Тақырыбындағы халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары

94 
синтактических значений. В статье анализируются формы глаголов, которые часто встречаются в сфере 
«логистика-агломерация». 
Ключевые слова: 
грамматическая категория, лексико-семантическое значение, стемма. 
 
Annotation: 
One of the most difficult parts of speech in the Kazakh language is the verb. Its complexity lies 
in its lexico-semantic nature, the variety of grammatical forms, categories and syntactic meanings. The article 
analyzes the forms of verbs that are often found in the field of “logistics-agglomeration”. 
Keywords: grammatical category, lexical and semantic meaning, stemma. 
Кіріспе.
Қазіргі қазақ тілінде ғалымдардың пікірі бойынша сөз таптарының ішіндегі сөзге байы, 
күрделісі 
–
етістік. Бұл сөз табының күрделілігін оның лексика-семантикалық ерекшелігінен, грамматика-
лық категорияларының көптігінен, сөйлемде атқаратын қызметінен, туынды сөз жасау жүйесінен т.б. 
қасиеттерінен көруге болады. 
Тіл білімінде етістік тұлғасын зерттеушілердің ортақ ойы – етістік түбірінің ерекшеліктерін анықтап 
алу. Себебі кейінірек көрсетілетіндей, етістік түбірдің түрленуінде ерекшеліктер бар: лексикалық мағы-
насы бар болса да, сол күйінде сөйлемде қолданылмайды, тікелей жіктелмейді. Ы.Е. Мамановтың: «Түркі 
тілдерінде түбір етістіктер ешқашан басқа сөздермен тіркеске енбейді де, сол күйінде дербес сейлем 
мүшесі бола алмайды. Етістіктер есімше, көсемше, қимыл есімі, рай формаларымен түрленгенде басқа 
сөздермен синтаксистік қатынасқа еніп, сөйлем мүшесі қызметінде жұмсалады», - деген пікірінің өте 
дұрыс екенін байқаймыз [1, 20]. 
Қазақ тілінде қосымшалар морфеманың бір түрі ретінде мағыналық ерекшеліктері мен қызметі 
жағынан жұрнақ пен жалғау болып бөлініп жүр. Оларды синтетикалық жолмен жасалған формалардың 
түрлері ретінде «сөз тудыратын формалар, сөз түрлендіретін формалар және сөз жалғастыратын 
формалар» деп бөлінеді. 
Қазақ тілінде бір сөзге жұрнақ жалғану арқылы жаңа сөздер туындайды. Бұған қазақ грамматикасына 
арналған оқулықтарда мынадай анықтамалар беріліп жүр. «Қазіргі қазақ тілі» оқулығында: «Туынды 
сөздер деп түрлі жұрнақтар арқылы түбірлерден өрбіген сөздерді айтамыз». Қазақ тіліндегі туынды етіс-
тіктер басқа сөз таптарынан да, етістіктің өзінен де жасала береді. Бірақ оларға жалғанатын қосымша-
лардың бір-бірінен айырмашылық бар. Тіл білімінде сөз тудырушы, форма тудырушы деген терминдер 
кездеседі. Олардың айырмашылықтары, біріншіден, сөз тудырушы жұрнақ жалғанған сөзінің лексикалық 
мағынасын өзгертіп, оған жаңа мағына береді. Мысалы, 
-
ай/-ей, -ар/-ер
жұрнақтары арқылы 
аз, көп, сары, 
қызыл, көк 
сын есімдерінен 
сарғаю, азаю, көбею, қызар, көгер
деген туынды етістік жасалып тұр.
Ал форма тудырушы жұрнақ бір сөз табынан екінші сөз табын жасай алмайды, ол тек сол сөз табын-
да форма ғана тудырады. Мысалы, 
-
ыңқыра/-іңкіре
жұрнағы жалғану арқылы жасалған күшейтпелі етіс-
тіктер (
ал 
–
 
