Тақырып: Мектептерде музыка пәні арқылы халықтық тәрбие берудің мән-мағынасы

Мектепте қажетті білім алу, тәжірибе жинақтау, шығармашылық белсенділік пен қызығушылықты қалай ұйымдастыруға болады? Бұларсыз оқушылардың музыкалық шығарманы үйренуге, игеруге деген ынта-ықыласын ояту мүмкін емес. Бізге балалармен бірге жұмыс істеудің алуан түрлі тәжірибесі белгілі. Жалпы білім беретін орта мектептердегі тәсілдер ұлттық аудиториямен  жұмыс істегенде айтарлықтай нәтиже бере қоймады. Тәжірибе жұмысы үш бағытта жүргізілді. Олар: орындау, сүйемелдеу және шығарманың көркемдік келбетін анықтау. Бұл бағыттар негізінен бір-бірімен сабақтасып жатқандықтан, оларды жеке-жеке талдамас бұрын шығармалық тапсырма берілгенде оқушы белсенділігінің деңгейін байқататын сабақ үлгілеріне тоқталу қажет болады. Бастапқы жұмыс кезеңі. Балалар дыбыс бояуы, ауқымы (регистрі) жағынан әр түрлі аспаптарда «Елім-ай» әнінің шағын, зарлы да әсерлі, сонымен қатар, бейнелі әуенін орындайды. Әнді үйрену барысында өзге тәсілдер де қолдануға болады. Алғаш балалар бірте-бірте жоңғарлар, артынан қайта орнына түсетін «Елім-ай» әуенін толық айтуға дағдылылынады. Сол негізде шығарманың құрылымы орындаушылық еркешеліктері тұтас қамтылған соң, музыка аспабының сүйемелдеуімен  қайта айтылып, ептеп өңдеу, көркемдеу, құбылту тәсілдері қолданылды. Ән музыкалық аспапта ойналып, соңынан толығымен айтылып пысықталды. Осы жұмыс барысында оқушылар әуенді жатқа орындап, кейбіреуі мұғалімнің көмегімен С – moll әуезіндегі алғашқы ноталарды атап та берді.

Сөйтіп оқушылар тәжірибе барысында мына дағдыларды: а)  қарапайым музыкалық шығарма сипаттарын айқындауды; ә)  басқа баланың ән айтуын, аспапта орындауын тыңдауды; б)  тыңдағанын талқылап, одан қорытынды жасауды; в)   естіген әуенін аспапта қайталауға; г)   өздері талдаған әнді есіне сақтап, қайталауды меңгерді.

Музыка сабағында әр кез жаңа материалдар игеріліп, сабақ сайын берілген тапсырмалар күрделендіріліп отырылады.

Мысалы, сабақ барысында Тұрмағанбет Ізтілеуовтың термесінен мынадай жолдар оқылады:     Қабаға қарсы ұмтылма ер дегенге, Сартапқа тұқым шашпа жүр дегенге…

Балалар терме жолдарының мазмұндық сипатына қызыға ден қояды, жыр жолдары классикалық қара өлең құралымында сай келгендіктен балалар оған әуен шығаруға да талпынды. Осы ізбен балаларға өз бетінше терме үйрену тапсырылды. Ал келесі сабақта балалар шығармашылық белсенділігінің арта түскенін аңғардық. Орындалған әрбір термені балалар мұқият тыңдап, бағалап отырды. Мұның өзі  олардың талғамын, көркем туындыға сын көзбен қарау қабілетін өсіруге ықпал еткенін байқатады. Сабақ процесінде балаларды бірін-бірін тыңдауға, бір-бірінің пікірімен санасуға дағдыландыру ісі де жолға қойылып отырады. Оқушылардың бірі белгілі аймаққа тән терме үлгісін шабытпен шырқаса, екіншісі басқа аймақта жиі айтылатын термені шама-шарқынша орындап, ортаға салды, үшіншісі – музыкалық – эпикалық үрдістегі талдау орындаса, төртіншілері – аспаптық шығарма ойнаумен шектелді. Терме сөзін үйрену барысында қызықты педагогтық сәттерге кез болдық. Бір оқушы бұрын өзіне белгілі поэзиялық мәтінді дәстүрлі әуенге салып орындады. Әрине, оның әуені дегеннен әсем әрі шебер шықты дей алмаймыз. Кейде ол он бір буынды ұйқасқа жеті өлшемді ырғақты қосып отырғанын сезбей де қалады. Көп ұзамай балалар шығарманың поэзиялық және композициялық нысандарын ажырата білуді меңгере бастады. Кейде ойдан шығарған терме саздарына олар пікір айтып, талдау жасап отырды. Балаларды музыкалық аспапта орындалған әуенді сол қалпында қайталап шығуға үйрете жүріп олармен жұмыс істеудің түрлі әдістерін қарастыруымызға тура келді.

Мысалы: 1) Оқушы естіген музыкалық әуенін, оның ырғақ-сазын жеке дауыспен болмаса музыкалық аспаппен орындап шығуы керек.

2) Оқушыларға жеке дауыспен немесе музыкалық аспаппен сұрақ – жауаптық жүйеге құралған терме әуенін қайталап шығу ұсынылды. Алдымен ырғаққа салып мәнерлеп орындау тапсырылды. Кейін олар ырғақты музыкалық аспаптарында орындады. Барлығына берілген үй тапсырма – нақты ырғақтық жүйеге әуен жазу болды. Келесі сабақта оқушылар жазған әуендерін айтып, орындады. Бұл тәжірибелер оқушылар тарапынан асқан қызығушылық тудырды. Мұның өзі олардың ашылуына себеп болды. Кейде ауызша мәтін ырғағына да, күн ілгері берілген ырғаққа да көңіл аударылып, балалардың мәтінді өз еркінше ырғақтауға мүмкіндік берілді. Осындай тәсілмен оқушылар кезекті шумаққа әуен шығаратын болады. Оқушыларға әуен шығару тапсырмалары үнемі беріліп отырылды. Әрине, қиыншылықтар да туып отырды. Себебі оқушылар фортепьяно (болмаса баян аспабын) еркін қолдана алмайды. Олар өз қиялында туындаған әуенді ғана елестете алады.   Сезіну, қабылдау қасиетін дамыту – музыкалық шығармашылық қабілеттің ең қажетті буындарының бірі қарапайым музыкалық  сұрақ-жауап, әннің бір бөлігін қайталаудың өзі музыкалық сезімді тәрбиелеу болып табылады. Бала шығармашылығындағы ең қолайлы әдіс те осы музыкалық сезім нышанын тәрбиелеу болмақ. Музыка – тыңдау, көркем қабылдау, түйсіну процестерімен тығыз байланысты пән. Бұл реттен, ең алдымен, балалардың эстетикалық талғамын тәрбиелеу мәселесін нысанаға аламыз.

Оқушыларды ән, терме айту ғана емес, аспаптық сүйемелдеу ісімен тығыз байланыста баулығанда ғана елеулі нәтижелерге қол жетпек.

Кез-келген оқу-тәрбие жұмысы сол мәдени – музыкалық мұрамызға негізделуі шарт.     Мектептегі музыка сабағы оқушыларды әсемдік әлемінің таңғажайып сырын терең түсініп көркемдік аталуына, шынайы сезінуге, одан рухани ләззат алуға, өмір жолы ой толғауға ізгілікті мұрат-мақсаттарға жетелеп өнегелі істерге баулиды. Эстетикалық талғамын қанағаттандыра отырып, музыка жөнінде түсінігін кеңейтуде, ой-өрісін дамытуда, жоғары сапада болуы үшін құрылған музыка сабағының маңызы өте зор.  Сабақты ұйымдастыру формасы басқа сабақтар сияқты музыка сабағы да оқушылар  қабілеттеріне, икемділігіне, қызығушылығына қарай бөлінбейді бәрі бірдей тәлім алуы тиіс. Сабақтың ұзақтылығы, материалдарды түсіндіру, пысықтау, өткен сабақтардан алған білімін тексеру. Сабақта қолданылатын іс-әрекеттер формасының қабілеттеріне қарамастан сабақтың тұтас болуы белгілі. Бірінші сабақта қолданылатын іс-әрекеттер түрлері оның мақсатына, тақырыбына қарай анықталады. Негізгі әдістері: түсіндіру, ауызша баяндау, проблемалық жағдай туғызу. Музыка сабағының басқа сабақтан айырмашылығына, ерекшелігіне келсек негізгісі өнер сабағыны екендігі, музыканы оқыту барысында ақыл-ой мен эмоция, түсіну мен сезіну қатар жүзеге асырылады. Келесі ерекшелігі музыканы тыңдап, қабылдау барысында адамның психологиясына, физиологиялық процестеріне кемелді түрде әсер етеді. Музыка сабағы эмоция мен саналылықтың бірлігін қамтамасыз етіп сабақтың әрбір элементі оқушының белсенділігін, қызығушылығын арттыруы тиіс. Оқушыларды өмірден, музыкадан тіпті өтілген сабақтан көрген тәжірбиелерін тереңдете түсуі белсенділігін арттыру, жаңа ережелермен танысу, алған білімдерін бекіту.

Сабақтың мақсаты мен міндетін ойлай отыра мазмұны мен құрылысын, құралын және әдісін табу сабақтың нәтижесіне жетудің жолы, қорытындысы. Сабақтың мазмұнында әр түрлі шығармалар бар. Олардың сипаты, көңілі болады. Біртұтастылығын табу сабақтың әр түрлі іс-әрекетінің бірізділігі, сабақтың эмоциялық суреті, бір шығармадан келесі шығармаға көшу сыныптың эмоицялық көңілін көтеру, балалардың ықыласын, көңілін табу мұғалімнің табысы.

Мысалы бірінші сыныпта балалар  «Апорт деген тәтті алма» әнін үйренсе «Күз ырғағы» атты әнді тыңдайды, күз әуенін тыңдап сурет салады.

Сабақты құру кезінде балалардың  физикалық, физиологиялық ой-өрісіне ықпалын тигізіп, әр сыныптың  ерекшелігін байқау, дер кезінде іс-әрекеттерді ауыстыру, ол балалардың ықыласын, назарын, құштарлығын төмендетпейді. Сондықтан мұғалім иілмей жағдайға байланысты өз жұмысына шығармашылықпен қарап, әр сабақты қайталайтын болады. Музыка сабағы өнердің бір саласы болғандықтан мұғалім білімді болып қана қоймай сол алатын білімдері арқылы тәрбие жұмысын жүзеге  асырады және де оқу пәні ретінде оқушының пейіл, сезіммен эстетикалық идеал ретінде тәрбие құралы деп есептеуге болады.

Оқулық бағдарламада негізінен ойлы да сазды, философиялық айтар ойы бар халық әндеріне көңіл бөлінеді. Сұлу сазды, кең диапазонды халық әндерін нақышына келтіре орындау, оны үйрету алғашқыда оңайға соқпайды. Халық әндерінің қыр-сырын меңгере алмай үлкен вокалдық партияларды айту мүмкін емес. Нағыз әншінің шеберлігі халық әндерін айту арқылы қалыптасады десек артық кетпейміз.

Е. Брусиловский, А. Жұбанов, Л. Хамиди, М. Төлебаев, Е. Рахмадиев сынды композиторлардың әндері, романстары оқушылардың сүйіп айтар туындыларына айналды. Ән үйрету кезеңі. Құнды идеялық және көркемдік жағынан тартымды шығармаларды (әндерді) таңдау мұғалімнің негізгі міндеті болуға тиіс. Репертуар таңдау үшін мұғалім оқушылардың орындау мүмкіншілігін, өсу деңгейін міндетті түрде ескеруі керек. Қандай бір қарапайым ән болса да, мұғалім оны үйретуге кіріспес бұрын алдын - ала әнді орындауға қойылатын барлық талаптарды белгілеп алуы тиіс: тыныс алу, динамикалық белгілері, музыкалық сөйлемдерге (фразаларға) бөлу, үйренуге қиын ырғақ өрнектері, интонациялық таза айтуға назар аударатын тактілер, күрделі сөздер, оны дұрыс және анық айту жолдары, т.б. Осындай жан - жақты талдау жүргізу мұғалімнің өз оқушыларына әнді үйрету барысында қандай әдіс - тәсілдер керек екендігін анықтауға көмектеседі. Оқушыларға әнді үйрету мына кезендерді қамтиды: кіріспе әңгіме, әнді орындап көрсету, тыңдаған әнді талдау (әңгіме), әнді үйрету, мәнерлеп орындауға дағдыландыру.Қысқаша ән үйрету барысындағы іс - әрекеттерге сипаттама. 1) Кіріспе әңгіме. Әнді үйретуден бұрын мұғалім шығарманың мазмұнымен сипаты туралы, авторлар туралы, т.б. кіріспе әңгіме өткізеді. Мақсаты - оқушылардың назарын ән үйретуге дайындау. Үйрету барысында ең бастысы музыкалық есту қабілетін дамытып, есту қабілетінің ықыласын тәрбиелеу. Композиторлар, әннің сөзін жазған ақындар, шығу тарихы, композитор өмірінен қызықты оқиғалар жайлы қысқа да нұсқа әңгімелер айтуға болады; 2) Әнді орындап көрсету. Әнді алғаш рет оқушыларға таныстыра білу өте маңызды. Мақсаты: үйренетін әнге балалардың қызығуы, ұнатуы, оны қабылдауы мен мәнерлеп, әдемі, жұмсақ, құлаққа жағымды орындап беру. 3) Көрсетілген әнге талдау - әңгіме. Мақсаты - әннің көркемдік образын белгілеу және орындауға құштарлығын көтеру. Әннің көркемдік құндылығын, мәнін, мазмұнын тереңірек жеткізу. Ән туралы талдауда сипатын, мазмұнын белгілеу, композитор қолданған мәнерлік құралдарын табу және орындау жолдарын белгілеп, музыкалық тілін түсіну. Қосымша көрнекілік құралдар қолдануға бейнелеу өнері, әдебиетіне, тарихқа байланыстыруға болады. 4) Әнді үйрету. Әнді үйрету сыныптағы балалардың жас ерекшеліктеріне, қабылдау мүмкіндіктеріне байланысты жүргізіледі. Дегенмен де әнді үйретудің барлық жастағы балаларға ортақ жолдары бар. Көрнекілік пен техникалық принципі қолданылады. Сондықтан үйретудің жолдары: фразамен, жолмен үйретеді, сонан соң, толық шумағын айтқызады. Қайырмасы болса дәл солай баулынады. Ал, интонациялық жағынан қиын жерлеріне, ырғақтық, жылдам айтылатын сөздер (дикция) қиыншылығы кездесетін жерлермен мұғалім өте тыңғылықты жұмыс жүргізуді қажет етеді. Жоғары регистрдің дыбысына таза интонациялау үлкен білімділікті, дауысты үнемі шынықтыруды талап етеді.

Интонация жағынан қиын жүрістерді үйренуге негізгі әуенді жұлқыламай, ән құрылымының тазалығын сақтай отырып байланыстыра орындау абзал.

Ән – халық мұрасы. Халық әндері – сарқылмас қазына.

Ән деген -  ән салу, көңіл көтеру емес, тебіренісі мен толғанысы, қуанышы мен жұбанышы. Ән – табиғат суреттемесі. Ән – халықтың көркем ой – санасы, көркем тарихы. Ән - өмір айнасы. Әншілік дағдыларының құралдары арқылы әннің мазмұны мен көңіл – күйін, көркем образы мен сипатын түсіне білу, сезіне және де мәнерлеп орындау шеберлігін арттыру қажет. Әнді жай ғана мәнерлеп орындау, оның музыкалық интонациясын, нәзік иірімдерін дәл сезініп, оны бар болмысымен жеткізе білуге баулу міндетіміз.  

Бүгінгі таңда музыка мамандарының алдында тұрған маңызды мәселелердің бірі -  ата–бабаларымыздай музыканың құдіретін терең түсініп, оны өзінің рухани азығы етіп адам өмірін нұрландыруға ат салысатын музыкалық білімді азамат тәрбиелеу. Ал, оның түп –тамыры, негізі – музыканы қабылдай білуде жатыр, оны тәрбиелеу, тәрбиелеудің әдісінде. Бұл мұғалім мен оқушының арасындағы әртүрлі  әдіс арқылы іс-әрекеттің бірлігі, осы әрекетте негізгі жүктеу – арқау мұғалімдікі. Баланы музыка тыңдауға тыңдай отырып, оны саналы түрде қабылдауға баулу, музыкалық тәрбие беру тұрғысындағы күрделі міндеттердің бірі. Музыканы қабылдау музыка сабағында қолданылатын іс-әрекеттердің кез-келген түрінің іргетасы, бастапқы нүктесі. Кез-келген түрі деген ол музыка таңдау, хормен ән айту, музыкалық білімдерін арттыру, нота сауаты, ырғықтық – музыкалық қимылдар, балалар, шулы – соқпалы аспаптарда ойнау, музыка сабағында  балалардың шығармашылығы т.б. Музыканы қабылдау – ол жалпы білім – беретін, мектепте балаларға музыкалық тәрбие берудің негізі. Музыканы дұрыс қабылдай білуге тәрбиелеу, оның заңдылықтары музыка пәні мұғалімінің басты назарында болуы тиіс. Музыканы қабылдау – барынша күрделі процесс. Оған арқау – шындықтың көркемдік бейнесін, сәулесін сезіне, ести және толғана білу. Музыка тұтас күйінде, өзінің мәнерлік құралдары арқылы әсер етеді.

Кіріспе әңгіме арқылы музыкалық шығарманы қабылдауға балалардың қызығушылығын арттыру үшін сол тыңдалатын шығарманың орындалу сапасы өте әсер етеді. Орындалатын шығарманың мәнін мұғалім балаларға жеткізе алмаса, мұғалімнің шығарма туралы айтқан әңгімесі оның мазмұнына ашық болса, бала ол шығарманы қабылдайды. Сөйтіп, музыкалық тәрбие беру жұмысындағы үлкен саласының бірі - музыка тыңдау, өз деңгейіне көтеріле алмайды.

Оның себебі әртүрлі: а) музыкалық шығарманы орындауға мұғалім дайын емес; ә) күйтабақ, күйтаспада жазылған шығарма сапасыз болады; б) балалардың ықыласы кіріспе әңгімені қабылдады, ал тыңдауға (қабылдауға) шамасы жетпеді; в) тыңдалатын шығарма өтілетін тақырыпқа сай келмесе, көрнекілік құралдармен жабдықталса (суреттер, табиғаттың көрінісі, композитордың портреті, арнайы кабинет емес т.б.) Сондықтан,  мұғалім өз шамасына қарай шағын шығарманы өзі орындап берсе, не музыканы жақсы меңгеретін оқушыларды орындауға дайындаса, не жақсы сапалы жазылған күйтабақ, күйтаспа арқылы тыңдатса дұрыс нәтеже берері сөзсіз. Музыканы тыңдап отырған кезде сөйлеуге, мұғалімге сұрақ беруге болмайды. Еркін отырып, қозғалмай, байсалды тыңдауына жағдай жасауына тәрбиелеп, түсінуі қажет. Әуел бастан оқушыларды музыканы тыңдай, қабылдай білуге дағдыландырса, тәрбиелесе, музыка орындалып жатқан кезде сыныпта тыныштықты сақтай білсе - адам толғанады, сезімталдығы қалыптасады да тыңдаушылық мәдиниеті өз деңгейіне көтеріледі де музыкаға деген сүйіспеншілігі мен құрметтілігі қалыптасады.

3) Тыңдалған шығармаға  талдау жасау (әңгіме құрастыру). Балалардың музыкалық сөздік қоры шамалы болғандықтан, әңгіме ұзаққа созылмасын, көп сөзді болмасын. Сондықтан, бастауыш сынып оқушыларына мұғалім жауап бере алатындай жеңіл сұрақ қою керек, балаларды қорытындылау, салыстыру тапсырмаларын орындауға көмектесу керек. Әңгіме еркі, қызықты, жанды өту керек. Бала дұрыс жауап бере алмаса жазалауға болмайды, қайта тыңдалған шығарма туралы біртұтас пікір, оның авторы, аты туралы, оның сипаты мен мәнерлік құралдары туралы әңгіме туғызу қажет. Мектеп дайындығына музыкалық талдау ерекше: ол, қарапайым талдау, талдау-әңгіме, көркем –педагогикалық талдау.

Көркем –педагогикалық талдау арқылы оқушыны музыкаға деген қызығушылық, әуестену, ұнату жүйелілік пен бірізділік арқылы асырылады да музыканың негізгі заңдылықтарына сүйеніп –түсінеді. Талдау жай ғана емес, балардың елестеуін оятып, музыкалық-есту елестеуін, өзіндік ассоциациясының дұрыстығын қалыптастырады. Сондықтан, қоғам өміріне байланысты, жеке адам тұлғасына байланысты композитор, дәуір, тарих, оқиға т.б.  хабарламалар талдау кезінде анықтау ролін атқарады. Талдау кезінде мұғалімнің бейнелік, айқын, мәнерлік сөзі үлкен роль атқарады.

Қабылданған музыкалық шығарма қайта тыңдауды қабыл етеді. Неге? Қабылдау процесі бірнеше  сабақта жалғасады, тіпті тоқсанда, жылдарда болсын. Ол деген, сабақтың тақырыбына байланысты, балалардың есту қабілетіне байланысты, музыкалық ой-сезімінің дамуына байланысты. Музыкалық шығарманың жаңа бейнесінің қыры, шығарманың мазмұнын, сипатын терең түсіну үшін, жеке жаңа элементтерін табу, т.б. балаларға шығарма түсінікті, жақындығы, қалауы өте айқын. Қайталағанда музыкалық шығарманың  үзіндісі, тақырыбы, бөлімі, тіпті толық тыңдалуы мүмкін. Ол сабақтың тақырыбына байланысты.

Мысалы: Батыс өңіріндегі әншілік пен күйшілік дәстүрінің туын тіккен киелі мекенінде дүниеге келген Ғарифолла Құрманғалиевтің өмірбаянына тоқталу. Ғарифолла «Қыз Жібек», «Ер Тарғын», «Біржан-Сара» сынды көптеген операларда 20-дан астам операларда ойнайды.

Қорытынды айтар болсақ, музыканы қабылдау – баланың рухани өмірі мен адамгершілік кемелі қалыптасады. Сондықтан, ұсынылатын бағдарламалар тоқталсақ, оқушыларды қызықтыру керек, сабақтың тақырыбына сай болып жатқан іс-әрекеттерге эмоциялық қарым-қатынасты дамыту, музыканың жайын, сұлулығын түсініп, музыкалық өмірмен байланысты екенін түсініп, қабылдау сезімталдығын қалыптастырып, музыкаға берген құштарлықты, ынталықты дамытудың қажеттілігі. Музыканы қабылдағанда – сапалы түрде, образдардың сипатын түсіну, идеялық негізін ұғуға үйрету. Тақырыпқа байланысты музыканы қабылдаудағы мақсаты, әдіс-тәсілдері т.б. шаралар, нұсқаулар келтіреміз:

Ш.Қалдаяқов, Ж.Нәжімеденов, Н.Назарбаев «Қазақстан Республикасының Мемлекеттік гимні», халық әні «Бесік жыры», халық күйі «Нар идірген», «Тепең көк», «Ақсақ құлан» - күй-аңыз, әңгіме, елестету т.б.

Дархан даланың үні-сыбызғы, табиғатпен сыр шерткен шаңқобыз, саздан туған сазсырнай, аңыздан жаралған аспап-жетіген.

Ұрып ойнайтын аспаптар: тұяқ, мүйіз, дабыл. Оркестр т.с.