тақырып. Қоғамдық өндіріс негіздері – (1 сағат) апта Дәрістің мақсаты

Өндіріс үзіліссіз, қайталанып отыруы қажет. Өндіріс процесінің тұрақты қайталануын, үзіліссіз жаңғыруын ұдайы өндіріс деп атайды.

жай өндіріс ұлғаймалы өндіріс.

Нақты өмірде адамдар алтернативті (баламалы) шығындармен кездеседі. Егер ресурстар бір нәрсеге жұмсалуы мүмкін емес. Бұдан қортынды жасасақ ресурстарды пайдалану - бұл кейбір мүмкіндіктердін жоғалту, яғни қорларды бір мақсатта пайдалансақ, оларды басқа мақсатта пайдалану мүмкін емес. Бұл жоғалған мүмкіндіктерді өлшеп бағалануға болады. Баламалы шығындарды өндірістік мүмкіндіктер сызбасы арқылы бейнелеуге болады.

Барлық жүйелер қоғамдық өндірістің негізін құрайтын 5 мәселені шешу әдістеріне қарай анықталады.

1. 
   Не өндіру керек? Қандай қызмет көрсету қажет.
   
2. 
   Қанша өндіру керек? Қанша қызмет көрсету керек?
   
3. 
   Қалай өндіру керек? (қандай технология керек?)
   
4. 
   Кім үшін өндіру керек?
   
5. 
   Өзгерген жағдайларға бейімделе алама? (яғни кәсіпкерлердің еркіндігі).
   

1. 
   Меншік қатынастарының формалары бойынша:
   
   1. 
      Дәстүрлі жүйе – ұрпақтан ұрпаққа жалғасып отырған дәстүр мен салт бойынша қатынастар қалыптасады.
      
   2. 
      Әкімшілік - әміршілік экономика орталықтанған жоспарлау арқылы барлық ресурстар мен өндіріс факторлары мемлекеттің қолында болып, мемлекеттік меншіктің үстемділігі жүргізіледі.
      
   3. 
      Нарықтық экономика - меншікке, бәсекеге негізделеді.
      
   4. 
      Аралас экономика – мемлекет пен нарық механизмдерінің араласуы арқылы экономиканы реттеу жүзеге асады.
      

1. 
   Өндіріс, бөлу және айырбас дәстүр, салтқа негізделеді.
   
2. 
   Өндірістің дамуы мен әлеуметтік – экономикалық даму ең нашар деңгейде.
   
3. 
   Техникалық прогресс шектеулі.
   
4. 
   Халық санының дамуы өнеркәсіп өндірісінің өсуі деңгейінен тұрақты түрде артып отырады.
   
5. 
   Сыртқы қаржылық қарыз өте күрделі.
   
6. 
   Мемлекет пен қарулы күштердің ролі өте жоғары.
   

Әкімшілдік-әміршілдік жүйеге бұрынғы советтер одағы шығыс Европа елдері мен бірқатар мемлекеттер жатады. Бұл жүйенің ерекшелігі барлық экономикалық ресурстарға және өндірілген өнімдерге қоғамдық, шын мәнінде мемлекеттік меншіктін болуы.

Экономиканың жоғарыдан басқарылуы, яғни экономиканың монополиялануы мен әкімшілік түрде ұйымдастырылуы, халық шаруашылығының орталықтан жоспарлануы.

Ерекшеліктерін нақты төмендегідей бөлуге болады.

1. 
   Өндіріс құралдарына мемлекеттік меншік.
   
2. 
   Экономикада орталықтанған жоспарлау.
   
3. 
   Өндірушілердің монополист ретінде көрінуі.
   
4. 
   Орталықталынған ресурстар қоры.
   
5. 
   Өндіріс нәтижесіне деген әрбір өндіріске қатысушының жеке ынталығының болмауы.
   

Таза нарықтық экономика жүйесі – таза нарықтық экономика жағдайында шаруашылық механизмі айтарлықтай өзгереді. Басқа экономикалық жүйелерге қарағанда нарықты экономика өзінің икемділігімен ерекшеленеді. Ол ішкі және сыртқы жағдайлардың өзгеруіне байланысты қайта құрылып, оларға бейімделіп отырады.

Алайда таза нарықтық жүйеде мемлекеттін ролі шектеледі. Кейбір әлеуметтік маңызы бар мәселелер толық шешемін таба алмайды.

Нарықты экономиқаға тән қасиеттер:

1. 
   Өндірістік өнімдер мен ресурстарға жеке меншіктін болуы.
   
2. 
   Халық шаруашылығын (экономиканы) еркін бәсекеге негізделген
   

3. 
   Қоғамда өз өнімдерін еркін сата алатын дербес өндірушілер мен өнімдерді таңдау арқылы еркін сатып ала алатын тутынушылардың болуы.
   

Қазіргі кезде көптеген елдерде аралас экономикалық жүйелі пайдалану дұрыс деп есептейді. Оның негізгі ерекшелігі:

1. 
   Мұндай жүйеде мемлекеттік меншікпен қатар жеке меншік орын алады.
   
2. 
   Халық шаруашылығын ұйымдастыру мен басқару әдісі тек таза нарықтық механизмге ғана негізделіп қоймай мемлекеттік реттеу мен толықтырылады.
   

Экономикасы дамыған елдер осы уақытқа дейін дәстүрлі экономикажүйесі сақтануда. Дәстүрлі экономика артта қалған технологияға қол еңбегіне және ұлттық шаруашылықтың әртүрлілігіне негізделген. Кейбір елде қауымдық шаруашылық пен натуралды өндіріске негізделген натуралды қауымдық жүйе түрі сақталуда.

Нарықтық экономикаға өтудің Қазақстан республикасындағы басты міндеттері мыналар:

1. 
   Мемлекеттік меншікті мемлекеттен алу мен жекешелендіру.
   
2. 
   Қазақстандық кәсіпкерлердің әлеуметтік жігінің қалыптасуы (еңбекке қабілетті тұрғындардың жалпы санының 10-15% қамту).
   
3. 
   Нарықтық инфрақұрылымның қалыптасуы, басты нәрсе – тауар мен қор биржасы және басқа да әртүрлі нарықтық құрылуы.
   
4. 
   Бәсекелестік пен кәсіпкерлікті дамыту мақсатымен экономиканы монополиясыздандыру.
   
5. 
   Бағаны либерализациялау, сұраныс пен ұсыныс негізінде нарықтық сипаттағы бағаға көшу.
   
6. 
   Экономиканың қаржылық тұрақтануы.
   
7. 
   Өтпелі кезеңде тұрғындарды әлеуметтік қорғау жүйесін мықты қамтамасыз ету.