алыңқыра, бер 
–
 
беріңкіре, тап 
–
 
табыңқыра, кел 
–
 
келіңкіре 
т.б.) өзі жасалған бастапқы 
тұлғамен корелятивті түрде қатар өмір сүреді. Бұлардың лексикалық мағынасы грамматикалық 
мағыналарымен жарысып қолданады [1, 23]. 
Қазақ тілінде етістіктің құрылымын жақсы түсіну үшін оның көптеген сөз тудырушы және форма 
тудырушы аффикстерін, олардың түрлі грамматикалық қызметтерін 
–
функцияларын осы тілдің өз тұрғы-
сынан, аглютинативтік ерекшелігін ескере отырып айыру керек. Етістіктің түбір сөздерге әр түрлі жұр-
нақтар жалғану арқылы жасалуын синтетикалық тәсіл деп көрсетсек, сөздердің тіркесуі арқылы яғни 
аналитикалық тәсілмен жаңа мағыналы қимылдық ұғым тудыратын сөздер де жасалатындығын есте 
сақтаған жөн. Етістіктің лексика-семантикалық мағынасы мен формаларының байлығы оның өзіне тән әр 
алуан лексика-семантикалық, лексика-грамматикалық және грамматикалық категорияларынан тіпті 
айқын көрінеді. Мәселен, етістіктің өзіне лайық сөз тудыру жүйесі, ол жүйенің неше қилы формаларымен 
қатар, өзіне ғана тән сөз түрлендіретін де формалары бар. Ал шақ, рай, етіс, амалдың жүзеге асу сипаты 
сияқты категориялары – етістіктің семантикасы жағынан ең бай формалары, сондай-ақ етістіктің өзге 
семантикалық және морфологиялық формаларынан мазмұндары да, тұрпат түрлері де өзгеше есімше, 
көсемше деп аталатын категориялары бар. Бұлар бір жағынан етістікті басқа сөз таптарынан ерекшелен-
діретін формалар болса, екіншіден, солармен ұштастыратын айрықша функциялары бар категориялар 
екенін ғалымдар тарапынан дәлелденген болатын. Етістіктің лексикалық құрамында қанша сөз болса, 
солардың әрқайсысының өзіне тән лексикалық мағынасы болады. Солай бола тұра лексикалық мағына-
лары қаншалықты басқа-басқа болғандарымен, сол етістіктердің бәрі де, ең алдымен өздерінің мазмұнын-
дағы барлығына да ортақ сипат есебінде танылатын семантикалық ерекшеліктеріне қарай бір сөз тобына 
телінеді деп жазады ғалым Н.Оралбаева [2,40]. 

95 
Ақпараттық жүйелердің дамуы тілдерде мәтінді автоматты өңдеу қажеттілігін туғызып отыр. Осы 
мақсатта етістіктің түрлену формаларын қарастырдық. Қазақ тіліндегі етістіктің құрылымын жақсы түсіну 
үшін оның көптеген сөз тудырушы және форма тудырушы аффикстерін, олардың түрлі грамматикалық 
қызметтерін-функцияларын осы тілдің тұрғысынан, аглютинативтік ерекшелігін ескере отырып айыру 
керек. Етістіктің түбір сөздерге әр түрлі жұрнақтар жалғану арқылы жасалуын синтетикалық тәсіл дейміз. 
Бағалады 
–
1 туынды етістік, жедел өткен шақ 3 жақ жекеше, синтетикалық тәсіл. Жоғарыда атап көрсет-
кендей, «...Етістік түбір тұлғада сөздің лексикалық мағынасын және лексикалық мағынаның жалпыланып, 
абстракциялану нәтижесінде қалыптасып, туатын жалпы грамматикалық мағынаны білдіргенімен, сол 
күйінде сөйлеу процесінде басқа сөздермен тікелей синтаксистік қарым-қатынасқа түсе алмайды, сондық-
тан да етістік сөйлемде түбір күйінде қолданылмайды» [3,36]. 
Қазақ тілінде сөз формасы 
түбір –жұрнақ –жалғау
құрылымымен жүреді. Әр қосымшаның 
морфологиялық сипаты, олардың жалғану реті қатаң түрде бекітілген. Мысалы, зат есімге алдымен жұр-
нақ, көптік жалғауы ары қарай тәуелдік және септік жалғаулары ең соңынан жіктік жалғау жалғанады. Ал 
етістік түбіріне болымсыздық жұрнағы, етістіктің үш шағының жұрнағы жалғанса, одан кейін жіктік 
жалғауы жалғанады. Бұл жерде ғалым Н.Оралбаеваның: «Етістік сөзжасамдық жұрнақтарға бай, олар 
алуан түрлі. Етістік жұрнақтары түрлі сөз таптарының сөздерінен туында түбір жасайтын болғандықтан, 
олар есім сөздерден етістік жасайтын және етістіктен етістік жасайтын жұрнақтар болып бөлінеді», - 
деген пікірін еске аламыз [4,81]. 
Жоба жұмысы барысында «логистика-агломирация» саласында кездесу жиілігі жоғары 824 етістіктің 
түрлену формаларын қарастырылды. Бір етістік 345 формада түрленді. Мысалы: «иелену» етістігі арнайы 
генерация арқылы 345 формада түрленді. Оның ішінде шартты рай, есімшенің -ер, -бек, - ген; көсемше-
нің -іп, -е, -етін; зат есімнің септік, көптік, жіктік және тәуелдік жалғаулары арқылы түрленуі берілген. 
Қазақ тілі 
аглютинативті тіл десек те, кейбір қосымшалардың қабаттаса жалғануы тілдік қолданыста жоқ. 
Сол себепті кейбір сөз формалары қысқартылды. Мысалы, есімшенің –ар, -ер,-р жұрнағы жалғанғаннан 
кейін көптік жалғауының жалғануы тілге ауырлық етеді. Есімше жұрнағының орнына көсемшенің –атын, 
-
етін, -итін формасын қолданылады. 
Жаңа сөз формасы морфологиялық және семантикалық белгілеріне 
қарай сөздің бастапқы түбіріне алдымен етістіктің жұрнақтары жалғанады, одан кейін солдан оңға қарай 
сөздің соңғы дыбысына сәйкес жалғаулар ретімен жалғанады. Қазақ тілі сингармонизм заңына бағына-
тындықтан сөздергежалғанатын қосымшалар не бірыңғай жіңішке,не бірыңғай жуан дауысты дыбыс-
тардан болады. Сонымен қатар, генерацияланатын сөздердің өзгеру стеммалары құрылды, яғни сөз 
соңындағы дыбыстардың сипатына қарай өзгеру парадигмасын жасалынып, сөздер топтарға біріктірілді. 
Мысалы: «алтында» туынды етістігі 345 түрде түрленеді. Сол сияқты дауысты дыбысқа аяқталған 
жоқта, жайра, жуасы, емде, сипатта
сияқты сөздер де бірдей түрлену парадигмасын құрайды.
Таңдап алынған етістіктердің негізгі бөлігі негізгі етістер (45%) болса, өзгелік етіс жұрнағы бар 
сөздер 25%, ырықсыз етіс - 9%, өздік етіс - 14%, ортақ етіс – 7% құрайды. Әр сөз формасынан кейін 
жұрнақ пен жалғаулар тілдің заңдылығына сәйкес жалғанып, олардың өзгеруі сөздің қандай әріпке
аяқталуына тікелей байланысты. Сөздің түбіріне жалғанаған жұрнақтар да өзінен кейін жалғанатын 
жалғаудың ықпалына қарай өзгеріске ұшырап отырады (тәуелдік жалғау жалғанған жағдайда). Етіс 
жұрнақтарының семантикапық сипаты сөзжасам қосымшаларына жақын болғанымен (етістіктен етістік 
тудырғанымен), өзі жапғанған етістік түбірінің мағынасын, лексикалық мәнін өзгертпейді, тек сабақ-
тылық-салттылық мәнін ғана өзгертеді.Етіс жұрнақтары бірінің үстіне - бірі жалғанғанда, мына тәртіппен 
орналасады: 1) өздік етіс + езгелік етіс: ойла+н+дыр, түй+ін+дір; 2) өздік етіс + ортақ етіс: бүл+ін, 
бүл+ін+іс; 3) ортақ етіс + өзгелік етіс: бөл+іс, бөл+іс+ кіз(-тір); 4) өзгелік етіс + өзгелік етіс: бақ+тыр+т, 
тура+т+қыз т.б. Профессор С. Исаев етіс қосымша-ларынформатудырушытұлға қатарына қосады. Ғалым 
«етістіктерде етіс жұрнаідары жаңа сөз тудырмайды, етістік түбір білдіретін семантикасын өзгертіп 
жібермей, лексикалық және жалпы грамматикалық мағынасы сақталып қалады, тек сабақтылық - салтты-
лық өзгеріп, сөйлемде субъект пен объект арасындағы қатынасы ауысуы мүмкін» - дейді» [5,51]. 
Осы орайда талдау барысындасөздің түбіріне қосымшалардың құрылымдық қосылу ережелерін 
зерттей отырып, етістік сөздердің аяқталуы мүмкін ықтимал топтары әзірленді.
1) дауысты дыбысқа аяқталатын жуан буынды сөз;
2) дауысты дыбысқа аяқталатын жіңішке буынды сөз ;
3) ұяң дауыссыз дыбысқа аяқталатын жуын буынды сөз;
4) ұяң дауыссыз дыбысқа аяқталатын жіңішке буынды сөз;
5) қатаң дауыссыз дыбысқа аяқталатын жуан буынды сөз;
6) қатаң дауыссыз дыбысқа аяқталған жіңішке буынды сөз;
7) үнді дауыссыз дыбысқа аяқталған жуан буынды сөз (л, р) ;

96 
8) үнді дауыссыз дыбысқа аяқталған жуан буынды сөз (м, н, ң);
9) үнді дауыссыз дыбысқа аяқталған жіңішке буынды сөз (л, р) ; 
10) үнді дауыссыз дыбысқа аяқталған жіңішке буынды сөз (м,н,ң); 
Осы аталған топтардың арасында бірдей түрлену парадигмасын құрайтындары да бар. Мысалы, 1 
мен7; 2 мен 9 есімшенің -ған, -ген, -мақ, -мек жұрнақтары екі сөзге де жалғанса, -йтын, -етін, -р, -ер 
жұрнақтары әр түрлі жалғанады.
сөйле-ген
емдел-ген 
сөйле-мек
емдел- мек
сөйле- йтін
емдел- етін
сөйле-р
емдел –ер
Етістік сөздерді алдымен тек етістікке тән грамматикалық жұрнақтармен түрлендіреміз.
1. болымды\ болымсыз етістік + шартты рай
2. 
болымды\ болымсыз етістік +шартты рай + жіктік жалғауы
3. 
болымды\ болымсыз етістік+ бұйрық рай
4. 
болымды\ болымсыз етістік+ бұйрық рай + жіктік жалғауы
5. болымды\ болымсыз етістік + көсемшенің –ып, іп, -п
6. болымды\ болымсыз етістік + көсемшенің –а, -е, -й
7. болымды\ болымсыз етістік + көсемшенің –ғалы, -гелі, қалы, келі
8. болымды\ болымсыз етістік + есімшенің жұрнақтары
9. болымды\ болымсыз етістік + есімшенің жұрнақтары +жіктік жалғауы ры қарай етістіктер зат есім 
сияқты түрленеді.
1.
болымды\ болымсыз етістік + есімшенің жұрнақтары + тәуелдік жалғау
2. болымды\ болымсыз етістік + есімшенің жұрнақтары + тәуелдік жалғау +септік жалғау
3. болымды\ болымсыз етістік + есімшенің жұрнақтары + көптік жалғау + тәуелдік жалғау + септік 
жалғауы. 
Аталған ретпен жалғанған сөз формаларының барлығы тілде бола бермейді. Мысалы, зат есімнен 
жасалған туынды етістіктерге есімшенің –ар, -ер, -р формасы жалғанғанда сөздер етістіктен гөрі зат есім 
мағынасына қатты жақындайды. «Алтында+р» деген сөзде болжалдық мағына көрінбейді. Яғни есімше-
нің –йтын формасы осы сөздер білдіретін мағынаны бере алады. Есімшенің –ар жұрнағы тікелей түбір 
етістікке жалғанса, зат есімдерше түрленеді. Осындай жағдайда қолмен түзетулер енгізіліп, қайта 
стеммалар құрылады. 
Сонымен, етістік 
–
ең күрделі сөз табы ретінде субъектінің іс-әрекетін ғана емес, табиғатта, қоғамда, 
жалпы өмірде ұшырасатын жайлардың және адамның ой-санасы арқылы туған түрлі амал-әрекет, іс-
қимыл, жай-күй сияқты процестерді білдіретін сөз табы екендігі оның лексика-грамматикалық қасиеттері 
мен семантикалық ерекшеліктерінен, түбір тұлғасы мен грамматикалық формаларының қат-қабаттылы-
ғынан және олардың өзара арақатынасы мен грамматикалық категорияларының әр түрлілігінен, қолдану 
аясы мен сөйлемде атқаратын қызметінен айқын байқалады. Осы қасиеттеріне байланысты етістік 
категориялары, бір жағынан, лексика-грамматикалық, екінші жағынан, таза грамматикапық, үшінші 
жағынан, өзара жеке грамматикалық категория жасауға (шақ категориясын) негіз болатын формалары 
(есімше, көсемше) немесе бүтіндей басқа сөз табының грамматикалық сипатын ғана көрсететін айрықша 
түрі (тұйық етістік) тұрғысында қарастырылып, әр категориялары бір-бірінен грамматикалық және 
семантикалық сипаттары жағынан ажыратылады да, олар тұлғалану және түрлену ерекшеліктеріне орай 
және білдіретін мағыналарына қарай түр-түрге бөлінеді. Осыдан келіп етістіктің әр категориясы өзіндік 
сипатқа ие болады. 

жүктеу/скачать 7,82 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: