігінен  тұрады.  Бұл  көптеген  зерттеулерге  тән  басқа  да 
ерекшеліктермен  байланысты:  нақ  осы  зерттеулердегі  жүйеде  (немесе 
оның элементтері) көптеген сипаттар мен еркіндік деңгейлерінің болуын 
міндетті түрде кездеседі. 
Жүйелілік  тұғыр  теориялық  білімнің  шығарылу  тәсілдерін, 
нысандағы  танымдық  іс-әрекет  сызбасын,  зерттеу  пәнін  жаңаша  аша 
отырып,  оны  сипаттау  тәсілдерін  өзгертеді.  Пән  туралы  білімдер 
құрылымын  ғылымның  түсініктілік  тарапы  мен  ғылыми  ойлау  стилі 
өзгертеді[73]
.
 
Әдебиеттердегі кең көлемде қолданылатын жүйе түсінігі сол немесе 
басқа  күрделі  біртұтас  нысанның  түрлі  бейнелі  тұстарын  (тараптарын) 
қамтиды:  оның  құрылымын,  атқарымдық  қызметін,  қоршаған  ортамен 
өзара  әрекеттестігін  және  т.б.,  сондықтан  олардың  белгіленуін  нақты 
анықтаумен  оның  мән-маңызын  түсіну,  сонымен  қатар,  жүйелік 
ұстанымдарды 
анықтауға 
мүмкіндік 
беретін 
жүйенің 
түрлі 
анықтамаларын мақсатқа бағытты қарастырған жөн: 

41 
 
біртұтастық  (жүйенің  ымырасыз,  шашыраңқы  қасиеттері  оның 
элементін  құраушылардың  қасиеттерінің  жиынына  және  тұтастықтың 
соңғы қасиетінен шығарылмайтындығын); 
құрылымдық (жүйені оның құрылымдарының қондырылуы арқылы 
сипаттау мүмкіндіктерін); 
жүйенің  шарттастырылған  сипатын  оның  қаншалықтыжекелеген 
элементтерінің  сипатымен  ғана  емес,  соншалықты  оның  құрылымдық 
қасиетімен бірге; 
жүйелер мен олардың өзара бағыныштылығыиеархиялығы(әр  
компонентті жүйе ретінде ұсынуды); 
сипаттаулардың сан алуандығын. 
Философияда белгілі  бір  тұтастық,  бірегейлік  түзілетін бір-бірімен 
қатынасты  және  байланысты  элементтердің  жиынтығы  жүйе  деп 
түсініледі [74]. 
М.Сарыбеков  пен  М.Сыдыкназаровтардың  еңбегіңде  жүйе  [гр. 
sistema    бөліктерден  құралған  тұтас]  былайша  анықталады:  1)  бір-
бірімен байланысты элементтер жиынын біріктіруші қандай да біртұтас, 
күрделі  бірлік;  жүйеішілік болып бөлінуге  қабілетті  жиынтық; 2)  өзара 
байланысты  элементтердің  белгілі  бір  реттелген  бөлігі,  қызмет  етудің 
жалпы бір мақсаты мен басқару бірлігі бойынша біріктірілген, ортамен 
өзара байланыстағы тұтас құбылыс ретінде әрекет етеді[75]. 
Жүйе белгілі бір тұтастықты, бірегейлікті түзуші, бір-бірімен өзара 
қатысты  және  байланысты  элементтердің  жиынтығы  ретінде 
анықталады.  
Жасанды  құрылған  жүйелер  өскелең  ұрпақты,  мамандарды 
тәрбиелеу    мен  дамытуда  қоғамның  білім  беруге  қойған  саналы 
қажеттілігінде  көрініс  береді,  сонымен  қатар  белгілі  бір  мақсаттармен 
пайда болады, құрылады және әрекеттеседі. 
Адам  жүйелерді  мәселелік  жағдаяттар  туындаған  кезде  ғана 
құрайды  (туындаған  қажеттіліктер  мен  оларды  қанағаттандыруға 
қажетті 
дайын 
құралдардың 
жоқтығы 
арасындағы 
қарама-
қайшылықтар).  Бұл  қарама-қайшылықтардан  мақсат  туындайды,  ал 
мақсат  оған  жетудің  құралын  талап  етеді.  Жүйенің  аспектілері  көп 
болғандықтан, ол мақсат пен құралдың бірігу тірегі болып табылады. Ол 
- мәселені шешу құралы [76]. 
Л.В.Львов 
төменде 
келтірілгендей, 
қажетті 
белгілермен 
сипатталатын элементтердің тұтас жиынын жүйе деп түсінеді: 
1)  элементтердің  жиынтығы  қоршаған  ортадан  шектелген;  2) 
элементтердің  арасында  өзара  байланыс  бар;  3)  элементтер  бір-бірімен 
өзара  әрекеттеседі;  4)  элементтер  тұтастықтың  болуы  негізінде  бар 
болады; 5) жиынтықтардың қасиеті оның элементтерін құраушылардың 
қасиетінің  жиынына  саймайды;  6)  жиынтықтардың  қызмет  атқаруы 
олардың  жекелеген  элементтерінің  қызмет  етуіне  саймайды;  7)  осы 
қасиетті қамтамасыз ететін жүйетүзуші факторлар бар[77]. 

42 
 
А.И.Пушкарь  мен  Л.В.Потрашкова  «қарастырылып  отырған 
объектілердің  жиынтығы  жүйе  болып  табылады  ма?»  деген  мәселені 
түсіну үшін, бірінші кезекте,  «элементтер мен байланыстардың жинағы 
жүйе  ішінде  өзінің  қызметін  атқару  үшін  және  жүйенің  өз  мақсатына 
жетуі  үшін  қажет  пе,  сондай-ақ  жеткілікті  ме?»    деген  сұраққа  жауап 
беріп алу керек деп есептейді [78]. 
Бұдан ары жоғарыда көрсетілген авторлардың пікірлерін ұстанатын 
боламыз. 
А.Г.Кузнецованың пікірінше, педагогикалық объектілерді жүйелі 
зерттеулерде  кибернетикалық  әдістерді  нәтижелі  пайдаланудың  басты 
шарттары болып табылады деп есептеуге болады [79].
 
1)  педагогикалық  объектілердің  алынған  «кибернетикалық  бейнесі 
–  ақпараттық  басқару  байланысты  анықтайтын  және  басқаларды, 
нысандар  спецификасының  және  анағұрлым  маңызды  байланыстардың 
жоспарында бейнеленетін оның тек 1 «қимасын» түсіну;
 
2)  педагогикалық  нысандардың  кибернетикалық  сипаттамасын 
алуды  түсіну,  демек,  жүйелік-педагогикалық  зерттеудің  мақсатты 
қадамдар реттілігінің тек қана бірден бірі болып табылады;
 
3) 
педагогикалық 
мәнмәтінде 
кибернетикалық 
әдістерді 
қолданудың  нәтижелерінің    арнайы  түсіндіріліп  берудің  қажеттілігін 
түсіну;
 
4) 
кибернетикалық 
тәсілдермен 
алынған 
педагогикалық 
нысандардың  бейнесі  -  одан  нақты  нысандарға  кең  көлемді  қашықтық 
болатын  тек  қана  теориялық,  шартты,  шектеулі  модель  болатынын 
түсіну.
 
Педагогикалық ғылым мен тәжірибедегі құрылымдалған жүйелерді 
біз мақсатқа бағытты қарастырамыз [80; 66].
 
Бұл  байланыста  біз  жүйені  қойылған  мақсатқа  қол  жеткізуді 
жобалайтын, бір-бірімен өзара байланысты және ықпал ететін қоршаған 
орта элементтерімен әрекеттесетін жиынтық ретінде ұсынамыз.
 
Мақсат қойылған міндеттерді жүзеге асыру үшін  «не істеу керек?» 
деген сұраққажауап ретінде жүйені құрастыруға мүмкіндік береді, яғни, 
біз жүйені барлық жағдайда кәсіби білім беру мен кәсіби құзыреттілікті 
қалыптастыру  мақсатына  қол  жеткізудің  тәсілдемесі  ретінде 
қарастырамыз.  Қойылған  мақсатқа  сәйкес  жүйе  құрылымы  жасалады, 
оның  компоненттері  ретінде  көп  жағдайда  мыналар  пайдаланылады: 
субъектілер,  мазмұн,  әдістер,  оқытудың  түрлері  мен  құралдары. 
Мақсатқа  бағытталған  жүйе  үлгісі  педагогикалық  үдеріс  және 
педагогикалық жүйе болып табылады. 
 
В.П.Беспалько  педагогикалық  жүйе  деп  ұйымдасқан,  мақсатқа 
бағытталған  және  берілген  сапалармен  тұлғаны  қалыптастыруға 
әдейіленген  педагогикалық  ықпал  етуді  құру  үшін  қажетті  өзара 
байланыс  құралдарының,  әдістерінің  және  үдерістердің  белгілі  бір 
жиынтығын атайды.
 

43 
 
В.П.Беспалько  кез  келген  педагогикалық  жүйенің  құрылымын 
төмендегідей  инвариантты  элементтердің  өзара  байланысты  жиынтығы 
деген  тұжырымға  келеді:  білім  алушылар;  тәрбиенің  мақсаттары; 
тәрбиенің  мазмұны;  тәрбие  үдерістері;  мұғалімдер  (немесе  оқытудың 
техникалық  құралдары);  тәрбиелік  жұмыстардың  ұйымдастырушылық 
формалары [81].
 
И.П.Подласый  педагогикалық  жүйенің  маңызды  компоненттеріне 
«нәтижелерді», «оқу-тәрбие үдерістерін басқаруды», «технологияларды» 
жатқызады.  Оның  пікірінше,  педагогикалық  жүйе  құрылымы  мақсатты 
іс-әрекетті  және  нәтижелі  компонентті  қамтиды.  Бұл  жүйенің  басты 
қызметі  білім  алушыларды  оқыту,  тәрбиелеу  және  дамыту  болып 
табылады.
 
Адам  білімдарлығының  басты  критерийлерін  И.П.Подласый 
білімнің жүйелілігі мен ойлаудың жүйелілігі деп анықтайды [82].
 
Бұл,  жүйелілік  тұғырдың  өзектілігін  анықтайды,  оның  оқу 
үдерісінде  жүзеге  асырылуы  жағдайында  ғана  көрсетілген  білімнің 
жүйелілігі мен ойлаудың жүйелілігі қалыптастырылуы мүмкін.
 
Э.Г.Винограйжүйелілік 
тұғырдың 
жүзеге 
асырылуымен 
байланысты келесідей қызметтерді ұсынады [83].
 
Мәселе  шешуші  жүйе  үшін  мәселелерді  жасаудың  қажеттілігін 
туындататын  дайын  амал-тәсілдері  (алдын  ала  дайын  нұсқалары  жоқ) 
жоқмәселелерді шешу үшін мәселелік жағдаят жазылып алынады:
 
жағдаяттық  мәселелерді  шешу  және  бағалау  критерийлері  оның 
табыстарын  қалыптастыруға  мүмкіндік  беретін  мақсат  пен  жетістік 
анықталады;
 
оның  жетістіктері  үшін  маңызды  факторларды  қамтитын  мәселе 
шешуші жүйелердің өзекті ортасы зерттеледі;
 
алдын  ала  дайындалған  орта  шарттарында  мақсатқа  жету  үшін 
қажетті, функциялық-жүйесі бар;
 
мақсатқа  жетуді  қамтамасыз  ететін  функционалдық  сапалар,  жүйе 
динамикасы мен оның құрылымы жобаланады (зерттеледі).
 
Жүйе  түсінігі  құрылым  түсінігімен  базалық  байланыста.  Бұл 
дегеніміз    -    педагогикалық  жүйенің  қалыптастырылуы  модельдің 
құрылуы мен оның құрылымына жалғасатындығын білдіреді.
 
Т.А.Ильинаның  анықтауы  бойынша,  құрылым  қызмет  атқару 
үдерісінде  оның  тұрақтылығын  қамтамасыз  ететін  жүйе  элементтері 
арасында  берік  байланыстың  болуымен  сипатталатын  жүйенің  ішкі 
құрылғысын ұсынады [84].
 
Зерделенетін нысан құрылымының анықталуы оның ғылыми таным 
мен  тәжірибеде  іске  асырылуының  маңызды  сатысы  болып  табылады. 
Оқу материалын сараптауда құрылымдық тұғыр материалдарды бірқатар 
қызметтер атқаратын, күтілетін сипаты оқу нәтижелерімен салыстыруды 
білдіреді. Көптеген өзара байланыс элементтерінен құралған, оқытудың 
жалпы  мақсатына  біріккен  оқу  материалы  жүйенің  барлық  қасиеттерін 

44 
 
меңгерген, демек, жүйе ретінде қарастырылуы мүмкін нысанды ұсынады  
[85].
 
А.П.Ковалев  оқыту  үдерісін  ұйымдастырудың  жоғары  дәрежесін 
сақтайтын,  өзара  әрекеттесетін  компоненттер  ретінде  педагогикалық 
жүйені  анықтай  отырып,  оқыту  үдерісін  ұйымдастырудың  төменде 
көрсетілген компоненттерді біріктіретін құрылымын жасайды: білім алу 
үдерісіне қатысушы адамдардың барлығы, қоғаммен жинақталған білім 
(қоғамдық  мәдениет)  -  оқу  пәні  көмегімен  ақпараттарды  жинақтайтын 
және кодтайтын семиотикалық құрылымдардың көптігі (тілдер); ғылыми  
білімдерді  түсінікті  етіп  жеткізетін,  көпшілікке  тарату  қызметін 
орындайтын  адамдар  жиыны,  басқару  (бағдарламаларды,  оқулықтарды, 
көмекші  құралдарды)  компоненттері;  мақсатқа  жету  тәсілдері  – 
құралдар, формалар, педагогикалық ықпал ету әдістері; педагогтар.
 
А.В.Ковалев  педагогикалық  жүйенің  сыртқы  ортасы,  адамзаттық 
қоғам  біртұтастықта  қарастырылатын  жүйенің  ағымдағы  міндеттерін 
анықтайтын  оның  қызмет  атқаруы  болып  табылады  деп  болжалдайды; 
педагогикалық  жүйенің  мақсатқа  бағытты  қызметі  -  педагогикалық 
үдерісті  оңтайландыру;  педагогикалық  жүйенің  маңызды  міндеті 
сапасында  кездейсоқ,  енжар  үдеріс  жағдайынан  неғұрлым  анықталған, 
неғұрлым  мақсатқа  сәйкес  үдеріс  жағдайына,  жеке  деңгейде  жүзеге 
асырылатын таным үдерісін ауыстыру болып саналады [86].
 
В.Оконь  білім  берудің  негізгі  құрамдастарына  оқытушыларды, 
олардың  құзыреттіліктерін,  жұмыс  әдістерін,  әуестенушіліктерін;  білім 
алушыларды, олардың қажеттіліктерін, уәждемесі мен жұмыс әдістерін; 
білім  берудің  мазмұнын,  оның  сұрыпталуы  мен  жүйелілігін,  алынған 
нәтижелерді тексеру әдістерін; білім беру ортасын жатқызады [87]. 
С.И.Архангельский оқу үдерісін ахуалдың, мінез-құлықтың қарым-
қатынастар  мен  байланыстардың  шексіз  сан  алуандығын  білдіретін 
үлкен, күрделі, ашық, динамикалық жүйе деп анықтаған. Оқу үдерісінің 
маңызды,  жетекші  компонентіне  С.И.Архангельский  оқу  мазмұнын; 
оқытушылардың  оқу  және  ғылыми  әрекетін,  оқыту  құралдарын;  білім 
берудің  әдістері  мен  формаларын;  субъектілердің  оқу  жұмыстарын 
жатқызады. Әрбір аталған компоненттер күрделілігі түрлі деңгейлердегі 
жүйе немесе қосалқы жүйелерді ұсынады[88].
 
Оқыту технологиясының орталық сәттерінің (негізгі тұсы) бірі оқу 
үдерісін  жүйелі  ұйымдастыру  болып  табылады.  Жүйелілік  тұғыр  оқу 
үдерісінде оның технологиялылығын шарттайды.
 
Д.В.Чернилевскийдің  пікірінше,  технологиялық  тұғыр  оқытуға 
білім  беру  бағдарламаларынан,  оқу  мақсаттары  мен  мазмұнынан  оқу 
үдерісін  құрылымдауды  қамтиды.  Жүйелілік  тұғыр  оқыту  үшін  (білім 
беру)  педагогикалық  технологияларды  мақсатқа  жету  аспаптары  деген 
есептеуді    қисындылыққа  сыйдырады.  Сонымен  бірге  педагогикалық 
технологиялар  осы  үдерісті  басқару  мақсаттарына  қол  жеткізетін 

45 
 
тәсілдер мен құралдар жүйесі ретінде алдын ала жобаланған оқу үдерісін 
тәжірибеде жүйелі, бірізді іске асыру ретінде қарастыру ұсынылады [65]. 
Кәсіптік  білім  беру  құрылымына  келесі  компоненттер  қамтылуы 
мүмкін:  оның  кіріктірілген  жүйесінің  тұжырымдамалық  моделі 
құрылымдалатын  зерттеулер  мен  жүзеге  асырулары  үшін  (қойылған 
мақсаттарға  қол  жеткізу  мен  міндеттерді  шешу)  кіріктірілетін  нысан 
болып табылатындар: 
1)  негізгі  ұстанымдарды,  субъектілерді,  мазмұнды,  форманы, 
әдістер мен технологияларды, құралдарды, оқыту ортасы мен мазмұнын
 
қамтитын оқыту жүйесі; 
2)  білімдерді  меңгерту  негізіндегі  өзекті  салалардың  қосалқы 
жүйесі; 
3)  мақсатты  бағдарламалар  (ақпараттық,  ұйымдастырушылық, 
әдіснамалық,  бағдарламалық,  әдістемелік,  материалдық-техникалық, 
кадрлық,  ғылыми,  психологиялық  және  басқа  қамтамасыз  етулер), 
қойылған міндеттерді шешу мен мақсатқа қол жеткізу үшін жасақталған 
және жүйенің тұрақты қызмет атқаруын қамтитын қосалқы жүйелер. 
Кәсіби  құзыреттілікті  қалыптастыруды  жүйені  құрылымдау  мен 
жүзеге  асыруға  жүйелілік  тұғырдың  жалпы  сызбасы  төменде 
көрсетілгендей түрде ұсынылуы мүмкін [89]. 
1) оқытудың мақсаты (мақсаттары) мен міндетін анықтау; 
2)  кәсіптік  оқытудың  тұжырымдамалық  моделінің  кіріктірілген 
жүйесін құрылымдау (қойылған мақсаттар негізінде); 
3)  кәсіби  құзыреттілікті  қалыптастырудың  кіріктірілген  жүйесінің 
мақсатты  бағдарламасының  атқарымдық  қызметі  мен  компоненттерінің 
дамуын жасақтау; 
4)  басқарудың  кіріктірілген  жүйесін  жасақтау  (жүйелермен, 
мақсатты  бағдарламалармен,  мақсатқа  жету  үдерістерімен  және 
міндеттерді орындаумен, алынған нәтижелерді таратумен, т.б.); 
5)  кәсіби  құзыреттілік  пен  оның  мақсатты  бағдарламалары 
жүйесінің  тұрақты  қызмет  атқаруын  қамтамасыз  ететін  қосалқы 
жүйелерді  жасақтау  (мақсатты  бағдарламалар,  қосалқы  бағдарламалар 
мен жобалар); 
6)  жоғары  мектептің  кәсіби  мамандарының  мақсатқа  (мақсаттарға) 
жету  мен  қойылған  міндеттерді  шешуі  үшін  кәсіптік оқыту  жүйесі  мен 
оның мақсатты бағдарламаларын жүзеге асыру; 
7) нәтижелерді алу және оны пайдалану. 
Кәсіби  құзыреттілікті  қалыптастырудың  кіріктірілген  жүйесін 
құрылымдау  мен  жүзеге  асыру  жүйелілік  тұғырдың  тұжырымдамалық 
моделінің жалпы құрылымына қамтылуы мүмкін: 
-  кәсіптік  оқыту  мен  заманауи  мамандарды  даярлау  мақсаты 
(мақсаттары); 
- кәсіби құзыреттілік пен қалыптастырудың кіріктірілген жүйесінің 
негізгі компоненттері және біртұтастықтағы кәсіби құзыреттілік; 

46 
 
-  негізгі  ұстанымдарды,  субъектілерді,  мазмұнды,  әдістер  мен 
технологияларды,  формаларды,  құралдарды,  оқу  ортасы  мен 
нәтижелерін  өз  компоненттерінің  қатарына  енгізетін  оқу  үдерісі 
жүйесінің моделі; 
-  кәсіптік  оқыту  үдерісінде  қолданылатын  өзекті  білімдердің 
қосалқы жүйесі; 
- жүйенің тұрақты және тиімді қызмет атқаруы оның компоненттері 
мен мақсатты бағдарламасын қамтамасыз ететін қосалқы жүйелері; 
-инвариантты 
компонент 
– 
тікелейоқытужүйесі,алвариативтікомпоненттер  –  өзекті  білімдердің 
қосалқыжүйесі мен қамтамасыз 
етудің қосалқы жүйесі болып табылатын кәсіби оқытудың кіріктірілген 
жүйесі; 
кәсіптік оқытудың кіріктірілген жүйесінің негізгі компоненттерінің 
мақсатты  бағдарламалары;  жүйені  және  оның  негізгі  компоненттерін 
басқару;  оқу  үдерісі  жүйесінің  компонентінің  ерекше  басқарушылық 
қызметі;  оқу  үдерісін  және  алынған  нәтижелерді  басқару;  білім 
алушылардың өзін-өзі басқаруы; 
- кіріктірілген жүйе мен оның мақсатты бағдарламаларының жүзеге 
асырылу бағдарламалары; 
- сыртқы (оқу үдерісіне қатынасы бойынша) орта нысандары: ЖОО 
түлектерінің  алдағы  кәсіби  қызмет  нысандары,  саяси,  әлеуметтік, 
экономикалық және басқа жүйелер; 
-  мақсатқа  (мақсаттарға)  жету  және  қойылған  мәселені  шешу; 
кіріктірілген жүйе компоненттерін жетілдіру және дамыту; сыртқы орта 
нысандарымен  қажетті,  тиімді  өзара  әрекеттестікті  қамту;  осы 
нысандарды 
жетілдіру 
және 
дамыту; 
жүйелерді, 
мақсатты 
бағдарламаларды,  басқару  жүйелерін,  адамдардың  іс-әрекеттерін  т.б. 
жетілдіру  мен  дамытуды  бейнелейтін  кіріктірілген  жүйелер  мен 
мақсатты бағдарламаларды жүзеге асыру нәтижелері; 
-  кіріктірілген  жүйелерге  мақсатты  бағдарламалар  мен  оларды 
жүзеге  асыруға  ықпал  ететін  факторлар  (ішкі  және  сыртқы,  жағымды 
және жағымсыз, тікелей және жанама); 
- кері байланыс. 
Кәсіби  құзыреттілікті  қалыптастыру  мен  біртұтас  кәсіби 
құзыреттіліктің  кіріктірілген  жүйесінің  тұжырымдамалық  моделін 
құрылымдау  және  мақсатты  бағдарламаны  жасақтау,  біз  жасап 
шығарған,  қарастырылған  нысан  туралы  жүйелік  құрылым  мен  сәйкес 
ақпараттарды зерделеуден бұрын орын алған. 
Болашақ мамандардың кәсіби құзыреттілігін қалыптастыруғаықпал 
ететін,  олардың  қазіргі  жағдайын  анықтау  мақсаты  мен  сыртқы  орта 
нысандары  туралы  ақпараттарды  оқу  үдерісінде  зерделеудің  де, 
қолданудың да маңызы зор.  

47 
 
Сыртқы 
орта 
нысандарына 
білім 
алушылардың 
кәсіби 
құзыреттілігін  қалыптастыру  мен  кәсіптік  оқытудың  тиімділігіне, 
сапасына  тікелей  және  жанама  ықпал  ететін  нысандар  жатқызылуы 
мүмкін,  соның  ішінде:  білім  беру  саласындағы  саясаттар,  тиісті 
заңнамалар,  ЖОО  түлектерінің  негізгі  бөлігінің  кәсіби  әрекеттері 
экономикалық,  әлеуметтік,  экологиялық  және  біздің  қоғамымыздың 
тіршілік  қарекетінің  басқа  да  аспектілері  болжанатын  экономиканың  
белгілі бір саласының дамуының деңгейі. 
Жүйелі  зерттеу  мүмкін  болатын  барлық  қорытындыларды, 
қарастыратын  нысан  жүйелеуді  және  іргелендіруді  болжайды.  Болашақ 
мамандарды  кәсіптік  оқыту  үдерісінің  белгілі  болған,  жалпыланған 
сипаттамасы қатарына біздер жүзеге асырылған және алдағы танымдық, 
тәжірибелік,  теориялық  және  басқа  да  (бірінші  кезекте  кәсіби)  іс-
әрекеттердің  бағдарлық  негіздері  түсінігін  енгіздік.  Бұндай  бағдарлық 
негіздердің  бастауын  білім  алушылар  меңгерген  негізгі  білім,  білік, 
дағдылар,  сондай-ақ  өздерінің  іске  асырған  және  алдағы  қызметтерінде 
қолдана білуге қабілеттіліктері мен дайындықтары құрайды.  
Бұл ретте біз игерілген білім, білік, дағдыларды стандарт деңгейінде 
(білім  беру  стандартына  сәйкес  жауап  беретін);  шығармашылық 
деңгейлерінде және зерттеушілік деңгейлерінде пайдалануға қабілет пен 
дайындықтың  жалпыланған  түрінде  көрініс  беретін  спецификалық 
құзыреттер түсінігін енгіздік. 
Алдағы  кәсіби  қызметтің  бағдарлық  негіздеріне  не  қатысты  десек, 
ол негізгі (кезеңдік өзгеретін) және вариативті (тікелей кәсіби іс-әрекетті 
бейнелейтін) құрамдастарды шартты түрде енгізеді. 
Бірінші  құрамдас  тұрғысынан    -  болашақ  маманның  мемлекет 
саясаты туралы нақты экономика саласы мен тиісті заңнамалар туралы, 
экономикадағы негізгі мәселелер, ол үшін өзекті салалар мен алдағы іс-
әрекеттің  көкейкесті  тұстары  туралы  түсінікке  ие  болуы,  белгілі  бір 
құзыреттіліктер мен қабілеттердің (сонымен қатар дайындық), сондай-ақ 
шығармашылық, зияткерлік қабілеттердің талап етілетін деңгейін, кәсіби 
маңызды  және  тұлғалық  сапаларын  іс-тәжірибеде  қолдана  білудің 
базалық білім, білік, дағдыларын (жалпымәдени, кәсіби, әлеуметтік және 
басқа) 
игерулері, 
басқаша 
айтқанда 
кәсіби 
құзыреттіліктің 
қамтитындарының барлығын енгізуі тиіс.   
Екіншісі,  жоғарыда  аталған  кәсіби  қызметтің  бағдарлық  негіздерін 
құраушыларын біз алдағы білімділік нәтижелелері мен жұмыс орынында 
түлектің  тікелей  кәсіби  қызметінің  нәтижелерін  бейнелейтін  бірқилы 
қабықша (негізгі құраушыларға қатынас бойынша) деп атаймыз. 
Біздің  көзқарасымызша,  кәсіби  құзыреттілікті  қалыптастырудың 
жүйесін  қарастыра  келе,  осы  үдерісті  жүзеге  асыру  тәсілдері  туралы 
айтып  өткен  жөн.  Бұнда  әдіснамалық  негізгі  жүйе  болып  табылатын 
қойылған  мақсаттар  мен  міндеттерді  жүзеге  асыратын  бағдарламалық 
мақсатты әдіс туралы сөз болып отыр. 

48 
 
Анықталған  мақсатты  бағдарламалар  аясындағы  оқу  үдерісіне 
қатысушылардың  іс-әрекеттері  мен  қызметтеріннақтылау  олардың 
тиімділігін, сапасы мен басқарылуын арттырады. 
Ю.А.  Гарпунг  пен  К.К.Кайдаровтың  анықтаулары  бойынша, 
бағдарлық-мақсатты әдісті қолдану оқу үдерісінде болашақ мамандарды 
сапалы  басқаруды  неғұрлым  тиімді  жүзеге  асыруға  мүмкіндік  береді  
[90] Бағдарлық-мақсаттық тәсіл жүйелілік тұғыр негізінде кәсіптік оқыту 
мен  білім  алушылардың  кәсіби  құзыреттілігін  қалыптастыруды 
жобалауда, ұйымдастыруда келесідей негізгі ережелерді ұсынады [91]. 
Барлық  бағдарламалар  үшін  бірегей  бағдарлар  –  жоғары  мектеп 
мамандарыныңдайындығыменкәсіптікоқытудыңмақсаттарыменміндетте
рі. 
Біз  бағдарлық-мақсатты  тұғырды  осы  бағдарламалар  үшін  арнайы 
құрылулар  көмегімен  қойылған  мақсатқа  ұйымдасқан  түрде  қол 
жеткізудің әдіснамалық бағыттары ретінде қарастырамыз. 
Бағдарлық-мақсатты  зерттеу  мен  кәсіптік  оқытуды  жүзеге  асыру 
тұрғысынан  негізгі  сәттері  төмендегідей  болып  табылатын  жүйелік 
технологияның біртұтастығы туралы айтып өткен орынды. 
1.  Кәсіби  құзыреттілікті  қалыптастырудың  кіріктірілген  жүйесінің 
тұжырымдамалық  моделінің  болуы,  әрбір  компоненттердің  жетілдірілуі 
мен 
инновациялық 
дамуы. 
Сонымен, 
кәсіби 
құзыреттілікті 
қалыптастыру  жүйесі  мен  оның  мақсатты  бағдарламалары,  сондай-ақ 
арнайы  жасақталған  жобаларды,  біз  қойылған  мақсатқа  жету  мен 
мәселенің шешімін табу құралы ретінде қарастырамыз. 
2.  Барлық  мақсатты  бағдарламалар  мен  жобалар  үшін  бірыңғай 
нормативтік-құқықтық база. 
2.  Озық  оқытудың  кіріктірілген  жүйесін  басқарудың  жалпы 
ұстанымдары 
мен 
функциялары, 
мақсатты 
бағдарламалармен, 
жобалармен  көрсетілген  жүйе  компоненттерінің  сыртқы  ортамен  өзара 
әрекеттестік үдерісі. 
4. 
Өзін-өзі 
басқарудың 
мақсатқа 
бағытты 
дамытылған 
элементтерінің болуы. 
5. Қойылған мәселелерді шешу мен күтілетін нәтижеге оңтайлы қол 
жеткізуді,  қызметтің  тұрақтылығын,  кіріктірілген  жүйелерді  жүзеге 
асыруды, мақсатты бағдарламалар мен жобаларды, субъектілердің сәйкес 
іс-әрекетін қамтамасыз ететін қосалқы жүйенің болуы. 
6.  Басқарушылық  шешімдерді  қабылдауда  бірегей  ұстанымдар  мен 
өзара байланысты іс-шаралардың әзірленуі. 
7.  Жүзеге  асырылған  және  алдағы  іс-әрекеттің  жүйелік  білік, 
дағдылар  мен  басқа  да  өзекті  (болашақ  мамандар  үшін)  ойлау 
тәсілдерінің  қажетті  бағдарлық  негіздерінің  субъект  бойынан  табылуы 
(болашақ  мамандарды  оқытудың  стратегиялық  мақсаттары  мен 
міндеттері,  тәрбиелеу  мен  дамыту,  сондай-ақ  тұтынушылардың 
талаптары негізінде қалыптастырылған қасиеттер). 

49 
 
2.  Кәсіптік  оқыту  мен  кәсіби  құзыреттілікті  қалыптастырудың 
бағдарлық-мақсатты  тұғыры  осы  бағдарлама  үшін  арнайы  әзірленіп, 
жасақтаулар  көмегімен  білім  алушылардың  қойылған  мақсаттарға  қол 
жеткізулерімен,тәрбиелеу  және  дамыту  бойынша  іс-әрекеттерді 
ұйымдастыру  әдіснамасын  ұсынады.  Субъектінің  өзі  үшін  құрайтын  іс-
әрекетінің  мақсатты  бағдарламасы  жұмсалатын  шығынды  барынша 
азайту  кезінде  мақсатқа  қол  жеткізу  мен  мәселелердің  шешімін  табуға 
жағдай жасайды. 
3. Мақсатты бағдарламалар кәсіптік оқытудың кіріктірілген жүйесін 
барлық  негізгі  компоненттер  мен  элементтер  үшін  олардың 
қызметтерінің  «өнімі»  ретінде  жасақтайды.  Жүйе  компоненттері 
өздерінің  мақсатты  бағдарламаларының  көмегімен  қызметін  бастаған 
кездежүйе  «жанданады».  Бұл  жағдайда  жүйенің  модельі  емес,  жүйенің 
өзі  қарастырылады  және  дамытылады.  Біз  дамытып  отырған 
бағдарламалық-мақсатты  тұғырдың  маңызды  ерекшелігі  де  осымен 
тұжырымдалады. 
4.  Бағдарламалық-мақсатты  тұғырдың  екінші  ерекшелігі  мақсатты 
бағдарламалар  бір  мезгілде  дербес  жүйе  және  үдеріс  ретінде 
қарастырылумен  қорытындыланады.  Мақсатты  бағдарламалар  екінші 
жағдайда осы немесе басқа үдерісті ұсынатын анықталған жиынтықтар 
іс-әрекет бағдарламасы ретінде қарастырылады. 
5.  Жүйенің  компоненттерінің  қызметі  өз  кезегінде  тұрақты 
ақпараттық, 
әдіснамалық, 
кадрлық, 
материалдық-техникалық, 
психологиялық,  нормативтік-құқықтық,  ғылыми  және  басқа  да  кәсіптік 
оқыту мен білім алушылардың кәсіби құзыреттілігін қамтамасыз ететін 
өзінің мақсатты бағдарламалары мен жобалары бар.   
6.  Бағдарлық-мақсатты  тұғырдың  төртінші  ерекшелігі  әрбір 
мақсатты  бағдарламалар  үш  негізгі  мақсаттың  таралып,  дайындалып, 
жүзеге асырылуынан тұрады: 
а)  кәсіптік  оқытудың  қойылған  міндеттерін  шешу  үшін  білім 
алушылардың  кәсіби  құзыреттілігін  қалыптастырудың  мақсаты  мен 
жоспарланған нәтижелеріне қол жеткізу; 
ә) «өнім» болып табылатын компоненттер жүйесін жетілдіру; 
б) мақсатты бағдарламалардың өзін дербес спецификалық жүйелер 
мен үдерістер ретінде жетілдіру мен дамыту; 
7.  Мақсатты  бағдарламаны  оңтайландыру  мен  нақтылау  үшін 
кемінде 3 негізгі іс-әрекеттер жиынтығы болады: 
зерделеуге 
арналған 
(зерттеу, 
талдау, 
диагностикалау, 
мониторингтеу); 
жасақтауға  арналған  (құрылымдау,  модельдеу,  жобалау,  жоспарлау, 
ұйымдастыру, инновациялық даму, т.б.); 
жүзеге  асыруға  арналған  (тарату,  енгізу,  орындау,  мақсатқа  жету, 
қойылған міндеттерді шешу). 

50 
 
8. 
Мақсатты 
бағдарламаның 
атқарымдық 
қызметі 
мен 
қарастырылушы  кіріктірілген  жүйелер  компоненттерінің  жүзеге 
асырылуының қалыптастырылуының моделі. 
Жоғарыда  айтылып  өткендей,  жүзеге  асыру  «өнімі»  оның 
компоненттері ретіндегі құрылымдалған жүйелер негізінде жасақталады. 
Әрбір мақсатты қосалқы бағдарламалар оның мазмұнының 3 негізгі 
аспектісінде көрініс береді: 
зерделеулі,  талдауды,  жағдаятты  бағалау  мен  болжауды  және 
нысанның  ахуалын,  ақпараттық  кері  байланысты,  ғылыми  зерттеулерді, 
эксперименттерді қамтамасыз ететін зерттеу; 
жасақтау:  модельдеу,  жобалау,  дайындау,  жетілдіру,  дамыту  және 
т.б.; 
атқарымдық қызметті, қойылған мәселенің шешімін табуды 
қамтитын жүзеге асыру. 
Озық оқытуды жобалау, жасақтау, жүзеге асыру кезеңдерінде пайда 
болуы  мүмкінжәне  ақырғы  қорытындысында  сапада  нәтижелердің 
дәйектілігі мен тиімділігінде көрінетін кемшіліктер, ақаулар, қателіктер. 
9.  Мақсатты  қосалқы  бағдарламаны  жүзеге  асыру  үшін 
төмендегідей бірізділікте қарастырылады: 
кәсіптік оқыту жүйесінің және кәсіби құзыреттілікті қалыптастыру 
жүйесінің барлық компоненттері: 
негізгі  ұстанымдар,  субъектілер,  мазмұн,  форма,  әдістер  мен 
технологиялар, құралдар, оқу ортасы мен оқыту нәтижесі; 
осы  жүйелермен  өзара  әрекеттесетін  кіріктірілген  жүйелер  және 
сыртқы  орта  нысандарының  барлық  компоненттеріне  қатысты  өзекті 
білімдер саласының қосалқы жүйесі; 
басқа да қосалқы жүйелер, кіріктірілген жүйелердің компоненттері 
мен элементтері. 
Мақсатты 
бағдарламалар 
құрылымдалған 
жүйелер 
компоненттерінің  жүзеге  асырылуымен,  бірақ  зерделенетін  нысан 
туралы  ақпараттарды  зерделеу  мен  алдын  ала  жүйелік  құрылымдау 
үдерісінде есебімен анықталған. 
10.  Бағдарлық-мақсатты  тұғыр  мен  соның  негізінде  жасақталған 
бағдарлы  мақсатты  технологиялар,  қоршаған  (саяси,  әлеуметтік, 
экономикалық  және  басқа)  болмысты  жүзеге  асыру  мен  дамытудың 
маңызды сәттері: 
Біріншіден,  мақсатты  бағдарламалар  мақсатқа  (мақсаттарға)  жету, 
кәсіптік  оқыту  мен  кәсіби  құзыреттілікті  қалыптастыруға  қойылған 
мәселелерді шешу үшін тәсілдеме сапасында құрылымдалатын жүйелер 
(жүйелілік тұғырды жүзеге асыруға ұсынылған технологиялары). 
1)  Жоспарланған  нәтижелерге  қол  жеткізу  (оқыту  жүйесі  мен 
компоненттері). 
2) Бір уақытта жүзеге асыру және дамыту. 
3) Мақсатты бағдарламаның өзін жетілдіру және дамыту. 

51 
 
Екіншіден,  кез  келген  мақсатты  бағдарламаны  өз  мақсаттары  мен 
біртұтас кіріктірілген жүйе мақсаттарына жетуге қызмет ететін тәуелсіз 
жүйе ретінде қарастырып жүзеге асыру қажет. 
Бағдарлық-мақсатты  тұғырдың  ұсынылып  отырған  әдіснамасы 
ұйымдастырылған,  құқықтық,  теориялық,  әдістемелік,  технологиялық 
және  басқа  да  негіздер  мен  тәсілдерді,  тиісті  зерттеулерді, 
жасақтауларды талап етеді. 
11.  Кәсіптік  оқыту  мен  кәсіби  құзыреттілікті  қалыптастыру 
жүйесінің  әрбір  элементі  үшін  өзіндік  мақсатты  бағдарламалары 
құрылады,  мақсатты  жүйенің  басты  мақсаттарына  жауап  бере  алатын, 
әсіресе: 
а)  мақсатты  бағдарлама  «субъектілердің»  оқу  үдерісінің  білім 
алушыларына, оқу үдерісін басқару субъектілеріне, оқытушылар мен 
қатысушыларға  жатқызылатын  өзіндік  қосалқы  бағдарламалары  бар. 
Әрбір  білім  алушы  үшін  өздерінің  жүзеге  асырған  және  алдағы 
(танымдық,  теориялық  және  тәжірибелік)  іс-әрекетінің  бағдарлық 
негіздерін құру міндетті шарт болып табылады.  
Бұл бағдарламада білім алушылардың бойына, жүйелік біліктер мен 
дағдылар  және  өзге  де  (болашақ  маман  үшін  өзекті)  ойлау  тәсілдерін 
қалыптастыруға  басым  назар  аударылады.  Бұдан  өзге,  кәсіби 
құзыреттілікті  қалыптастырудың  міндетті  шарты  қоршаған  болмысты 
біртұтас  тануға,  сондай-ақ  жүзеге  асырылған  және  алдағы  (кәсіби) 
қызметтегі  мәселелер  мен  міндеттерді  оңтайлы  шешуге  жағдай 
жасайтын  білім  алушылар  ұсынған  іс-әрекеттер  мен  қызметтер  түрін 
мақсатқа бағытты меңгеру болып табылады. 
Оқытудың негізгі ұстанымдарын, мазмұнын, формасын, әдістер мен 
құралдарын  таңдау  мен  қалыптастыру  үшін  қоғамның  мамандарға 
қоятын  талаптары,  мемлекеттік  саясат  және  білім  беруді  дамыту 
стратегиялары,  әлеуметтік  тапсырыс,  тұтынушылардың  талаптары,  оқу 
орындары  түлектерінің  мінсіз  моделі  маңызды  бағдарлар  болып 
табылады. 
б)  «оқыту  принциптерінің»  мақсатты  бағдарламасы  тәжірибеде 
барлық  негізгі  дидактикалық  және  спецификалық  үдерістерді  жүзеге 
асыруға қызмет етеді. Сонымен бірге көп жағдайда оның жетілдіруі мен 
дамуы  үдерісін  жеңілдете  отырып,  оның  жүйелі  танымына  жағдай 
жасайды.  Бұдан  өзге,  әрбір  жекелеген  ұстанымдарға  ұстанымдардың 
көрсетілген кескін олардың ұйымдастырылу механизмдерін, оқу үдерісін 
реттеуді айтарлықтай жақсартуға мүмкіндік береді. 
Мысалы, бұл жұмыста ұсынылған жүйелік құрылым технологиясы 
мен  қарастырушы  нысанды  зерделеу  дерлік  барлық  оқыту  үдерістерін 
үйлестіреді.  Басқа  жағынан  алғанда,  осы  жағдайда  қолданылған  бір 
уақыттылық ұстанымдар жүйесінде біз енгізген барлық сипаттамаларды 
көрсетеді,  осы  іс-әрекет  түрлерінің  технологияларында  синергияның 

52 
 
әсерлерін  айтарлықтай  күшейтетін  жүзеге  асырылғандардың  өзіндік 
ұстанымдар жүйесі бар. 
Бұл жерде мәселе оқыту мақсаттарына тиімді қол жеткізудің негізін 
қалаушы  факторлар  ретіне  қолданыстағы  оқу  үдерісі  әдіснамалық 
білімдер  мен  біліктерді,  дағдыларды  (оқу  үдерісіндегі  таным 
ұстанымдары  білімін  енгізе  отырып)  білім  алушылардың  бойында 
қалыптастырып дамытпайтындығымен тұжырымдалады. 
Осы мақсатты бағдарламада барлық жалпыға белгілі дидактикалық 
ұстанымдар  қайта  түрленуімен  сәйкестікте  жүйелік  ұстанымының 
жүзеге асыруына басым назар аударылады; 
в)  «оқыту  мазмұнының»  мақсатты  бағдарламасы  өзінің  қосалқы 
бағдарламаларының  қатарына  оқу  бағдарламаларын,  осы  немесе  басқа 
дисциплиналардың жұмыс бағдарламаларын зерделеу, мемлекеттік және 
халықаралық стандарттарды негізгі және қосымша ұсынылатын 
әдебиеттер компьютерлік бағдарламалар және т.б. жатқызады; 
білім  алушылардың  кәсіби  құзыреттілігін  қалыптастыру  мен 
кәсіптік  оқытудың  міндетті  шарты  тәуелсіз  құрылым  мен  оқытудың 
мазмұнын  зерделейтін  озық  қалыптастыруы,  біліктер  мен  дағдыларды 
дамыту болып табылады. 
Осы  орайда  меңгерілуі  тиіс  мазмұндық  материалдарды  өз 
беттерінше 
сұрыптауда 
үлкен 
қиындықтар 
туындайды 
деп 
С.Д.Смирновтың  жұмысында  айтқан  ой-пікірін  есепке  алу  ақылға 
қонымды болар еді [92]. 
г)  «оқыту  әдістерінің  мақсатты  бағдарламасы  оқыту  әдістері  мен 
технологияларының және оқу сабақтарын әдістемелік қамтамасыз ету, өз 
бетіндік  жұмыстар  мен  оқу  үдерісінің  тұтас  жүйесін  жасақтауды 
болжалдайды. 
Бұл  мақсатты  бағдарламаның  орталық  бөлімі  оқу  үдерісінде  тиісті 
жүйелік әдістерді әзірлеу мен қабылдау болып табылады; 
д)  «оқыту  формаларының»  мақсатты  бағдарламалары  жеке  және 
ұжымдық  оқытуды,  қашықтықтан  оқыту  формасын,  дәрістік, 
тәжірибелік,  өз  бетіндік  және  өзге  де  оқыту  формаларын  өнімді 
үйлестіруді, оның үлестіру мен уақытылыпайдалануды жүзеге асырады. 
Бұл  мақсатты  бағдарламаның  түйінді  сәті  теориялық  және 
тәжірибелік  қызметте  өзін-өзі  басқарудың  элементтерімен,  білім 
алушылардың  дерлік  толыққанды  өз  бетіндік  қызметтерін  қамтамасыз 
ету болып табылады; 
е)  мақсатты  бағдарламалар  «оқыту  құралдары»  танымдық, 
теориялық,  тәжірибелік  және  басқа  да  модельдер;  плакаттар; 
интербелсенді  оқыту  тәсілдері,  оқытудың  компьютерлік  және  басқа  да 
техникалық  құралдары  қызметтердің  бағдарлық  негіздерін  қамти 
отырып,  мақсатқа  бағытты  және  оқытудың  түрлі  қажетті  құралдарын 
пайдалануды қарастырады. 

53 
 
Бұл  жағдайда  алдағы  кәсіби  іс-әрекеттің  ойлау  тәсілдері  үшін 
жүйелі біліктер мен дағдылардың және басқа да өзекті қарастырылатын 
нысан  мен  қоршаған  болмысты  жүйелі  танудың  өзіндік  тұлғалық 
құралдарын  ұғыну  мен  мақсатқа  бағытты  қалыптастыруға  анағұрлым 
назар аударылады; 
ж) мақсатты бағдарлама - «оқыту ортасы» субъектілердің, сондай-ақ 
оқу  мекемелері  мен  әрбір  сабақтағы  шығармашылық  ортасын  құру 
бойынша 
түрлі 
ұсынымдарын, 
шығармашылық 
іс-әрекетін 
ұйымдастырудың міндетті қабылдануын қамтиды; 
з)  мақсатты  бағдарламалар  -  «нәтижелер»  әрбір  білім  алушы  жеке 
және  ұжыммен  жүзеге  асырылатын:  оқу  бағдарламасын;  іс-әрекетің 
бағдарлық  негіздері;  өз  бетіндік  жұмыстардың  бағдарламасын;  оқыту 
мақсаттары мен қойылған мәселені шешуде жетістікке жету үдерісінде; 
емтихандар  мен  сынақтар  тапсыруда  және  т.б.  кезінде  алынатын 
жоспарланған және басқа да нәтижелерді оқу үдерісінде анық белгілеу  
мен тиісті орындарда пайдалану. Бұнымен бірге білім алушылардың 
бойында  саналы  қарым-қатынастармен  игерілген  білім,  білік, 
дағдыларды,  құзыр  мен  құзыреттіліктерді  сапалы  қамтамасыз  етуге,  өз 
беттерінше талпынуға мақсатқа бағытты даму жүзеге асырылады. 
Алынған  нәтижелерді  бағалау  үшін  оқытудың  нәтижелігі  мен 
тиімділігімен, жүзеге асырылуымен үйлесімділікте арнайы критерийлер 
құрылады; 
и) кәсіптік оқыту жүйесі қызметінің тұрақты атқарылуы мен кәсіби 
құзыреттілікті,  оның  мақсатты  бағдарламаларын  қалыптастыруды 
қамтитын  мақсатты  бағдарламалар  мен  жобалар,  мысалы,  оқу  үдерісін 
тұтас  қамтитын  мақсатты  бағдарламалар  мен  қосалқы  бағдарламалар, 
жобалар,  оқыту  жүйесі  мен  оның  мақсатты  бағдарламалары,  оқыту 
субъектісінің іс-әрекеттері, кітапхана қызметі, т.б.; 
к)кәсіптік  оқыту  субъектісінің  оқу-танымдық,  өз  бетіндік, 
теориялық тәжірибелік және басқа да іс-әрекеттер әдіснамасын, танымнң 
заманауи әдістерін дамыту мен енгізу және т.б. өз уақытында жетілдіру 
мен  дамытуды  жүзеге  асырушы  мақсатты  бағдарламалар,  қосалқы 
бағдарламалар  мен  әдіснамалық  қамтамасыз  ету  жобалары.    Бұл  жерде 
біз  әдіснаманы  іс-әрекетті  ұйымдастыру  туралы  ғылым  ретінде 
анықтаған  А.М.Новиковапен  Д.А  Новиковтердің  ой-пікірлеріне 
сүйенеміз[93]; 
л)  педагогикалық-психологиялық  қамтамасыз  етулердің  мақсатты 
бағдарламалары  білім  алушылардың  жағдайын,  түрлі  психологиялық 
және 
психологиялық-педагогикалық 
негіздерді 
жасақтау 
және 
пайдалану,  кәсіби  маңызды  және  тұлғаның  жеке  тұлғалық  сапаларын 
дамытудың  құралдары  мен  механизмдерін,  мотивацияларын,  жоғары 
белсенді  танымдық  және  өз  бетінділікті,  өзін-өзі  басқаруды,  өзін-өзі 
реттеуді қамтамасыз етуді диагностикалайды және зерттейді. 

54 
 
12.  Ықпал  етуші  факторлар  мен  олардың  салдарлары,  олардың 
кіріктірілген  жүйемен  өзара  әрекеттесуін  есепке  алады  (бар  немесе 
болуы  мүмкін),  сонымен  қатар  мақсатты  бағыттар  келесілерді 
қарастырады: 
оқу 
субъектілері 
мен 
мамандардың 
жүзеге 
асырылатын 
бағдарламаларды,  жобаларды,  қызметтер    мен  іс-әрекеттерді  уақытылы 
оңтайландыру  және  түзету,  зерттеу  нысандарын,  жүйелерді,  іс-әрекет 
бағдарламаларын, сыртқы орта нысандары мен т.б. ахуалын айтарлықтай 
нашарлатуға  қабілетті,  осы  немесе  басқа  да  факторлар  субъектілерінің 
бар болуы кезінде жүзеге асырылуы (бірінші кезектегі шаралар ретінде) 
тиіс, қажетті, арнаулы іс-қимыл бағдарламасын; 
13.  Басқарудың  кіріктірілген  жүйесіне  –  бағдарламалар  (жобалар) 
мен нәтижелерді басқаруды енгізу – кәсіби құзыреттілікті қалыптастыру 
мен  кәсіптік  оқытудың  қойылған  мақсаттарына  қол  жеткізудің  оқу 
үдерісінің 
талап 
етілетін 
тиімділігі 
мен 
сапасын, 
оны 
қарқындатудың,субъект  бойына  жүйелік  білім,  білік,  дағдыларды  және 
басқа да өзекті 
ойлау тәсілдерін қалыптастырудың маңызды механизмі болып табылады.  
Кәсіби  құзыреттілікті  қалыптастырудың  бағдарлық-мақсаттық 
моделі 2.1 суретінде көрсетілген: 
1 – Мақсаттар мен міндеттер. 
2  –  Кәсіптік  оқытудың  кіріктірілген  жүйесі  және  білім 
алушылардың  кәсіби  құзыреттілігін  қойылған  міндеттер  мен 
мақсаттарға  жету  құралы  ретіндегі  білім  алушылардың  кәсіби 
құзыреттілігін қалыптастыру. 
3  –Білім  алушыларды  кәсіптік  оқытудың  кіріктірілген  жүйесі  мен 
кәсіптік құзыреттіліктерін қалыптастыру компоненттері. 
4  –  Кіріктірілген  жүйелер  компоненттердің  қызмет  атқаруы  мен 
жүзеге  асырылуының  мақсатты  бағдарламалары  (МБ)  мен  қосалқы 
бағдарламалары (ҚБ) нақты дисциплинаның оқу бағдарламалары болып 
табылатын негізін қалаушылары. 
5  –  Кәсіптік  оқыту  мен  білім  алушылардың  кәсіби  құзыреттілігін 
қалыптастыру  жүйесінің  компоненттері  мен  мақсатты  бағдарын  жүзеге 
асыру. 
6  –  Жүзеге  асыру  нысандары:  құзыреттіліктер,  кәсіби  әлеуметтену; 
кәсіби  маңызды  қалыптастырылулар,  сондай-ақ  білім  алушылар 
тұлғасының әлеуметтік-тұлғалық сапалары және т.б. 
7  –  Жүзеге  асыру  жүйелерін,  оның  қызмет  ету  компоненттерінің 
мақсатты  бағдарламаларын,  кәсіптік  оқыту  мен  кәсіби  құзыреттілікті 
қалыптастырудан  алынған  нәтижелері,  сонымен  қатар  оқыту 
субъектілерінің өзгертілген жағдайын бейнелейтін нәтижелер. 
Кәсіптік  оқыту,  кіріктірілген  жүйе  білім  алушылардың  кәсіби 
құзыреттілігін  қалыптастыру  компоненттерінен  (3),  іс-әрекеттің 
мақсатты  бағдарламалары  мен  қосалқы  бағдарламалары  (4),  тұрақты 

55 
 
түрде олардыжетілдіреді және дамытады, білім алушылардың танымдық 
және  басқа  да  іс-әрекеттерін  жүзеге  асыра  отырып,  бұл  бағдарламалар 
(қосалқы 
бағдарламалар) 
олардың 
кәсіби 
құзыреттілігін 
қалыптастырудың  мақсат-міндеттеріне  қол  жеткізуді  жүзеге  асырады 
(6).Жүйенің  неғұрлым  кең  тараған  моделі  «кіру  –  үдеріс  –  шығу  –  кері 
байланыс» болып табылады: бастапқыда жүйелердің кіру параметрлерін 
талдайды  және  қамтиды,  содан  кейін  жүйе  сыртқы  ортаның  ықпал 
етулері  мен  оның  шығуына  қойылатын  талаптар  анықталады,  кері 
байланыс каналының параметрлері, ақырғы кезекте (күтілетін нәтижеде) 
– жүйедегі үдеріс параметрлері сарапталады [94].  
Кез  келген  жағдайда  жүйе  модельдерін  құру  мен  жүйелілік 
тұғырларды  жүзеге  асырудың  қажетті  жүйелік  ұғымдары  білім 
алушылардың  танымдық  және  басқа  да  іс-әрекеттердегі  жүйелілік 
тұғырлардың анықталған компоненттері қажет. 
Суретте  оқу  орындарындағы  білім  беру  кезеңінде  педагогтар  мен 
білімалушылардың 
жағдайларыныңөзгеруініңқарапайымсызбасыұсынылған: (кіру – үдеріс - 
шығу жүйесінде). Мұнда кем дегенде өзгеріске ұшырайтын төрттік (кем 
дегенде)  келтірілген:  1)  педагог  пен  білім  алушылар  арасындағы  өзара 
қарым-қатынас; 2) педагог; 3) білім алушылар; 4) басқару. 
Жүйелілік  тұғыр  саласындағы  белгілі  бір  құзыреттіліктерді 
қалыптастыру міндеті төмендегілерді болжалдайды: 
- жүйелілік тұғырдың негізгі қағидалары мен ұғымдарын меңгеруді; 
-жүйетаным  мен  жүйе  теориясының  белгілі  бір  білімдердің 
қалыптастырылуын; 
- танымдық, ғылыми, тәжірибелік және басқа да іс-әрекеттерде 
жүйелілік тұғырды (жүйелік әдістер мен технологияларды қоса алғанда) 
жүзеге асыру тәсілдерін меңгеруді; 
-  қоршаған  болмыстың  қарастырылатын  нысандар  туралы 
зерделеуді  жүйелік  құрылымның  білім  мен  білік,  дағдыларын, 
ақпараттарды түсіну және қалыптастыруды;  
-  жүзеге  асырылған  және  алдағы  іс-әрекеттердегі  жүйелілік 
тұғырды таратуды; 
- жүйелі ойлаудың біліктері мен дағдыларын қалыптастыруды. 
Жүйелі  зерттеу  мен  жүйелілік  тұғырдың  негізгі  ұстанымдарына 
мыналар жатқызылуы мүмкін: 
-  жүйелілік  тұғыр  –  негізгі  міндеті  жүйелік  әдістерді  зерттеуді 
жасақтауда кәсіптік оқыту мен білім алушылардың кәсіби құзыреттілігін 
қалыптастырудың, қойылған мақсаттарға қол жеткізудің құралы ретінде 
қарастырылатын  нысандар  жүйесін  құрылымдаумен  жүзеге  асырудан 
тұратын  ғылымға  әдіснамалық  бағыт,  сондай-ақ  білім  беру 
субъектілерінің іс-әрекетін жүйелі ұйымдастыру. 
 
 

56 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
2.1- сурет.  Білім алушылардың кәсіби құзыреттілігін қалыптастырудың 
бағдарламалық-мақсаттық моделі 
 
-  жүйелі  ойлау  –  адамдардың  танымдық,  теориялық,  тәжірибелік 
және  басқа  да  іс-әрекеттерде  жүйелілік  тұғырды  жүзеге  асырумен 
байланысты  жүйелілік  қағидасы  негізінде  қоршаған  ортаның 
бейнеленуінің жанамаланғандары мен талдап-қорытындыланғандары. 
-  жүйе  –  қойылған  мақсатқа  жету  үшін  жобаланған,  элементтердің 
қоршаған  ортасымен,  бір-бірімен  байланысты  өзара  әрекеттесетін 
жиынтықтар. 
-  жүйелер  құрылымы  –  жүйелердің  қызмет  атқаруы  мен  мақсатқа 
жету  үшін  арнайы  реттелген  және  ұйымдастырылған  біркелкі  берік 
байланыстары  мен  олардың  арасындағы  қатынастар  элементтерінің 
2    Білім алушылардың кәсіби құзыреттілігін 
қалыптастырудың кіріктірілген жүйесі 
3    Білім алушылардың кәсіби құзыреттілігін қалыптастыру 
мен кәсіптік оқыту компоненттерінің кіріктірілген жүйесі 
 
4                         Мақсатты бағдарламалар 
 
5       Білім алушылардың кәсіби құзыреттілігін 
қалыптастыру мен кәсіптік оқытудың жүйелері мен 
мақсатты бағдарламаларының компоненттерін  
жүзеге асыру 
 
 
6                        Білім алушылардың құзыреттілігі 
 
Құзыреттер  
 
Әлеуметтену  
 
Тұлғалық 
сапалар 
 
Басқа  
 
7    Жүзеге асыру жүйелерін, оның қызмет ету 
компоненттерінің мақсатты бағдарламалары, кәсіптік оқыту 
мен кәсіби құзыреттілікті қалыптастырудың алынған 
     нәтижелері, сондай-ақ оқыту субъектілерінің өзгертілген 
         жағдайын бейнелейтін нәтижелер. Басқа нәтижелер. 
 
1  Мақсат 

57 
 
(компоненттердің  қосалқы  жүйелері)  құрамы    [94]  байланыс  –  жүйе 
компонентін  біріктіретіндердің  мақсатқа  қол  жеткізу  мен  қойылған 
міндеттерді  шешу,  сыртқы  орта  нысандарына  өзара  әрекеттердің 
барлығы  қарастырылған  жүйенің  өзін-өзі  жетілдіруі  мен  дамуы  үшін 
олардың қызмет етулеріне мүмкіндік береді және шарттайды. 
- 
жүйенің  атқарымдық  қызметі  –  жүйенің  және  оның 
компоненттерінің  белсенді  қызмет  әрекеті    [95]  жүйенің  қасиеті, 
қойылған  байланыстарға  жету  үшін  байланыстар  арқылы  сыртқы  орта 
нысандарына әсер етеді;  
-  сыртқы  орта  –  жүйе  құрылымына  енбейтін,  онымен  өзара 
әрекеттесетін, оған өз ықпалын жасайтын немесе жасауға қабілетті және 
осы  жүйе  өзара  әрекет  етуі  мүмкін  қоршаған  болмыстың 
қарастырылатын нысандарының қылығы мен ахуалы туралы ақпарат; 
-  басқару  жүйесі  –  қойылған  міндеттерге  жету  мақсатында  және 
басқару  мәселелерін  шешу  мен  сыртқы  орта  нысандарына  әсер  ететін 
және  өздерінің  арасында  өзара  әрекеттесетін,  басқарудың  өзара 
байланысты 
элементтерінің 
жиынтығы 
(мақсаттар, 
құрылымдар,міндеттер,  функциялар,  әдістер,  кадрлар,  қосалқы  жүйені 
қамтамасыз 
ететіндер). 
Жүйелілік  тұғырларды  ұйымдастырумен,  оны  меңгеру  білімдері 
келесідей сипатқа ие болулары мүмкін: 
- өз заңдылықтары бар объективті үдерістерге қатыстылықтағыдай, 
таным әрекетіне қатынасты көрсететін саналылық; 
-  ұғымдық  тәсілдемелердің,  пән  мен  әдістердің  адекватты 
түсіндірілуі; 
- осы пәндік салаға қатысты мәселелердің шешімін қамтамасыз ету 
кез келген жағдайда білімді қолдануы мүмкін; 
-  пән  туралы  білу  оны  сапалы  анықталған  жүйе  ретінде  неғұрлым 
толыққанды көрсетеді; 
- 
пәннің  жүйелі  ашылып  көрсетілуі  пәндік  білімдердің 
дүниетанымдық  аспектісін  көтереді.  Зерделенуші  нысан  өзімен  -  өзі 
емес, басқа да жүйелермен маңызды байланыстар жиынында көрінеді. 
Студенттердің  жүйелік  білімді  меңгеру  үдерісіндегі  танымдық 
әрекеттері  мен  білім  оларға  өзіндік  заңдары  бойынша  қызмет  ететін 
ерекше  «нәрсе»  болатындықтан  рефлексивті  сипатқа  тән.  Олардың 
меңгерген иелену әдісі мен меңгеру білімдері негіздік тікелей сызбалар 
ретінде, нақ сондай психологиялық білімді көрсете отырып, пән туралы 
ойларды ұйымдастыру тәсілдемесі болады. 
Пәнде  жүйелік  бағдар  болуы  мүмкін  нәтижелердің  алдын  ала  білу 
және  оған  жету  жолын  қысқартуды  (тиімді  нұсқаларды  қарастыруды) 
жоспарлау көмегімен эвристикалық тапсырмалардың шешімін табу үшін 
маңызды  мәнге  ие.  Жүйелі  байланыстар  мен  қатынастарды  көрсете 

58 
 
отырып,  нәтижелілікнысанды  белгілі  бір  бейнеде  зерттеудің 
анықталуын, ойлаудың қисындылығының нәтижесі бола алады. 
П.Я.Гальперин 
ойлаудың 
психологиялық 
механизмдерін 
тәжірибеге, соның ішінде практикаға, іс-әрекеттерге бағытталған ерекше 
тапсырмаларға  ие  қызметтері  секілді  оның  болжалды  функцияларын 
қарастырады.  Ақыл-ой  бейнесінің,  мәселелердің  шешімін  табуға 
бағытталған  (тәжірибелік  және  теориялық)  және  оның  қалай 
қолданылатындығының,  қызмет  атқарулары  ойлаудың  психологиялық 
механизмдерін ашады.  
П.Я.Гальперин  ойлауды  бағыттылық  формасының  бірі  ретінде 
қарастыра  отырып,  ойлаудың  өзіндік  ерекшеліктері  оның  қызметінің 
«ойдағы»  тапсырмаларды  шешу  қызметі  емес,  ал  бұл  қызмет«ой» 
тапсырмаларының  мүмкін  шешімі  бола  алады  және  сол  себепті 
субъектіге  жаңа  іс-әрекеттерді  (ой  қызметі)  ашатын  ұғымдық  формада 
бағыттылыққа реттеледі деген пікірін білдіреді. 
Абстракция  мен  қорытып  талдау,  жалпылау  деңгейлері  түрлі  
әлеуметтік  ұғымдармен  бейнеленеді.  Олардың  меңгерілуі  мен 
субъектінің  түсініктер  жүйесіндегі  бір  бағыттан  басқасына  –  неғұрлым 
жоғары  абстракиялар  жүйесіне  ауысуы  –  ой  тапсырмаларын  шешу 
бойынша  оның  мүмкіндік  көкжиегін  кеңейтетін,  басқаша  айтқанда, 
зияткерлік дамудың жаңа деңгейіне көтерілуінде неғұрлым кең ақиқатты 
білдіреді [96]. 
Бұндай  бейнеде  оқу  пәні  студенттерге  өзінің  маңызды 
сипаттарында, статика мен динамикада, инвариантты мазмұнмен нақты 
нұсқаларда,  ішкі  және  сыртқы  байланыстардың  бірлігі  секілдісан  түрлі 
қырларынан  ашылуы  тиіс.  Оқу  пәні  жалпы  ерекшеліктер  мен 
бірліктердің  бірегейлігін  көрсете  отырып,  абстракцияның  түрлі 
деңгейлерінде сипатталады.  
Бұндай  деңгейлерді  жіктеп  сараптау  үшін    З.А.Решетова  пәнді  үш 
ұғым  жүйесімен  сипаттайды.  Ғылым  пәні  ретіндегі  оның  жалпы 
формасы,  ерекше  пән  ретінде  (нақты  ғылымдар)  –  осы  ғылымның 
түсініктерімен,  оның  бірыңғай  пәні  ретінде  –  нақты  ғылым  бөлімдерін 
сәйкес түсініктермен сипатталады.  
Тиімді  оқу  бағдарламаларының  маңызды  сипаттамасы  оқу  пәнінің 
тек  білімдер  жүйесімен  ғана  емес,  меңгеруге  қатыстылар  секілді  іс-
әрекеттер түрлерін сипаттауды талап ететін, оның сараптаулар бойынша 
іс-әрекеттердің 
мазмұнымен 
сипатталады. 
Жүйелік 
талдаудың 
бірізділігінде  дәрістік  курстардың  мазмұндалуымен  қатар,  дәрістік 
курстарда,  семинарлар  мен  тәжірибелік  сабақтардың  өткізілуінің  өн 
бойында  ұйымдастырылатын  танымдық  тапсырмалар  жүйесін  шешу 
формасында  оның  мазмұнын  меңгеру  бойынша  студенттердің  іс-
әрекеттері құрылады [97]. 
Оқытудағы  жүйелілік  тұғырды  жүзеге  асыру,  тіпті,  оқу  пәнін 
«жүйелер»  ретінде  ашып  көрсету  тапсырмаларымен  шектелген, 

59 
 
оқытудың  теориялық  деңгейін,  жүйелі  және  диалектикалық  ойлауды 
қалыптастыру деңгейін айтарлықтай арттыру мүмкіндіктерін ашады.  
Пәнде  кәсіби  қызмет  және  осы  қызметтің  нысанның  ерекше 
мазмұнын  ашылуының  бағыттарын  жүйелі  қалыптастыру,  кәсіптік 
оқыту  мен  жоғары  оқу  орындарындағы  кәсіби  құзыреттілікті 
қалыптастырудың  психологиялық-педагогикалық    «негіздерінің»  басты 
сәттерін құрайды.  
Танымдық  әрекеттерді  ұйымдастырудың  жүйелік  тәсілдемелері 
меңгерілген 
білімдердің 
мазмұнын 
анықтайды, 
іс-әрекетті 
интериоризациялауда 
ол 
жүйелі 
ойлау 
тәсілдемелері 
болып 
қалыптасады. Осы орайда, меңгеру үдерісін оған сәйкес білім мазмұны 
пән  және  оның  басқа  да  сипаттамалары  туралы    ойлау  тәсілдері 
қалыптастырылатын іс-әрекет деуге болады.   
Д.О.Коннор  мен  И.Макдермотт  жүйелілікті  ойлауды  бақылайтын 
бірізділікте  заңдылық  пен  мағынаны  түсініп,  көрсете  алады,  яғни  «біз 
болашаққа  дайындалып,  белгілі  бір  деңгейде  оған  әсер  ете  аламыз»,  - 
деп  санайды,  ал,  бұл  дегеніміз  -  біз  белгілі  бір  мағынада  жағдайды 
басқаруға қабілетті екенімізді білдіреді [98]. 
Д.Х.Медоуз  жүйелі  ойлауды  қоршаған  ортаның  танымы  мен 
сипаттаудың  жаңа  тәсілі  ретінде  қарастырады,  өзарабайланыс 
бейсызықты сипатқа ие және кері байланыс циклдерін жасайды, ал жүйе 
оның  бөліктерін  құрастыратын  жай  ғана  жиынтыққа  қарағанда, 
анағұрлым үлкен жағдайды береді [99]
.
 
Жүйелі  ойлау  айтарлықтай  дәрежеде  кез  келген  жүйеде,  зерттеуде 
айқындалады. 
 
О.С.Разумов 
пен 
В.А.Благодатскийдің 
пайымдауларынша,  мұнда  төрт  аспект  болады  [100]:1)  жүйе-объект  –
ғылыми  жүйелілік  ойлаудың    қайнар  көзі;2)  теориялық  (ғылыми)  жүйе 
зерттеушінің зердесінде объект  - жүйесін белгілейді;3) теориялық жүйе 
объект-жүйенің  үлкен  адекваттық  бейнесіне  қозғалады;4)  жүйе  туралы 
білімді  қолдану  ортасы  ретінде  практика  -  танымның  соңғы  нүктесі, 
оның негізі мен шынайылығының критерийі.  
Зерттеу,  құрастыру  мен  жүзеге  асыру  үдерісінде  субъектінің  сана-
сезімінде  белгілі  бір  теориялық  түсініктерде  ішкі  табиғат,  сипатты 
белгілер, қасиеттер мен жүйенің ерекшеліктері айқындалады [100]: 
- мазмұн (жүйеге тән жүйелілік, ықпалдастық қасиеттері); 
- құрам (оның бөліктерінің сандық және сапалық сипатамасы); 
- құрылым (ішкі ұйым, элементтердің өзара байланысы); 
-  функциялар  (жүйе  мен  оның  бөліктерінің  белсенділігі,  өмір 
тіршілігі); 
-  ықпалдастық,  жүйелік  факторлар,  бүтінді,  біртұтастықты  өзара 
әсеретуді, жетілдіру мен дамытуды қамтамасыз ету механизмдері; 
- 
сыртқы 
ортамен, 
үлкен 
жүйемен 
байланысының 
коммуникациялары; 

60 
 
-  тарих  (пайда  болудың,  қалыптасудың  басы  мен  қайнар  көзі, 
дамудың  тенденциялары  мен  перспективалары,  сапалы  жаңа  жүйеге 
айналуы).  
М.Н.Сарыбеков  пен  М.К.Сыдыкназаров  жүйелі  ойлау  адам 
қабілетінде ғылымдар арасындағы байланысты көру үшін пайда болады, 
дамуының негізінде жататын жалпығылыми заңдарды түсінуге, табиғат 
пен  қоғамның  даму  заңдылықтары  туралы  жалпылама  түсінік  болады 
деп пайымдайды [75]. 
Е.В.Ксенчуктың пікірі бойынша, жүйелі ойлау – бұл «біз ұйымның 
үстіне  көтеріліп,  оны  ішкі  үдерістің  қатысушысы  ретінде  емес,  ал  ішкі 
қоғам  көзқарасынан  талдаймыз.  Бұл  дегеніміз  –  біз,  біздің  жүйенің 
динамикалық  күрделілігін  ұғыну  мен  орманды  жекелей  ағаштар 
арасында қарап түсінуге тырысамыз»,-дейді[101]. 
А.И.Пушкарь  мен  Л.В.  Потрашкованың  көзқарастарына  сәйкес, 
зерттелетін  құбылыстың  мәніне  терең  бойлау  үшін,  адам  жүйелілік 
тұғырдың  негізі  болып  табылатын  жүйелік  ойлауды  меңгеруі  тиіс  деп 
атап  көрсетеді.  Жоғарыда  айтылған  авторлар  жүйелік  ойлауды 
төмендегіше ұғынады:  
- ойлау үдерісінде бүтіндей құбылыс картинасын көре алу; 
-  адам  сана-сезімінде  қоршаған  шындықтың  объектілері  мен 
құбылыстарының  көрінісін  олардың  көп  қырынан,  бүтіндігінен  және 
олардың өзара байланысынан (яғни, жүйе және оның бөліктері ретінде) 
көру; 
-  субъектінің  қабілетін  қарапайым  адамдарға  тән,  келешектің 
(көзқарас) үлкен мөлшерінен нақты құбылыспен қарастыру; 
-  адамның  өзін  ірі,  ауқымды  үдерістер  мен  құбылыстардың  бөлігі 
ретінде  көру  мүмкіндігі.  Бұл  дегеніміз  -  адам  қай  жерде  жұмыс 
жасамасын,  немен  айналыспасын,  әрқашан  бірқатар  (ғылыми, 
экономикалық,  әлеуметтік  және  т.б.)  жүйенің  бөлігі  болып 
табылатындығын  білдіреді.  Бұл  кезде  оның  әрекеті  мен  шешімінің 
тиімділігі  осы  жүйенің  құрылымы  мен  заңдылықтары  қаншалықты 
түсінетіні болатынына байланысты болады.  
Зерттеушілердің жүйелі түсініктерін қолдана отырып, А.И.Пушкарь 
мен  Л.В.Потрашкова  келесідей  пікір  білдіреді:  объектіні  үш  аспектіден 
ойлау  керек:  бірнәрсені  тұтастық  (жүйе)  ретінде;  жалпы  жүйенің 
(жанама жүйенің) артығырақ бөлігі ретінде; анағұрлым ұсақ бөліктерінің 
(элементтердің, жанама жүйенің) жиынтығы ретінде» [78]. 
Л.И.Шрагинаның  мәлімдеуінше,  жүйелік  ойлау  ретінде  даму 
деңгейі  адамның  әлемді  тануда,  объективті  іс-қимыл  заттары  мен 
құбылыстары  арасындағы  байланысты  орнатуға  мүмкіндік  беретін, 
құбылыстар  мен  үдерістердің  заңдылықтарын  анықтауды  және  оларға 
болжам жасауды қарастырады.  
Практикалық  қызметте  жүйелі  ойлаудың  сан  қырлы  қасиеттері 
ашылады:  қоршаған  әлемнің  объектілері  мен  құбылыстарын  жүйенің 

61 
 
дамуында  және  өзара  байланысында  қарастырады;  жағдайларға  талдау 
жасайды,  яғни  себепті-тергеулі  байланысты  белгілей  алады,  қарама-
қайшылықтарды  шығарады,  проблемаларды 
шешеді; 
жасырын 
тәуелділік  пен  байланыстарды  көрсетеді;  ақпараттарды  біріктіреді, 
зардаптарды байқауға мүмкіндік беретін қорытындылар жасайды [102]. 
Жүйелі  ойлау,  Л.И.Шрагинаның  пайымдауынша,  жүйелілік 
тұғырды  практикалық  қызметтің  түрлі  салаларында  қолдану 
қабілеттілігі көрінеді [103]
.
 
Жүйелі  ойлаудың  дамуы  үшін  ойындарға  арналған  Л.  Бут  Свини 
мен  Д.Медоуздың  жұмыстарында,  білім  алушыларға  әлемді  танудың 
тәсілі  және  ондағы  көптеген  өзара  тәуелділік  ретінде  жүйелілік  тұғыр 
туралы түсінік беріледі [104]. 
Олардың  пайымдауларынша,  жүйелі  ойлау  мен  ұйымдастырылған 
оқыту  өзара  байланысты  түсінікті  береді  –  жүйелілік  динамикадан 
(себепті-тергеулік  байланысты  оқыту  және  күрделі  жүйелерде  кешігу) 
ойда  бар  үлгілерге  дейін  (әлемің  жаратылуы,  біздің  болжамдарымыз, 
аңыздар,  біздің  сеніміміз  туралы  біздің  терең  түсініктеріміз).  Адам  - 
жүйелі ойшыл ретінде [104]: 
- картинаны толығымен көре біледі; 
-  күрделі  жүйені  жаңа  кілттік  нүктелерді  көру  үшін  әртүрлі 
көзқарастан қарастыруға болады; 
- тәуелсіз пікірлерден негізделеді; 
-  біздің  болашағымызға  ойлаудың  стереотипі  ретінде  мәселелерді 
ойлайды; 
- ұзақ мерзімді перспективаларға басымдылық береді; 
-  күрделі  себепті-тергеулі  байланысты  шығаратындай  кең  ой-өрісі 
(және заттарға кең көзқарасы) болады; 
- кіналау мен жазғырудан емес, дәлелдерге көз жеткізіп, шындыққа 
жетуді құптайды; 
-  қайткен  күнде  де  бірден  шешуге  тырыспай,  парадокстардың, 
қарама-қарсылықтар мен қайшылықтардың болуымен келісуге қабілетті 
болады. 
Субъектінің жүйелілік тұғыр мен жүйелі ойлаудың білім, білік және 
дағдыларын  озық  меңгеру  төменде  келтірілгендерге  жағдай  жасауы 
мүмкін: 
-  адекватты  зерделенетін  білім,  ғылым  жүйелерін  оңтайлы 
қалыптастыруға; 
-  қоршаған  болмысты  тұтас  тануға,  тиімді  және  сапалы  қайта 
түрлендіруге; 
-  білім  алудың  мақсаттары  мен  міндеттерін  тиімді  жүзеге  асыруға 
(озық оқытуды қоса отырып, сондай-ақ аз шығын жұмсай отырып, іске 
асатын,  болашақ  танымдық,  теориялық  және  басқа  да  қызметтердің 
мақсаттары мен міндеттерін); 

62 
 
-  жаңа  әлеуметтік-экономикалық,  саяси,  ақпараттық  және  тағы 
басқа ортада тез бейімделуге;    
-  осы  субъектінің  замануи  нарық  пен  нарықтық  қатынастың  және 
тағы басқа даму жағдайында бәсекелестікке қабілеттілігін арттыруға. 
Білім  алушылардың  жүйелі  ойлауын  қалыптастыру  үшін 
ұсынылады [97; 105]: 
- білім берудің мақсаттарын түзету;  
-  сәйкесінше  шешім  қабылдау  және  субъектілердің  назарына 
жүйелілік тұғыр мен жүйелі ойлаудың жүйелі білім, дағды, іскерлік пен 
қабілеттіліктерін қалыптастыруға оқу үдерісінің мақсатын жеткізу; 
- танымдық, теориялық, тәжірибелік және басқа қызметте қойылған 
міндеттерді  шешу  және  тиімді  мақсаттарға  қол  жеткізуге,  субъектінің 
бәсекеге  қабілеттілігін  арттыруғаықпал  жасайтын  әрекеттер  мен 
қызметтерді меңгеру;  
- білім берудің мазмұнына (оқытудың мазмұнына) тиісті өзгертулер 
мен толықтырулар енгізу; 
-  қолданылатын  әдістер  мен  оқыту  технологияларды  жетілдіру, 
заманауи ақпараттық технологияларды белсенді қолдану, сонымен қатар 
жүйелі  білімдерді,  жүйелілік,  шығармашылық  және  басқа  да  ойлау 
тәсілдерінің  озық  және  жедел  қалыптасатын    жаңа  тиімді  жүйелі  және 
басқа да белсенді әдістері мен технологияларын дайындау; 
-  жеке қарым-қатынаста болудың басымдылық жасаумен дербес 
және ұжымдық оқыту формаларын икемді үйлестіру; 
оқытудың шығармашылық ортасын және т.б. қамтамасыз етулер. 
Біз  жүйелілік  оқытуды  қоршаған  ортаны  жанамаланған  және 
жалпыланған  бейнелеу  жүйелігінің  ұстанымы  негізінде  адамның 
танымдық,  теориялық,  тәжірибелік  және  басқа  да  іс-әрекеттеріндегі 
жүйелілік тұғырды жүзеге асырумен байланысты анықтаймыз. 
Жүйелілік  ұғымдардың,  сондай-ақ  білім  алушылардың  жүйелік 
ойлауының 
біліктері 
мен 
дағдылары 
кәсіби 
құзыреттілікті 
қалыптастырудың  маңызды  шарты,  ресурсы,  және  құралдары  болып 
табылады.  Оған  қоса,  жоғарыда  айтылғандай,  жүйелі  ойлауды 
қалыптастыру адамның интеллектуалдық және шығармашылық дамуына 
белсенді және тиімді жағдай жасайды.  
Жүйелі  ұстанымды  жүзеге  асыру  кәсіптік  оқыту  мен  кәсіби 
құзыреттілікті 
қалыптастыру 
үдересін 
айтарлықтай 
байытады 
(қорландырады).  Дисциплиналар  мен  кәсіби  құзыреттілікті  зерделеу, 
дамыту  айтарлықтай  қайта  түрленеді.  Білім  алушылар  зерделенетін 
нысанды  тұтас  тану,  сонымен  қатар  осы  іс-әрекеттер  мен  қызметтер 
үшін  қажетті  жүйелі  ойлаудың  білік,  дағдыларын  меңгереді.  Біздің 
зерттеулеріміз  көрсеткендей,  бұл  біліктер  мен  дағдылардың  болуы  көп 
жағдайда ЖОО түлектерінің бәсекеге қабілеттілігіне тәуелді болады. 
Бұндай  өзгерулердің  іске  қосылу  механизмдерінің  бірі  және 
ұсынылатын  басқа  да  жүйелі  әдістерді  пайдаланумен  ақпараттық  жүйе 

63 
 
ретіндегі  өзге  оқу,  оқулықтарды  (көмекші  оқу  құралдарын)  ғылыми 
материалдарды міндетті зерделеу болып табылады.  
Өз  әрекеттерінде  ұсынылған  осы  зерттеудегі  (және  басқа  да 
осындай) іс-әрекеттер мен қызмет түрлері, сондай-ақ солардың негізінде 
қалыптастырылған  тиісті  ойлау  тәсілдерін  білім  алушылардың  кәсіби 
құзыреттілігін  қалыптастырудың  оңтайлы  негізі  ретінде  қарастыруға 
болады.  
Бұл  жұмыста  іс-әрекеттер  мен  қызметтердің  көрсетілген  түрлері 
сапасында:  
-  талдау  және  талдамалық  қызметі;  сараптаудың  басқа  түрлерімен 
қатар,  сараптамалық,  жүйелік  және  басқа  да  ойлау  тәсілері,  зияткерлік 
және шығармашылық қабілеттерді қалыптастыруға жағдай жасайды т.б.; 
- кеңістіктік қиялды, құрылымдық және жалпылайтын білімдер мен 
біліктер,  ойлаудың  жүйелік,  талдамалық  және  басқа  да  тәсілдері, 
зияткерлік және шығармашылық қабілеттерді дамытуға  белсенді ықпал 
ететін нысандарды зерделеуді модельдеу т.б.; 
- «статикалық» және «динамикалық» (сыртқы орта жағдайларында) 
деп  аталатын  жағдайлары  мен  қылықтарын  қарастыруға  мүмкіндік 
беретін, қарастырылатын нысанның бастапқы (берілген) және өзгермелі 
жағдайлардағы қызмет етуі мен көрініс беруі. Сонымен бірге бұл қызмет 
(іс-әрекет) 
ойлаудың 
жүйелі, 
шығармашыл, 
кәсіби 
оралымды,тәжірибелік,  зерттеушілік,  функционалдықжәне  басқа  да 
түрлерін қалыптастыру мен дамытуға мүмкіндік береді, т.б. 
Зерделенетін  нысанға  әсер  ете  алатын  немесе  әсер  етуге  қабілетті 
факторларды  анықтау  және  есепке  алу,  жүйелі,  шығармашыл,  кәсіби, 
зерттеушілік,  тәжірибелік,  функционалдық  және  т.б.  ойлау  тәсілдерін 
дамытады: 
- зерттеушілік, жүйелік, шығармашыл, талдамалық, синтездік, және 
басқа да ойлау түрлерін, зерттеушілік және шығармашылық қабілеттерді 
дамытуды қамтамасыз етуші зерттеу және зерттеу қызметтері; 
- жүйелік, сараптамалық, жинақтылық, сыни және ойлау тәсілдерін 
дамытуға  жағдай  жасайтын  мәселелер  мен  мәселелік  жағдаяттарды 
анықтау, есепке алу және шешімін табу; 
-  субъект  жағдайына,  пәндерге,  құбылыстарға,  үдерістер  мен 
алынған  нәтижелерге,  сыртқы  орта  нысандары  (зерделенетін  нысанға 
қатынас  бойынша),  басқаруды,  сонымен  қатар  анықталған  өзгерістерге 
уақытында жауап қайтаруға мониторинг әрекеті.  Мониторингтік қызмет 
талдау  мен  сараптаудың,  бақылаудың  және  болжам  жасаудың 
үйлесімділігі болып табылады; 
-  бұндай  әрекет  жүйелік,  талдамалық,  жинақтылық,  тәжірибелік, 
зерттеушілік,  болжамдық  және  басқа  да  тәсілдемелерін  дамыту  мен 
қолдануды шарттайды; білім берудегі, жүйелік және тағы да басқа ойлау 
тәсілдерін  қалыптастыруда,  кәсіби  оқыту,  білім  алушының  кәсіби 
құзыры мен кәсіби құзыреттіліктерін қалыптастыруды,  зияткерлік және 

64 
 
басқа  да  шығармашылық  қабілеттерді  дамытуды  кәсіби  тұғыр 
аясындағы  басқалардың  тәжірибелерін  анықтау  жәнеесепке  алу, 
басқаларын; 
-  болжамдық,  жүйелік,  талдамалық,  кәсіби  және  басқа  да  ойлау 
тәсілдерін,  шығармашылық  қабілеттерді  қалыптастыруға  жағдай 
жасайтын болжам және болжамдық іс-әрекеттер; 
- кәсіптік оқыту бағдарламаларын, теорияларын, кәсіптік оқытудың 
әдіснамасы  мен  әдістерін  болашақ  маманның  кәсіби  маңызды 
әлеуметтік-тұлғалық  сапалардың  әлеуметтенуі  мен  дамуы,  зерделенуші 
нысандарды,  оларды  тану  әдістері.  Субъектілер  оқу  үдерісінде 
инновациялық қызметтерді жүзеге асырады. т.б. 
Өкінішке орай, заманауи білім беруде білім алушылар үшін өзекті, 
мақсатқа  бағытты  және  жүйелі  ұйымдастырылған  «қарулану» 
мәселесіне,  іс-әрекет  пен  қызмет  түрлеріне  баса  назар  аударылмайды 
және олар өзектендірілмеген. 
Іс-әрекеттер  мен  қызметтердің  осы  түрін  меңгеру,  жүзеге 
асырылған  және  білім  алушылардың  алдағы  кәсіби  қызметі  үшін 
маңызды,  тиісті  ойлау  тәсілерін  қалыптастыруды  шарттайды.    Бұдан 
басқа,  болашақ  мамандардың  кәсіби  құзыреттіліктері  мен  олардың 
заманауи  еңбек  нарығындағы  бәсекеге  қабілетті  маңызды  негізін 
құрайды. 
Біз «құзырет» пен «кәсіби құзыреттілік» ұғымдарының олардың 
түсінілу  кезеңінде  табылатын  көптеген  ғалымдардың  пікірлерін 
ұстанамыз.  Нақ  осы  мәселе  турасында  шетелдік  әдебиеттерге  қатысты 
ой  қозғар  болсақ,  олардың  да  көрсетілген  ұғымның  құрылымы  туралы 
бірмағыналы және нақты түсінік бере алмайтындығына куә боламыз. 
Кәсіби  құзыреттілікті  қалыптастыру  жүйесінің  тұжырымдамалық 
моделін  құрылымдау  үшін  бұндай  қосалқы  жүйелердің  қосалқы 
мақсаттарын қамтитын: кәсіптік оқыту, кәсіптік әлеуметтену мен кәсіби 
маңызды  әлеуметтік-тұлғалық  сапасы  секілді  түйінді  мақсаттар 
жүйетүзуші факторлар болып табылады. 
Аталған  қосалқы  жүйелердің  әрқайсысы  ЖОО  түлектерінің 
болашақ  кәсіби  қызметтерін,оның  тұлғалық  дамуын,  өз  бетімен  білім 
алуын,  өзін-өзі  дамытуын,  қоғам,  экономика  мен  мемлекет  дамытудың 
стратегиялық  мақсаттарын  жүзеге  асыруда  белсенді  қатысу  тиімді  әрі 
жемісті жүзеге асыру үшін қажеттілердің барлығының кешенін қамтиды. 
Жоғарыда  көрсетілген  қосалқы  жүйелер  кәсіби  құзыреттілікті 
қалыптастырудың  мақсатты  бағдарламасы  ретінде  бір  мезгілде 
қарастырылуы мүмкін. 
Құзыретте  болашақ  маманның  құзыреттілігін  құраушылар  тәрізді 
жүйелілік  білім  беру  болып  табылады  және  жүйелілік  қағидалары 
тұрғысынан 
қарастырылуы 
тиіс. 
Әдебиеттерді 
зерделеулер 
көрсеткендей,  бұл  мәселеде  бірегей  тәсілдеме  жоқ.  Бұл  жағдайда 
жүйелілік  тұғыр  зерделенетін  пәндерді,  құбылыстар  мен  үдерістерді 

65 
 
жүйелі  тануға,  жағдай  жасайды.  Сонымен  бірге,  егер,  құзыреттілікті 
түйінді  жүйелер  сапасында  қарастырылатын  болса,  онда  оның  қосалқы 
бөліктері - оны құраушы құзырлар, ал жоғары жүйесі – маманның кәсіби 
құзыреттілігі болады. 
2.2 - суретінде зерделенетін жүйенің жағдайы мен даму матрицасы, 
оның  жоғары  жүйелер  (кәсіби  құзыреттілік)  мен  қосалқы  жүйелері 
ұсынылған, мұнда: 
1.Кәсіби 
құзыреттілікті 
қалыптастыру 
үдерісін, 
жүйелік 
ұсынымдарын зерделеу және нақтылы түрде жүзеге асыру. 
2. Білім алушылардың кәсіби құзыреттілігінің зерделенген жүйесіне 
қатысты    (немесе  оның  белгілі  бір  бөлігі  болып  табылатын)  жоғары 
жүйелер ахуалының өзгеру динамикасы. 
2.1. 
Жоғары  жүйелер  ахуалы  (негізгі  функциялар,  басқа 
сипаттамалар) – нақты (тиісті маманның) кәсіби құзыреттілігінің моделі. 
Мерзімді  жаңартылып  тұратын  бұндай  «әрекеттегі»  маман  моделі 
траекториясын,  стратегиялары  мен  тактикаларын,  кәсіптік  оқытудың 
қажетті  бағыттарын  және  бағдарлық-мақсатты  кәсіби  құзыреттілікті 
қалыптастыруды жасақтайды және уақытылы түзетеді. 
 
Біздің  көзқарасымыз  тұрғысынан  2.2  -  суретінде  ұсынылған 
құрамдас  матрицалар  арасындағы  тиімді  өзара  байланыстарды  анықтау 
мен  жолға  қою  жоғары  кәсіптік  білім  берудің  отандық  жүйесін 
дамытудың өте күрделі және перспективалық мақсаты болып табылады, 
келесі жағынан  2.2 - суретте зерделенуші жүйе жағдайы мен дамуының 
матрицасы (кәсіби құзыреттіліктер), оның жоғары жүйелері мен қосалқы 
жүйелері  көрсетілген  матрицаны  заманауи    білім  беру  саласында 
зерттеудің  қалыптастырылған  көкейкесті  бағыты  негізінде  бола  алатын 
платформа ретінде қарастыруға болады. 
2.2 – қосалқы жүйенің өткен шақтағы жай-күйі;  
2.3 – қарастырылатын жоғарғы жүйелердің болашақ жағдайы.  
3  –  білім  алушылардың  кәсіби  құзыреттілігін  қалыптастырудың 
зерделенген жүйесі жағдайының өзгеру динамикасы:  
3.1  –  зерделенуші  жүйенің  қазіргі  жай-күйі  (негізгі  функциялары, 
басқа сипаттары); 
3.2 – зерделенуші жүйенің өткен шақтағы жай-күйі;  
3.3 – зерделенуші жүйенің болашақтағы жағдайын болжау. 
4  –  білім  алушылардың  кәсіби  құзыреттілігін  қалыптастырудың 
зерделенген  жүйесі  –  болашақ  мамандардың  тиісті  құзыреттіліктері, 
оның  негізін  құраушы  құзыреттіліктер  компоненттерінің  жағдайының 
өзгеру динамикасы:  
4.1  –  зерделенуші  жүйе  компоненттерінің  қазіргі  жай-күйі  (негізгі 
функциялары,  басқа  сипаттамалары)  –  болашақ  маманның  тиісті 
құзыреттілігі;   
4.2 – зерделенуші жүйе компонентінің өткен шақтағы жағдайы;  
 

66 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
2.2 - сурет Зерделенушің жүйе жағдайы мен дамуының матрицасы 
 
2     Жоғары жүйе жағдайының өзгеру динамикасы 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
3      Зерделенуші жүйе жағдайының өзгеру динамикасы 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
4 Қосалқы жүйелер компонентін жағдайының өзгеру 
динамикасы 
2.1 

жүктеу/скачать 1,58 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: