Тақырып Кіріспе

XVII—XIX ғасырларда Еуропада өнеркәсіп революциясы басталды. Оған негіз болған капиталистік қатынастар осы кезеңдерде Еуропа құрлығынан тыс аймақтарға да таралды. Сөйтіп, дәстүрлі бірыңғай ауыл шаруашылығына негізделген қоғамдық қатынастар индустриялы қатынастарға жол ашты. Соның нәтижесінде XIX ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың бірінші жартысында дүниежүзінде индустриялы қоғам орнықты. Бүгінде қоғамдық дамуы артта қалған елдер де осы арнаға бет бұрып, мешеуліктен біртіндеп арылу үстінде.

Қазіргі дүниежүзі тарихы өзіне ғана тән сипатымен ерекшеленеді. Оның негізін жұмысшы табының және сонымен тығыз байланысты социалистік ілімнің орнығуы, конституциялық тәртіп пен демократиялық дәстүрдің нығаюы, ұлттық сана-сезімнің қалыптасуы және ұлттық қозғалыстың өрістеуі қамтиды. ХХ ғасыр бұрын-соңды болмаған тарихи оқиғаларға толы болды. Яғни, екі бірдей дүниежүзілік соғыс пен әртүрлі саяси бағыттағы революциялар осы ғасырдың үлесінде. Қазіргі дүниежүзі тарихы Бірінші дүниежүзілік соғыстан бастап күні бүгінге дейінгі оқиғаларды қамтиды. Бұл дәуірдің ең басты оқиғасы — ұлт-азаттық күрестің нәтижесінде көптеген елдердің егемендікке қолы жетіп, өркениетті елдердің қатарына қосылды. Сонымен қатар отарлық империялар күйреп, олардың орнына жүзден астам жаңа тәуелсіз мемлекеттер пайда болды. Қазіргі дүниежүзі тарихы бұрын-соңды болмаған ғы- лыми-техникалық прогреспен сипатталады. Адамзат ядро мен ғарыштың, генинженерия мен кибернетиканың құпияларын ашты. Сан алуан технологиялық жаңалықтар адамзаттың хал-ахуалын едәуір жеңілдетті. Қазіргі уақытта әлемде болып жатқан оқиғалардан күнбе-күн хабардар болуға әр адамның мүмкіндігі бар. Дүниежүзілік қақтығыстар мен соғыстар әлемнің біртұтастығын дәлел- деуде. Ал ғылыми-техникалық прогресс жетістіктері және шаруашылық, сауда, мәдени байланыстар дүниежүзі елдерін одан әрі біріктіре түсуде. Елдердің жақындығы және ғаламдық дамуы ғаламшар адамзаттың ортақ үйі де- ген көзқарасты көтеріп, тату көршілікті, өзара түсіністікті талап етіп отыр. Қазіргі кезде ядролық қару-жарақты игерген елдердің арасындағы бақталастық бүкіл адамзаттың өміріне қауіп төндіріп, үрей тудыруда. Екінші дүниежүзілік соғыстың зардабын шеккен халықтар үшінші дүниежүзілік соғысты болдырмауға тырысып бағуда. Барлық шиеленістерді, дау-таластарды бейбіт жолмен шешуді көздейтін Біріккен Ұлттар Ұйымы өткен ғасырдың орта шенінде құрылды.

ХХ ғасыр терең қайшылықтар мен соғыстарға толы болғанымен, адамзаттың бірлігін бұза алмады. Әлем халықтары біріге отырып ғарышты игеруде, бейбітшілікті қолдайтын ұйымдар құру арқылы соғыс қаупіне қарсы шығып, дүниежүзілік экологиялық мәселелерді шешуге талпынуда. Халықтарды одан әрі жақындастыру үшін әр адамның пікірін, көзқарасын, құқығын құрметтейтін демократия, жариялылық, азаматтық және қоғамдық қатынастар барынша дамуы қажет. Оқулықтың негізгі әдіснамалық міндеті — әлемде орын алған оқиғалар мен құбылыстарды тарихи тұрғыда қарастыру. ХХ ғасырда дәстүрлі қоғамды жаңғырту теориясы, артта қалған елдерді батысеуропалық өркениетті елдер деңгейіне жеткізу ең өзекті мәселеге айналды. Сондай-ақ бұл оқулық Еуропа, Америка, Азия және Африка сияқты өркениетті аймақтар тарихының саяси, экономикалық, әлеуметтік, мәдени даму тарихымен таныстырады.

XX ғасырдың басында саяси биліктің екі түрі — монархиялық және республикалық билік дамыды. Тарихта монархияның екі негізгі түрі — абсолюттік және конститу- циялық формалары белгілі. Абсолюттік монархия монархтың бүкіл билігінің, оның құзырының шексіздігін білдіреді. Конституциялық монархияда мемлекет басшысының (монарх, король, император) билігі шектеулі. Мемлекеттегі жоғары билік мұндай жағдайда екі субьектіге — монархқа және қандай да бір басқа сайланушы органға (пар- ламентке, кеңеске) тиесілі болады. ХХ ғасырдың басында республика түріндегі демокра- тиялық және саяси құрылымдар қалыптаса бастады. ХIХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басында басқарудың республикалық формасы Америка Құрама Штаттарында, Францияда, Швейцарияда және Сан-Маринода қалыптасты.

ХХ ғасырдың басында буржуазия мен пролетариаттың индустриялы қоғамның негізгі әлеуметтік таптарына айналуы түбегейлі аяқталды. Пролетариат қуатты әлеуметтік тапқа айналды. Өнер- кәсіптік төңкеріс сауатты және білікті жұмысшылардың қажеттігін айқындады. Жұмысшылар жекеменшігі болмағандықтан, өз еңбектерін сатудың есебінен күн көрді. Экономикалық жағдай ауыр болды. Өздерінің ма- териалдық талаптарын жүзеге асыру үшін жұмысшылар кәсіподақтарға біріге бастады. Батыс Еуропа елдерінде және Америка Құрама Штаттарында жұмысшылардың экономикалық мүдделерін қорғаушы ұйымдар —кәсіподақтар саяси партияларға қарағанда әлдеқайда ер- терек пайда болды. Алғашқы кәсіподақтар Англияда құрылды. Бастапқыда олар өзара көмек көрсету қоғамы болатын. Кәсіподақтар өз мүшелерінің қаражаты есебі- нен ақша қорын жасады. Жұмысшыларға ауырған кез- де, жұмысынан шығып қалған уақытта, ереуіл кезінде жәрдемақымен көмек көрсетті. Капиталистік қатынастардың дамуы жұмысшылар санының артуына және кәсіподақтар қозғалысының нығаюына алғышарт болды. Цехтық кәсіподақтар бірте-бірте өндірістік ұйымдарға айналды. Ұлттық кәсіподақ орталықтары, жұмысшы- лардың халықаралық федерациялары құрылды. Жұмысшылардың өз мүдделері үшін күресі бұқаралық жұмысшы қозғалысын тудырды. Ол ХIХ ғасырдағы Еуропа өмірінің жаңа айқындаушы факторына айнал- ды. Жұмысшылар теңсіздік пен қанаудың себептерін капиталистік жекеменшіктен көрді. Осыған байланысты барлық меншік иелерін жұмысшылар өздерінің тап жаула- ры деп қабылдады. Олар еңбекшілердің татулығын, ортақ байлықты иеленген қоғамды армандады. Революциялық социализм идеялары жұмысшы қозғалысының сипатты белгісіне ие болды. ХIХ ғасырда пролетариаттың мүддесін көздейтін жаңа идеялар қалыптаса бастады. Марксизм осындай ілімдердің бірі болды. Оның негізгі ережелерін К. Маркс пен Ф. Эн- гельс жасады. Марксизмнің әлеуметтік теориясының негізін тарихи дамудың қозғаушы күші — таптар мен тап күресі теория- сы құрады. Тарих сахнасынан қанаушы таптар өз еркімен кетпейді. Тек таптар күресі мен қаналушы бұқараның қақтығыстары нәтижесінде ғана капиталистік құрылысты жоюға болатын еді. Социалистік революцияның нәтижесінде буржуазия- ның мемлекеттік аппараты талқандалды да, жұмысшы таптың саяси үстемдігі орнады. Қанаушылардың қар- сылығы басып-жаншылды, қанаудың негізі болып табылатын жекеменшік жойылды. К. Маркс пен Ф. Энгельс саяси билік пен үстемдікті қолға алу үшін жұмысшы табы өз саяси партиясын құру керектігін атап көрсетті. ХIХ—ХХ ғасырлар тоғысында марксизм большевизмнің тәжірибесі негізінде айтарлықтай жаңаланды. К. Маркс пен Ф. Энгельс Батыс Еуропа тәжірибесін есепке ала отырып, социалистік революция бастапқыда экономи- касы дамыған елдерде жеңеді деп түйіндеген еді. В. И. Ленин революцияның артта қалған индустриалы-аграрлы елдерде, соның ішінде, Ресейде жеңуі мүмкін екендігі туралы қорытынды шығарды.

Ұлы державалардың қарсыластығы, олардың империялық шамдануы Еуропада милитаристік жағдайды күшейтті. Милитаризм әскери шығындарды және әскер санын арт- тырып, соғыс техникаларының дамуына мүмкіндіктер ашты. 1881—1914 жылдары Еуропа әскерінің саны екі есеге артты. Болат қорытудың жаңа тәсілдері артил- лериялық қаруларды, қуатты соғыс кемелерін, танкілерді, оқатарларды, оқпанды мылтықтарды өндіруде жол ашты. Соның нәтижесінде американдық Максим Х. Стивенс (1884 ж.) жасаған алғашқы оқатарлар пайда болды. Солдаттар мен әскери техникаларды тасымалдау қа- жеттігі теміржол құрылысын қарқынды дамытты. Мили- таризациялау “әскерде қызмет ету — әркімнің міндеті” деген қоғамдық көзқарастан алыстап, “жастардың қасиетті борышы” деген пікірді қалыптастырды. Халық әскери киім киген адамға құрметпен қарады.

Еуропа қоғамының бүкіл жіктері мили- таристердің жақтастары болған жоқ. Ұлыбритания, АҚШ және басқа да елдерде соғысқа қарсы пацифистердің (лат. pacificus — татуластыру) қозғалысы қалыптасты. Пацифистер соғыс атаулыға түбегейлі қарсы шықты. ХIХ ғасырдың 80-жылдарының соңы мен 90-жылдарының басында пацифистік қозғалыс кеңінен қанат жайды. Ұлтшылдық. Нәсілшілдік. Ұлтшылдық ХХ ғасырдың саяси ағымына айналды. Ұлттық мемлекеттердің ор- нығуы негізгі ұлттың маңызын арттырды. Ұлтшылдық өз ұлтының басқа ұлттан артықшылығын айқындады. Ұлыдержавалық ұлтшылдық саны аз ұлыстардың, аз­ шылық ұлттардың мүдделеріне қысым жасауға барды. Еуропадағы ұлттық төзбеушіліктің бір түрі — антисемитизм (еврейлерге дұшпандықпен қарау) еді. ХIХ—ХХ ғасырлар тоғысында антисемитизм қуатты саяси әдіске айналды. Бірқатар мемлекеттер еврейлердің қарапайым құқықтарын мойындаудан бас тартты.

Германияның бірігуі нәтижесінде Герман империясының құрылуы (1871 ж.) осындай үдерістердің Италияда болу мүмкіндігін ай- қындады. Еуропаның саяси картасы өзгерді. Бұлар бас- қалардың байлықтарына көз тікті. Бұл жағдай әсіресе Еуропадағы халықаралық қатынастарды жаңғыртты. Ресей мен Францияға қарсы күресу мақсатымен Герман мәмілегерлері Австро-Венгриямен одақ құрды (1879 ж.). Содан кейін Австро-Венгрия, Италия, Германия мемлекеттері Үштік одаққа (1882 ж.) бірігіп, жаңа соғыс блогының құрылуына жол ашты. Франция Үштік одақтан сескеніп, өзін қолдайтын жақтастарды Ресей жағынан іздеді. Таяу және Қиыр Шығыстағы қайшылықтарды реттеп алғаннан кейін 1893 жылы Франция-Ресей одағы құрылды. 1904 жылғы Марокко дағдарысы Франция мен Ұлыбри- танияның жақындасуын тездетті.

Ағылшын-орыс келісімі және Үштік одақ пен Ан- тантаның құрылуы. Халықаралық қайшылықтардың шиеленісуі Ағылшын-француз одағын нығайту мәселесін көтерді. Германияның қауіпті қарсылас екендігін ескере оты- рып, Ұлыбритания Ресеймен жақындасудың нәтижесінде 1907 жылы 31 тамызда ағылшын-орыс келісіміне қол қойды. Ағылшын-орыс келісімі Антанта одағының құры- луымен аяқталды. Ұлыбританияның Франциямен және Ресеймен жасаған келісімі Германияға қарсы соғысты әзірлеудегі маңызды кезең болды.

Бірінші Балқан соғысы. Осман империясының ыдыра- уы одан әрі тереңдей түсті. ХХ ғасырдың басында Түркия екі соғысты басынан өткерді. 1911 жылы 29 қыркүйектегі Италия-Түркия соғысы Балқан түбегіндегі әлеуметтік және ұлттық қайшылықтарды одан әрі шиеленістірді. Ресей, Ұлыбритания және Франция елдерінің ара түсуімен Болгария, Сербия және Грекия мемлекеттерінің бірлескен одағы құрылып, көп жылдар бойы Түркияның үстемдігіне қараған Македонияны өзара бөлісуді көздеді. 1912 жылы қазан айында Бірінші Балқан соғысы бас- талды. Болгария армиясы түрік әскерін қиратып, Кон- стантинопольге жақындады. 1912 жылы 28 қарашада Албания тәуелсіздігін жариялады. Түркия жеңілгенін мойындап, 1913 жылы 21 сәуірде уақытша келісімге, ал 30 мамырда Лондон бітіміне қол қойды. Бұл келісім бо- йынша Түркияның Еуропадағы иеліктері түгелімен Бол- гария еліне берілетін болды. Түркияның иелігінде Стамбұл маңындағы аздаған жер сақталып қалды.

Екінші Балқан соғысы. Бірінші Балқан соғысы өңір- дегі күштердің арасалмағын өзгертті. Австро-Венгрия мен Германияға сүйенген Болгария 1913 жылы 29 маусымда Сербия мен Грекияға соғыс жа- риялады. Осылайша Екінші Балқан соғысы басталды. Болгария бұл соғыста жеңіліс тауып, жерінен айырыл- ды. Түркия әскерлері Адрианополь қаласын басып алды. Мұндай жағдайда Ресей Болгарияны тәуелсіз мемлекет ретінде сақтап қалуға тырысып, Түркиямен бітімге келді. 1913 жылы 10 тамызда Бухарест қаласында Ресей- Болгария арасында келісімшартқа қол қойылды. Сербия Македонияның бір бөлігін және Болгарияға тиісті Маке- дония жерін алды. Оңтүстік Македония мен Фракияның бір бөлігін Грекия иеленді. Адрианополь қаласы Түркияға қайтарылды. Румыния Оңтүстік Добруджа жерін басып алды. Сөйтіп, Балқан түбегінің жартысы қайта бөл- шектенді. Балқан түбегі елдерінің арасында алауыздық орнап, саяси тұрақсыздық қалыптасты. Сөйтіп, ол Еуро- паның “жарылғыш қоймасына” айналды.

Тақырып 1.3. І. Дүниежүзілік соғыс.

Соғыстың шығу себептері мен мақсаты. Бірінші дүниежүзілік соғыс ірі капиталистік мемлекеттердің арасындағы қайшылықтардың шиеленісуінен туындады. ХХ ғасырдың басында ірі еуропалық елдердің арасындағы империалистік қайшылықтар бір-бірімен ымыраға келмес екі ірі әскери одақтың құрылуына алып келді. Германия, Австро-Венгрия және Италия одағына қарсы 1907 жылы Ұлыбритания, Франция және Ресей мемлекеттері Антан- та одағын құрды. Одан бұрынырақ 1882 жылы Германия, Австро-Вен- грия және Италия елдері арасында Үштік одақ әскери бірлестігі ұйымдасқан болатын. Бірінші дүниежүзілік соғыс Еуропа өркениетін дағ- дарысқа ұшыратты. Iрі монополистік капитал топтарының арасындағы экономикалық қайшылықтар мемлекетара- лық қайшылықтарды шиеленістіріп, соғыстың себепте- рін туындатты. Негізгі қайшылық Ұлыбритания мен Германия арасында болды. Бұл Франция — Германия, Германия — Ресей, Австро-Венгрия — Ресей арасындағы қайшылықтардың да елеулі әсері еді. Соғыстың себептері оның негізгі мақсаттарын ай- қындады. Ұлыбритания мен Франция Германияның Африкадағы отарларын және Таяу Шығыстағы Осман империясының жерін басып алуды көздеді. Орыс капитализмі Түркияға, Балқанға Германия ық- палының күшеюіне жол бергісі келмеді. Патшалы Ресей жеңе қалған жағдайда Стамбұлды, Қара теңіз бұғаздарын, Галиция өңірін және Неман өзенінің бойындағы жерді өзіне қаратып алуды мақсат етті. Австро-Венгрия үкіметі Сербияны басып алып, бүкіл Балқан түбегінде және Адриат теңізінде өз үстемдігін орнатуға тырысты. Германияның қалағаны дүниежүзін өзінің пайдасы- на қайта бөлісу, Еуропа мен Таяу Шығыстың көптеген 12 бөлігін бағындырып алу болды. Сонымен қатар неміс капиталистері Балтық бойын, Қырым, Кавказ, Азов теңізі, Дон өңірлерін бағындыруды көздеді. 1914—1918 жылдардағы соғыс империалистік, бас- қыншылық, екі жақтан да әділетсіз соғыс еді. Сербия тарапынан ғана бұл соғыс өзінің тәуелсіздігін қорғау жо- лындағы ұлт-азаттық күрес болды.

1914 жылы 28 маусымда Австро-Венгрия тағының мұрагері, эрцгерцог Франц Фердинанд Сараево қаласында қаза тапты. Осыған орай Германия императорының соғыс- қа итермелеуімен Австро-Венгрия 23 шілдеде Сербияға ультиматум жіберді. Оның жауабын күтпей осы жылы 28 шілдеде Австро-Венгрия Сербияға соғыс жариялады. Ресей үкіметі дереу жұмылдыру жұмыстарын бастады. Орыс армиясындағы мұндай әрекетке жауап ретінде та- мыз айының басында Германия Ресейге, Францияға қарсы соғыс ашты. Ал Ұлыбритания, Жапония Германияға қар- сы соғыс жариялады. Сөйтіп, Бірінші дүниежүзілік соғыс басталып кетті.

1914—1916 жылдардағы соғыс қимылдары. 1914 жы- лы 4 тамызда неміс әскерлері “Шлиффен жоспары” бо- йынша Бельгия арқылы Францияның жеріне баса-көктеп кірді. Франция мен Ұлыбритания әскерлері немістердің басым күшіне төтеп бере алмай, шегінуге мәжбүр болды. Неміс әскерлері Париж маңына жақындап келіп, 40 шақырым қашықтықта тоқтады. Француз үкіметі Па- рижден Бордо қаласына көшті. Францияға көмек көрсету мақсатымен орыстың екі армиясы тамыздың ортасында Шығыс Пруссияға басып кірді. Шығыс Пруссияға Батыстан қосымша әскер кел- геннен кейін немістер орыс әскерін қоршап алып, қатты соққы берді. Бұл кезде Батыс майданда Марна өзенінің бойында қырғын шайқастар өтіп жатты. Марна шайқасы Бірінші дүниежүзілік соғыс жылдарындағы ең ірі шайқастардың бірі болды. Бұл шайқасқа екі жақтан 7 мыңнан астам зеңбірек қолданылып, 2 млн-нан астам жауынгер қатысты. 9 қыркүйекте немістердің шабуылы әлсіреп, қарқыны бәсеңдей бастады. 1914 жылдың соңында Солтүстік те- ңізден Швейцария шекарасына дейін созылған Батыс 13 майданы қалыптасты. Солдаттар бірнеше жүз шақырымға созылған орлар қазды. Бұған дейінгі соғыс маневрлі соғыс болатын. Iрі әскери күштер үнемі жылжып, ауысып отыр- ды. Ендігі соғыс позициялық сипат алды. Теңіздегі шайқастар барысында ағылшын теңіз флоты Германияның солтүстік жағалауын күзетке алып, неміс теңіз флотының еркін әрекет жасауына тежеу салды. Екі жақтың да сүңгуір қайықтарының әрекеті күшейе түсті. Соғыстың алғашқы кезеңінде Антанта одағының теңіздегі соғыс күштерінің басымдығы байқалды. 1914 жылғы шайқастар Антанта одағының артық- шылығын айқындап берді. Германия әскерлері Марна алқабындағы шайқаста сәтсіздікке ұшыраса, Австро- Венгрия әскерлері Галиция мен Сербиядағы ұрыстарда жеңіліп қалды. Кавказ майданындағы шайқастарда Ресей әскерлері түріктерді талқандап, кері шегіндірді. Сөйтіп, Германия империализмінің “қауырт соғыс” жоспары іске аспай, тығырыққа тірелді де, соғыс ұзаққа созылды.

Үштік одаққа жақтас Италия соғыстың барысында Антанта елдерімен жақындасып, 1915 жылы мамырда Австро-Венгрияға соғыс жариялады. Италияның Герма- ния жауларының жағына шығуы Антантаны біршама күшейтті. “Шлиффен жоспары” бойынша неміс әскерлерінің Бельгия мен Францияға қарсы әрекеті 14 1915 жылы 22 сәуірде Германия Ипр қаласында алғаш рет химиялық қару қолданды. Бірақ ең басты соғыс қимылдары Шығыс майданда жүріп жатты. 2 мамыр- да басталған немістер шабуылы 5 айға созылды. Орыс әскерлері Галицияны, Буковинаны, Польшаны, Литваны, Латвияның бір бөлігін тастап, шегінуге мәжбүр болды. 1915 жылғы көктем және жаз айларында Батыс майдан шептерінде ірі шайқастар болды. 1915 жылы ағылшын- француз әскери тобының ең ірі соғыс әрекеті Мәрмәр теңізі мен Дарданелл бұғазын басып алуға бағытталды. 150 мың әскері оққа ұшқаннан кейін Антанта жағы қайта шабуылға шығуға шамасы келмей, соғыс әрекетін тоқтатты. Германия армиясының Шығыс майдандағы жеңісте- рінен кейін 1915 жылғы қазанда Болгария Антантаға қарсы соғыс жариялады. Сөйтіп, Германия, Австро-Вен- грия, Түркия және Болгариядан тұратын Төрттік одақ құрылды. 1916 жылы соғыс қимылдары Батыс майданға ауысты. Ақпан айында Германия армиясы Францияға қарсы — Вер- ден қамалына шабуыл бастады. Бұл қанды шайқас тарихқа Верден қырғыны деген атпен енді. Жаудың қарсылығын жеңу үшін немістер оқ-дәріні аяған жоқ. Верден бекінісіне 2 млн снаряд атқыланды. Селолар жермен-жексен болды. Жайқалған жасыл ағаштардың орнында қара күйік ағаш діңдері мен бұтақтар ғана қалды. Әлсіреген, шаршаған, зеңбірек гүрсілінен запы болған француз солдаттары Верден түбіне қарай шегіне берді. Зеңбірек гүрсілі Париж көшелерінде естіле бастады. Верден түбіндегі ұрыс кезінде Франция Ресейден көмек сұрады. Генерал А. А. Брусилов бастаған орыс армиясы 450 шақырымға созылған майданда шабуылға шығып, Австро-Венгрия әскерін талқандап, Галиция мен Буковинаны қайтарып алды. Неміс әскері негізгі күшін Шығысқа жұмсап, Верден түбіндегі шабуылын бәсеңдету- ге мәжбүр болды. Немістердің Верденге шабуылын әлсіре- ту үшін ағылшын-француз әскері Сомма өзенінің бойында шабуылға шықты. 1916 жылдың шілдесі мен қараша айларының аралығында жүрген Сомма шайқасы екі жақты да орасан шығынға ұшыратты. Сомма шайқасында 15 ағылшындар мен француздар тарихта тұңғыш рет танкілерді қолданды.

1914—1916 жылдардағы соғыс қимылдарының бары- сында Төрттік одақтың әлсіздігі байқалды. 1916 жылғы шайқастарда да Антанта одағының басымдығы анықтал- ды. Жыл қорытындысы Германияның экономикасы мен соғыс күштерінің әлсірей бастағанын көрсетті. Бірақ соғыс қимылдары қатыгездікпен өрши берді. Соғысушы елдерде әлеуметтік-экономикалық және саяси дағдарыстың пісіп-жетілуі. Соғыстың тағдыры қанды майданға ғана емес, тылға да тәуелді болды. “Со- ғыс ұзаққа созылмайды, тез арада бітеді” деген болжам ақталмады. Бейбіт кезде жиналған қару-жарақ пен азық-түлік қоры тез сарқылды. 1915 жылдың басында державалардың барлығы да өз армияларын жабдықтауда қиыншылыққа тап болды. Экономиканы жаңартып, әскери өндіріс салаларын күшейту қажеттігі айқындалды. Барлық елдерде қатаң тәртіп енгізіліп, өнімді, шикізат пен жұмыс күшін бөлуді мемлекет өз қолына алды. Жағдайды жеңілдету үшін соғысушы елдерде жалпыға бірдей еңбек міндеткерлігі енгізілді. Мысалы, Германияда 17-ден 70 жасқа дейінгі барлық ер адам еңбек етуге міндеттелді. 1916 жыл. Генерал А. А. Брусилов басқарған орыс әскерлерінің шабуылға шығуы 16 Фабрикалар мен зауыттарда әйелдер мен жасөспірімдердің еңбегі кеңінен пайдаланылды. Әуелі Германияда, содан соң басқа елдерде азық-түлік және өнеркәсіп тауарларын шектеп беру тәртібі енгізілді. Бұлар халыққа арнаулы карточкалар бойынша ғана сатылды. Азық-түлік қорын үнемдеу мақсатында Германия үкіметі картоп пен дәнді дақылдарды үй жануарларына беруге тыйым салды. Жұмысшылардың отбасылары ашықты. Шаруалардың да жағдайы нашарлады. Ер адамдардың көпшілігінің майданға алынуы жұмыс күшінен айырды. Мыңдаған адам майданнан қашып, босқындардың саны өсті. АҚШ-тың 1917 жылғы соғысқа кірісуі. АҚШ капи- талистері белгілі бір кезеңге дейін соғысқа кіріспей, кідіре тұруды дұрыс көрді. Соғыс кезінде олар орасан зор пайда тапты. Бірақ АҚШ үкіметі дүниежүзіне Германияның үстемдік орнатуын қаламады. 1917 жылдан бастап Германия соғысушы мемле- кеттермен қатар, бейтарап елдердің сауда және жолау- шы кемелерін суға батыратындығын хабарлады. АҚШ 1917 жылғы 6 сәуірде осы мәлімдемеге қарсы Германияға соғыс жариялады. Келесі жылдың басында Батыс Еуропа майдандарында 2 млн-нан астам АҚШ солдаттары соғыс- ты. АҚШ-тың соғысқа қосылуы Антанта блогын күшейтіп, жеңіс қай жақта болатынын біржолата айқындады.

Германия мен оның одақтастарының жеңілуі. Соғыс­ тың аяқталуы. 1918 жылғы наурыз — шілде айларындағы неміс шабуылдары сәтсіз болды. АҚШ-тың әскери көмегіне сүйенген Англия мен Фран- ция 1918 жылы тамыз айында Аррас маңында шабуылға шықты. Бір күннің ішінде Антанта әскерлері немістердің майдан шебін бұзып, 16 дивизиясын талқандап, ірі табыс- қа жетті. Осы кезден бастап Антанта одағының жаппай шабуылы жалғасты. Неміс әскерлері шегінуге мәжбүр болды. 1918 жылдың қыркүйек айынан бастап Болгария — Түркия — Австро-Венгрия мемлекеттері уақытша бітімге қол қойып, жеңілгендіктерін мойындады. 1918 жылы 11 қарашада Компьен орманында Германия мен Антанта мемлекеттері арасында уақытша бітімге қол қойылды. Соғыс қимылдары тоқтатылды. Бірінші дүниежүзілік соғыс аяқталды. 17 Соғыстың қорытындылары. Бірінші дүниежүзілік со- ғыс ХХ ғасырдың бірінші жартысындағы ең ірі оқиға бол- ды. Ауқымы жағынан мұндай соғыс адамзат қоғамының өткен тарихында болмаған еді. Соғысқа 38 мемлекет қатысып, екі әскери одақтың әскер қатарына 74 млн адам шақырылды. Соғыс барысында жаңа әскери техника түрлері қол- данылды. Танкілер, ұшақтар, дирижабль, радиобайланыс бөлімшелері өмірге келді. Орасан зор материалдық және адам шығындары болды. Соғыс тудырған революциялар дүмпуінен Романовтар, Габсбургтер, Гогенцоллерндер, Осман империялары қирады, отаршыл державалардың тірегі әлсірей бастады. Тарихи аренаға Кеңестік Ресей, Финляндия, Польша, Венгрия, Чехословакия, Югославия, Балтық жағалауы аймағындағы жаңадан құрылған жас мемлекеттер шықты.

Сұрақтар мен тапсырмалар

1. Бірінші дүниежүзілік соғыстың шығу себептері қандай? Соғыс қимылдарының барысын картадан көрсетіңдер.

2. Соғыс жылдарындағы ең ірі шайқастарды атаңдар.

3. “Шлиффен жоспарын” немістер неге жүзеге асыра алмай қалды? Со­ ғыс барысында Антанта одағы қай кезден бастап басымдылыққа ие болды?