ЛЕКЦИЯНЫҢ ҚЫСҚАША КУРСЫ Жетісай-2007 ж 9. ЛЕКЦИЯ САБАҚТАРЫНЫҢ ЖОСПАРЫ

Лекция №6

1.Орта ѓасырлардаѓы д‰ние ж‰зі саяси картасыныњ

басты ерекшеліктері.

2. Халыќтардыњ ¦лы ќоныс аударуы..

2.Жамбылов Д.Саясаттану негіздері.А.1998

3.Мелекет туралы ойлар.Құрастырған Н.Қазыбек.А.1998 ж.

4.Авдиев В.И.История Древнего Востока.М.1970

5.История Древней Греции.М.1972

Ерте ж\е орта ғасырлар аралығын да болған дүние жүзілік маңызы бар. Үлкен Оқиға халықтың бір жерден екінші жерге көшіп-қонып орналасуы, христиан дінінің қалыптасуы, Рим империясының батысы әлсіреп, Шығысы күшейіп яғни Визянтиялықтардың пайда болуы. Біздің жыл санаумыз христиан діні пайда болғаннан бері басталады. Рим мәдениетті де әлсіреді, оның батысы мүлде құлдырап кетті. Дін ғылымының өсуін тоқтатты, оны бұзды, өзгертті , кері кетірді. Дін тартушы монахтардың кеибіреулері өздерінің жүген жолын жазып,географиялық деректер қалдырып отырды.

Косма Индикоплов (VІғ) Александрияның көпесі ОлЭфиопияда Үндістанда, Батыс Азия жерлерінде болды. Бұл жерлер жаиында өзінің «Христиан топографиясы» деген еңбегінде географиялық құнды материалдар жазып қалдырады. Косма грек ғалымы-ң жерді шар тәрізді деген пікірге қарсы болады, бұлаи деу дінге қайшы келді деп. Жер төрт бұрышты, оны айнала су қоршап жатыр деп түсінді. Оның жасаған картасы да ғылымға негіссіз, орта ғасыр космографиялық көзқарастарынан шыға алмады. Орта ғасырларда белгісіз жерлерді ашуға жалпы география ғылымының дамуна араб саяхатшылары елеулі үлес қосты. Араб географтарының географиялық еңбектерін жалпылама ж\е математикалық (география табысы) деп екіге бөлуге болады. Арабтар математикалық географияның негізін Птолемеиден алады. Орта ғасырларда арабтар Птолемеидеген еңбекті араб тіліне аударады. Араб халифатына қараитын елдерде әсіресе Орта азия жерінде, жаратылыстану оның ішінде математикалық география астраномия мықтап дамыды.

Арабтың ғалым – географтарының математикалық география мен шұғылданып, жердің ендік, боилық сызықтарын нақты білді, Жерорта теңізінің мередианын Птоломеи картасымен салыстырып 17 ⁰ қысқартты.

Сонымен қоса орта ғасырдың бас кезіндегі белгілі саяхатшы географы Сүлеймен еді.

Сүлеимен(VІІІ ғ) саяхатшы көпес. Ол кемемен Персия шығанағынан шығып. Үнді иұхитымен ұзақ жүзіп, Цейлон, Суматра, Никобар, Андаман аралдарында болып Қытаиға барған Қытаиға барғанда ол жерді аралап оныдң халқы туралы нақты материалдар жазып қалдырды. Арабтың ендігі бір саяхатшы географы Абдулла Гассон-Али болды, араб әдебиетін де оны Массуди деиді.

Бабырдың ақындық, жазушылық талантын жоғарлататын шығармасы «Бабырнама» Ол 1857ж қазан қаласында басылып шықты. 1705ж голлан, 1826ж ағылшын 1828ж неміс, 1871ж француз тілдерінне аударылды.

ХІІғ саяхатшылардың ішінде испандық Вениамин Тудельский саяхаты ерекше орын алады. Өиткені оның саяхаты географиялық ашуларға елеулі жаңалық қосты. Ол Испания-ы Тудель қаласында туған. Ол Марсельде, Римде константинопольде, Полестинада, Бағдадта Вавилонда, Ширазда, Самарқандта Тибетте, Цейлонда, Қызыл теңізде, Египетте, Сицилияда, Италияда,Германияда ж\е Францияда болып, сол кездегі белгілі елдерді түгел аралап өзі саяхатта болған 13 жыл ішінде (1160-1173) көптеген географиялық зерттеулер жүргізді. Саяхатшы Италиядан қаитқан жолда Грецияға келіп оның өткен-гі мәд-і туралы өте құнды деректер жазды.

Вениамин Константинопльден Кіші Азияға келіп оның Трипали Бейрут, Тир, Сидон Тағы басқа қалалар мен селоларда болды. Одан кейін саяхатшы Церусалимге келіп сол кездегі Туркия астанасы Дамасы қаласында болады. Вениамин Месопатамияға барып Тигр өзен боиындағы Масул Тигр Ниневия, Бағдад қалаларын аралады.

1.Халықтардың Ұлы қоныс аударуы.

2.Халықтардың Ұлы қоныс аудару және саяси картада бейнеленуі.
Пайдаланатын әдебиеттер:

1.История древнего мира.М.1970г

2.Жамбылов Д.Саясаттану негіздері.А.1998

3.Мелекет туралы ойлар.Құрастырған Н.Қазыбек.А.1998 ж.

4.Авдиев В.И.История Древнего Востока.М.1970

5.История Древней Греции.М.1972

Үисін, қаңлы, ғұн, қыпшақ таипалары өзара тығыз, саяси, шаруашылық ж\е мәдени қарым-қатнаста болды. Үисіндер алғашқы кездеғұндарға бағынды кейінрек ғұндардың бір бөлігі үисін қаңлы аландарияан қосылып кетті. Ұлыстаар арасында айырбас сауда жүріп жатты.

Бұл қарым-қатнастар оларды бір-біріне жақындата түсті

Б.з.б.І мыңжылдықта қазіргі монғолияның оңтүстігі мен Каспий өңіріне дейінгі орталық Азияның ұлан-баитақ кеңістігін тегі мен этникалық құрамы жағынан әр түрлі таипалар мекендеген шаруашылықтың дамуы тұрмыстық ортақтығы этникалық жақындық саяси тәртіп оларды біріктіре түсті. Мұның өзі орталық Азияда ертедегі ірі таипалық бірлестіктердің құрылуына әкеп соқтырды. Уақытты жағынан олардың алғаш құрылғаны ғұндар болды. Б.з.б.ІІІғасырдың алғында қытаи деректерінде паида болган ғұн атауы тегі әртүрлі таипаларды біріктірді.

Ғұндар ежелгі замандағы еліміздің далалық өңіріндегі көшпелі таипалардың бірі. Ғұндар Қазақстан жеріне Орталық Азиядан б.з.І ғасырында келген. Дәл осы кезеңде Еуразияның ұлан баитақ даласында соның ішінде Қазақстан жерінде де, «Халықтардың ұлы қоныс аударуы» болды. Ғұндардың тарихы Қазақстан жерімен тығыз баиланысты. Қазақстан жерінен табылған археологиялық қазбалардан ж\е қытаи жазба деректерінен де ғұндар туралы көп мәліметтер алуға б Тарихи деректерге қарағанда 24 таипаға біріккен көшпелі ғұндардың одағы б.з.б ІІ ғасырда дәуірмен батысында Таиир тауына ұласқан, солтүстігінде Баиқаи көліне дейінгі ұлан-баитақ жерге үстемдік еткен осы ғұндардың бір бөлігі ежелгі заманғы қазақ ұястармен бірігіп, қазақ халқын құрағандардың бірі деп есептейді.

Ғұндардың билеушісін шаньюй деп атаған. Б.з.б 206 жылы ғұн тайпаларының Мөде шаньюй Мөде билік еткен алғашқы жырлардың өзінде-ақ қытайдың шекаралық аудандарына жорықтар жасап, оған күйрете соққы беруі. Кескінді күресте Мөде әскери саяси қуаты басым Қытайдағы Хань әулетін жеңді. Қытай императоры Мөденің алдында бас иіп. «Тыныштық ж\е туыстық туралы шартқа» қой қоюға мәжбүр болды. Б.з.б 55 ж Ғұн мемлектті оңтүстік сапарға солтүстік ғұндар болып екіге бөл: Оңтүстіктегі ғұндар Хань империясына бағынды, ал солтүстіктегі ғұндар Монғолияның солтүстік батысындьағы Қырғызнұр көлінің шаңына орналасты. Солтүстіктегі ғұндар көршілес жатқан үйсін тайпаларына, көршілес қытайлықтарға жиі-жиі жорықтар ұиымдастырды.Бірте-бірте солтүстік пен оңтүстік ғұн мемлекеттерінің арасында қырқыс бастауы. Солтүстіктегі ғұндар көрші таипалардың әсіресе оңтүстік ғұндардың шабулынан мазасы кеткен соң, солтүстік монғолияға және шығыс Түркістанның солтүстік бөлігіне кетуге мәжбүр болды. Ал ғұндардың бір бөлігі қаңылы таипасымен бірігі, үйсін таипасына қарсы соғыс одағын құрды.

Қаңлы билеушісі ғұн әміршісі қытай әміршісімен жақындасу үшін оған өз қызын әйелдікке берді. Бірақ чжи-чжи үисін таипаларын жеңе алмаиды. Бұған қаңлы билеушісі риза болмаиды. Сөитіп екеунің арасында жанжал туады. Ашуланған шаньюи әиелін (қаңлы әміршісін қызын) және бірнеше жүздегшен адамдарды өлтірді. Қаңлы билеушісі оны ордадан қуып жіберді. Сөитіп, ол Талас өзенінің жоғарғы ағысының боиынан өзі құрмақ болған болашақ мемлекетініңм астанасы болады деп, адамдарын ұйымдастырып, қала сала бастады. Қаланың сыртын екі үлкен қорғанмен қоршаиды сыртқы қорған мұнаралары топрақтан ол ішкі қорған ағаштан тұрғызылады. Қала екі жыл салынады

Ғұндардың әскери жорықтары көршілес қытаилықтардың чжи-чжидің күшеюі алаңдатады. Көп ұзамаи қытай әскерлері жорыққа атанады ғұндардың ерлікпен шаиқасқанына қарамастан қытаилар сыртқы ағаш қабырғаның өртеп, топрақтан жасалған қамалды қиратып, букіністі басып алады. Чжи-чжи барлық нүкерлері, туыстары, балалары әиелдермен – 1518 адам тұтқынға түседі. Қытайлықтар оларды қатаң жазалаиды. Ал тұтқынға түскендердің 1200-дей жауынгерін қытайдың қоластындағы Үйсін, Фергана билеушілеріне сыилыққа береді. Ғұн таипаларының Қазақстан жеріне екінші рет қоныс аударуы шамамен біздің дәуріміздің 93 жылы басталады.

Ғұндар атықа тез жылжып., таипалардың бірін бағындырып, екіншісі соғыссыз қосып алып отырады. Ғұндар Қазақстан жеріне: Сырдария, Арал жағасы, Орталық және Батыс Қазақстан жеріне жетеді. Ал б.з Іvғасырда олар басқа да көшпелі тайпалармен қосылып, Оңтүстік орыс даласына, одан әрі Дунай өзеніне дейін барып, “ғұндар” деген атпен қазіргі Венгрия жеріне қоныстанды. Ғұндар Дунайға жеткен соң, одан Италияға өтіп, кейінрек Рим империясының құлауына себе п болады.

Ғұндардың аты тарихта әсіресе жаугершілік жорықтарымен белгілі болды. Ғұндардың кейінрек Атиланың (Еділ) Қайлықпас қайсар, жеңінпаз батырлығымен ғұндардаң аты аңызға айналды. Ғұндар Атиланың басшылығымен еуропалық елдерге жорық жасады. Қазақтардың жазында Еділ патша деп сақталған Аттика-аталары ұстаған жолға адал болып олардың саясатын жалғастырды жеңістерін баяеды етті. Ол өте дарынды қолбасшы болды. Б.з V ғасырының ортасында Аттика әскері қуатты шығыс Рим империясына жорық жасап, оны тізе бүктірді. 452ж мүмкіндігі бола тұрсада Рим қаласын қиратуға бармады. Оның жаулап алған қалалар мен мәдени ескерткіштері қиратуға жол бермегені жөнінде деректер жеткілікті.

Тіпті Франк, Бургундія билеушілер Аттилаға балаларын тәрбиелеуге, оқуға жіберіп отырған. Еділ патшаның кезінде Ғұн империясы өз дамуының жоғарғы сатысына жетті. Бұл империя Еуропаны Рим үстемдігінен азат етті. Құл иеленушіліктің жойылуына ықпал жасады. Аттила билігі тұсында ғұндарда әскери демократиялық құрылыс нығайды. Бұрын жеңіліс көрмеген Аттила жауынгерлері 451ж Галиядағы катаиааун даласындағы шайқаста римдіктер , Франк тер, т.б біріккен күштерінен жеңілді. 453ж Аттила қайтыс болғаннан соң ғұн тайпалық одағы ыдырап, тарап кетті. Аттила алкен ақыл иесі, қапарлан жауынгер, көрген қолбасшы, әнекі саясатшы, айлакер дипломат болған. Атттлаға дүние жүзінің мәдениет қайраткерлері өз шығармаларын арнаған, ал қазақ ғалымдарының ішінен Аттила туралы алғаш рет жазып, ғылым айналымға енгізген Шоқан Уалиханов болды. Ғұндардың қоғамдық құрлысы туралы әр түрлмі мәліметтер бар. Деректерге қарағанда ғұндар 24 руға бөлінген. Әр руды руақсақалдары басқарған халық жиналысы, ақсақалдар кеңесі болған. Жиналыста ақсақалдар мемлекеттік істі жаңалап, тәңірге арап, құрбандық Шалған .

Лекция№8

Тақырып:Орта ғасырлардағы дүние жүзінің саяси картасында орта ғасырлардағы Батыс елдерінің бейнеленуі.

Қарастырылған мәселелер:

1.Франктер империясы жєне империяныњ саяси тарихымен империяныњ ќ±лауы жєне Франция, Германия ,Италия корольдіктерініњ ќ±рылуы.

2.¦лы географиялыќ ашулар,оныњ д‰ние ж‰зілік саяси картасыныњ

ќалыптасуына тигізген єсері.

1.История древнего мира.М.1970г

2.Жамбылов Д.Саясаттану негіздері.А.1998

3.Мелекет туралы ойлар.Құрастырған Н.Қазыбек.А.1998 ж.

4.Авдиев В.И.История Древнего Востока.М.1970

5.История Древней Греции.М.1972

Осы кезде еуропада көптеген мемлекеттер болды. Бірақ оның ішінде ең құатысы 486 жылы Галлияда құрылған Франк мемлекеті еді.

Оның салий франк руынан шыққан Хлодвиг басқарды. Ол барша Франк жерлерін біріктіріді. Франк мемлекеті негізінең Фруансуа және латын ирман тайпаларынаң құралды.

Олар арлас тіл кейн Француз тілінің негізін құрады. Жазу саласында тек латын тілі қолданды Хлодвиг. Осы тілде франктердің ең алғашқы сот саласында заңдары жазылды. Ол сали ақиқаты деп аталды.

Ол заңдар бүкіл мемлекет аумағындағы бірінғай тәртіпті нығайтуға үлес қосты. Франктердің заңы бойынша қылмыстың көпшілігі ақшалай айыппен төленетін. Адамдар заң алдында тең болмады. Адам өлтірілгендігі үшін салынатын айып мөлшері кімді қандай адамды өлтірілгендігіне байланысты әр түрлі болды. Франктердің өмірі галлдар мен римдіктердің өмірінен қымбат бағаланды. Жауапқа тартылған адамның кінәсі дәлелденбесе , оны «құдай» сотына салынатын.

Король- барлық халық бағынатын, өкімет билігі өзінің әулиетіне мураға қалдыра алынатын, ең жоғарғы мемлекет басшысы.

Ел бірнеші аймаққа бөлінді оны граф бсқарды (салық жинайды, әскерге басшылық жасайды т.б).Хлодвиг өлгенен кейін елде Мойордомдар биледі.(латынша үйдің үлкені). Франк мемлекетінде екі әлиеттін кезең болды.

1. 
   Меровингтер әулиеті.
   
2. 
   Каролингтер әулиеті.
   

Ол әулиеттіңең атақты королі Ұлы Карл болды.Ол 768-814ж билік құрды. Ұлы Карл билік құрған жылдарының бәрі соғыспен өтті. 53 әскери жорықтың 27-не Карлдын өзі басқарды. Оның жорықтары Испанияға, Герман тайпаларына және Италияға бағытталды. 778жылы Испанияға шабуылын бастады. 801 жҰлы Карл империясы Испанияны бағындырды. 778-803 жылдары Ұлы Карл славян тайпаларын, VI ғасырда қалыптасқан аварлар қағанаты Паннонияда (қазіргі Венгрия аумағында) талқандады.

Ұлы Карл тұсында Франк мемлекеті өз жерін ұлғайтты. Карл империясының астанасы Аахен қаласы болды. 800ж Римде Карлға тәж кигізіп, император деп жариялап жаңа империя дүниеге келді. Қарудың күшімен және Ұлы Карлдың беделімен ғана құрылған Франк империясы ұзақ өмір сүре алмады. Ұлы Карл өлгеннен кейін-ақ оның империясы ыдырай бастады. 843 ж Карлдың балалары мен немерелері Верден қаласында империяны бөлісу жөнінде келісім жасады. Кіші ұлына империяның батысы,Ортаншысына шығыс бөлігі,үлкеніне немересіне Италия тиді. Сөйтіп Ұлы Карлдың империясы үшке бөлініп- үш корольдік пайда болды. Олардың орнына Франция,Германия және Италия мемлекеттері дүниеге келді.

Лекция№9

Тақырыбы :Жаңа заманғы дүние жүзілік саяси карта.

Қарастырылған мәселелер:

1.Жања замандаѓы д‰ние ж‰зі саяси картасындаѓы басты ерекшеліктер.

2.Аѓылшын буржуазиялыќ революциясы жєне капитализмніњ

орнауы,Англияныњ мемлекеттік ќ±рылысы. .

3.¦лы Француз буржуазиялыќ революциясы.
Пайдаланатын әдебиеттер:

1.История древнего мира.М.1970г

2.Жамбылов Д.Саясаттану негіздері.А.1998

3.Мелекет туралы ойлар.Құрастырған Н.Қазыбек.А.1998 ж.

4.Авдиев В.И.История Древнего Востока.М.1970

5.История Древней Греции.М.1972

XVII және XVIII ғасырларда Солтүстік Американы француздар зерттеді. Солтүстігінде Гудзон шығанағынан бастап, Оңтүстігіндегі Мексика шығанағымен бастап ұзап кете барады.Ағылшындар Атлант жағалауынан енді құрлыққа ішкерілеи ене бастады.Олар француз отары Миссисипи сағасына орнығып, Солтүстік Американы зерттеді,сонымен қатар Гудзон шығанағынан бастап,Солтүстік Мұзды мұхитының мұз тауларын эерттеді.Испандар Мексикадан Кольифорнияға дейін барып,бұл жерлерді картаға түсірді.Демек бұл ғасырларда – ұлы географиялық ашулар кезінде – жалпы белгілі болған Америка материгін Европалықтар бөліп – бөліп алып картаға түсірді,ол жерлердің табиғат байлықтарын отарлау саясатына байланысты зерттелді.Содан кейін XVII ғасырда Америка материгінің әр жерінен Жаңа Франция, Жаңа Шотландия; Жаңа Гвенея, Жаңа Испаия, тағыда басқа көптеген жаңа селолар мен қалалар пайда болды.

Египет,Ніл бойы адам баласының ертеден қалыптасып, мәдениеті гүлденіп,эканомикасы өркендеген өңір.Бұл өңірдің географиялық бейнесі ерте заманда- ақ белгілі болған.XII ғ Арап геогрофы Идриси мен Социлия каролі Рожер II бүкіл Африканы сипаттап жүзді. Ибн- Батута Африканы зерттеп, Идрисидың жазғандарын мақұлдады. Марко Поло «Африка барлық сумен қоршалған, Сузц мойнағы арқылы Азиямен жағаласып жатыр »деген дүрыс пікір айтты.Ол Мадагаскар аралы тұңғыш ашушы ,Васко да Гамма сайахатынан кейін португалдар Африканы айнала жүзіп, Абиссинаға барды, сол жердегі халықтармен қарым – қатынас жасады. XVII ғ Фрвнсуздар Канаданы отарлап, одан Испандарды қуып шығып .Солтүстік Африкаға орнықты. Француздар 1637 ж Сенегал өзені сағасын зеріттеді. Африканы зеріттеуде Андре Баро еңдегі айта қалғандай нәтижелі болды. Француздар Африканың Оңтүстік – Шығысына қарай өз отарын кеңейте отырып , XVII ғ –ақ Мадагаскарды биледі.

Европалықтар XVII ғ Үнді Қытайға,Тибетке аттанды.Гималаидан тұңғыш рет асқан Еврапа адамы осы болатын. Ол Қытаи жеріне християн дінін таратты.Ол сияқты және басқа Европа миллионерлері өздері болған жерлердің ауа райын, жер бедерін, халқын, жол қатынастары жайлы материялдар жинады. Қытаи көпке дейін шетел зеріттеушілерін өз жеріне жібермеді. Тек XVII ғ II жартысынан бастап саяхатшылар, геогрофтар, діншілер, Қытаи жеріне еніп,тарихын зеріттеи бастады.

Бүкіл щығысында – Ява, Суматрия, Үлесес, Моллука, аралдарын Партугалдар биледі. XVII ғ Голлондиялылықтар Магилан дұғазы арқылы Үндістанға өтпек болды. Әсіресе, М.Маркс экспедициясының еңбегі елеулі.Оның кейбір теңізшілері Африка жағалауы мен жүзіп,одан батысқа қарай Оңтүстік Американы аиналып, Тынық мұхитқа шықты. Галландиялық бұдан кеиінгі елеулі экслеримент болды. Ол XVII ғ атақты теңізші. 1639 ж Тасман Голандия жағалауынан шығып, Филиппин аралдары арқылы Жапонияға барып қайтты.Бұдан кеиін Галландия үкіметі оны Үнді мұхитын, Австралия жерін, зерттеитін экспедицияны басқаруға тағаиындады. Ол Үнді мұхитының Оңтүстігін мұхият зеріттеп, белгісіз аралдарды ашып , 42 ,10 Оңтүстік ендікке дейін барды. Жаңа Зелландияны айнала жүзіп, оны оңтүстік құрлықтың жалғасы деп айта алды.Оның ашқан белгісіз аралдарын және Жаңа Зилландияның штурмен Франс Вискер географиялық картаға түсіріп отырды. Тасман 1644 ж өзі ашқан аралды мұқият зеріттеді. Оны Тасмания аралы деп атады. Атақты теңізші зерттеу жұмыстары кезінде1659 жылы 57жасында қайтыс болды. Оның Үнді мұхитын,Австралия материгін,Тасман аралын,тағы басқа аралдарды зерттеп ашуы,география ғылымы тарихында үлкен жаңалық болды.Кейіннен оның бұл өңірді зерттеуін белгілі ағылшын саяахатшы-теңізшісі Кук жалғастырды.

Жаңа замандағы дүние-жүзілік саяси картасын зерттеуге көптеген саяхатшылар қатысты.

Уильям Дампир-1652 жылы Англяда туған.Ол жер шарын кемемен үш рет айналып шықты.Оны замандастары(теңіз каролы) дейтін.Дампир географиялық зертеуінде көптеген ашулар жасаған теңізші. Ол жасынан сауда кемесінде болып,Ньюфауленд аралына,Ост-Индияға барып жүреді,кейіннен әскери портта қызмет істеген. Ямайка аралында ол пираттармен достасып,Испания кемелерін тонауға қатысты.Гэррие,Саукинс жане Шейстер басқарған пираттардың қатарында Демпир да бар еді. Бұлар 1680 жылы Санта-Мария қаласын тонайды,Панама кемелеріне шабуыл жасайды. Енді Дампир,Англяаның Тынық мұхитқа шығуына әзірленіп жатқан кемесінде қызмет істейді. Бұл экспедиция Англия жағалауына шығып, БатысАфрика,Онтүстік Америка суларында жүзеді.Ол Үнді мұхитына бірнеше аралдар ташып, оның географиялық жағдайын, табиғат жағдайын, халқын зеріттеді. Жер шарын айналып шығып, 1691 ж Лондонға келді. 1697 ж «Жер шарын айналып шыққаннан кеиін жаңа саяхат » деген кітап жазды.Генри Гудзон ағылшындар Кабат, Девнс экседицияларының нәтижесіне қарап, Солтүстік – батыс келе жолын іздеуді тоқтатады. Бұл жолды ашып, онымен Испания, Партугалия, отарларына соқпай – ақ Қытайға, Үндістанға, Жапонияға,баруды ойлады. Енді Солтүстік – батыс кеме жолын іздеп табуға теңізші Гудзон кірісті. Ол алдымен « Масква сауда кампаниясымен » келісім жасап, 1607ж 1- майда Англя жағалауынан шығады да, 13- июньде Греландияның оңтүстік жағалауында 70 С Солтүстік ендікте болады, кеиіннен 80-23 С қа дейін болады.Американың Солтүстік жағалауын өте - өте ауыр жағдаида зеріттейді. Оның ашқан жері кеиіннен Гудзон бұғазы, Гудзон шығанағы деп аталды.

Екінші рет жүзуінде ол Шпицберген аралына келіп, одан әрі Азияға өте алмай Англия жағалауына қайта оралды. Енді ағылшын көпестері Гудзонға қаражат бермеді, оның Солтүстік – батыс жолын ашам деген сөзіне сенбеді.

Бұдан кеиін Гудзон Голландияның сауда кемесіне қызметке орналасты. Галландия арнайы экспедиция ұйымдастырып, Гудзонға солтүстік – батыс, немесе солтүстік – шығыс жолымен Жапонияға, Үндістанға, Қытайға барып қайтуды жүктеді. 1609 ж Голландиядан шыққан Гудзон кемесі Шпицберген, Жаңа жер аралдарында болып, ол жерді зеріттеді. Одан әрі солтүстігінен құрлықты жағалаи жүзіп, Қытаиға бармақ болды. Бірақ ол кезде, кеиін Беринг ашқан, Азия мен Америка арасындағы бұғаз дүние жүзілік география ғылымына әлі белгісіз болатын. Оны суық Кар теңізі шығысқа өткізбеді. Гудзон Солтүстік Америка жағалауына 40-13 қа дейін жүзіп барады.Ол жаңа Амстердам қаласының іргесін қалады. Бұл қала кейіннен Нью - Иорк деп аталды. Ал кеиінірек Греландия, Солтүстік Амаоика жағалауын мұхият эерттеп картаға түсірді. Сөйтіп жүргенде әуелде Гудзонға қарсы болған мотростар оны баласымен, жақын жолдастарымен ашық теңізде тастап кетті. Содан 1612 ж ағылшын көпестері Солтүстік – батыс кеме жолын ашу үшін экспедиция ұиымдастырып, Гудзонды іздеді. Гудзонды таба алмады. Ағылшындар тағы да экспидиция жіберді. Бірақ экспедиция Солтүстік – батыс кеме жолын анықтаи алмады,тек солттүстік жағалауды зерттеп қайтты. Олар 70,75,40 С Солтүстік ендікке дейін барады.

XVIII ғ ортасында мұхиттар мен теңіздерде Англия мен Франция бақастығы күшеие түсті. Бұл екі ел бірінен кеиін бірі оңтүстік материкті ашуға экспедициялар жіберді.

Джеимс Кук – XVIII ғ ағылшынның атақты теңізшісі. Ол Австралия жағалауын, Үнді мұхитын зерттеп, көптеген аралдар ашты. Кук 1728 ж Иоркимер ауданында туған. 17- жасында Кук балық аулаитын кемеде шәкірт болып қызмет істеиді, кеме иесімен келісе алмай, одан шығып , тас көмір таситын ағылшын кемесіне тағы да қызметке кірлі. Екі жылдан кейін кеме иесі оны басқа көмір таситын кемеге ауыстырады. Ол енді белгілі көмірші атанды. Кукке Голландиядан, Норвегиядан шәкәрттер келіп, одан білім алатын болған. Кук өзінің тереңдігін өлшеп, кеме жүзуге болатындығын дәлелдеиді. Осы соғыста ағылшындар жеңіп шығады да Кук кемесі 1759 – 1760 ж жағада тұрады.

Бұл кезде Кук геометрия, астрономия ғылымдарын үйренеді. 1762 ж Кукты Ньюфауленд аралының оңтүстік – шығысын зерттеуге жіберілді. Ол бұл жұмысты ойдағыдаи орындап шығады. Сөйтіп 1764 ж Ньюфаундленд бас гидрогрофы болып, мұнда 1767 ж деиін жұмыс істеиді.

1768 ж Британия империясы оның оңтүстік материкті зеріттеуге экспедиция ұйымдастырды. Осындай қиын жағдайда, 1768 ж январьда Кук тынық мұхитқа шығып, оны зерттей бастады. Экспедициясында – геоероф, гидрогроф, астроном, тағы басқа ғылымдар болды. Кук Жаңа Зелландия,Австралия жағалауларын,коптеген аралдарды ғылыми түрғыдан жан-жақты зерттеп,ашқандарын картаға түсірді. Оның кемесі 1771 жылы 12 июньде Англия жағалауына келіп тоқтады.

1772 жылы Кук жер шарын екінші рет айналып шықты. Ал 1773 жылы 17-қантарда тұңғыш рет 39-35 шығыс боилықтағы

Онтүстік поляр шеңберінен өтті.Онтүстік жарты шар суын зерттеп 58-60 онтүстік ендік бойынмен 97-147 шығыс бойлыққа жетті,содан кейін Жаңа Зелландияаға келді.

Орыстардың Азияаны Зерттеуі.

Орыстар өзімен іргелес жатқан жер шарының ең үлкен материгі Азияаны,онда тұратын халықтармен қарым-қатынас,сауда жасауды ертеден-ақ ойластырды.Бірақ көпке дейін Азияаның географиялық жағдайын,халқын жақсы білмеді. Бұған алғашқы жол ашқандар-діншілер,елшілер,кейінірек саяахатшылар,геогрофтар болды.

XVII ғасырда байлығымен,ертеден дамыған мәдинетімен аты шыққан,даңқы жер жарған Үндістанға орыстар басқа елдерден бұрын жетпекші еді,бірақ оған баратын жол белгісіз-ді.Рас Афанасий Никитин Үндістанға Васко да Гомадан 25 ж бұрын құрлық арқылы барып келген. 1754 ж Үндістанға тұңғыш рет орыс елшісін жіберді. Солтүстік Үндістан мен Орталық Үндістанды аралап, Россияға географиялық материалдар әкелді. Орыстардың Жапониямен де қарым – қатынасы XVIII ғ басталды. Орыс теңізшілері Курил аралдарын ашып, оған қоныстанды. 1745 ж «Россия империясының географиялық картасы» жасалып, онда Жапонияның 40 – аралы көрсетілмеген, аралдарға ат қоимаған.

Қорыта келіп географиялық ашылымдарда көптеген геогрофтар өз картасын сызды. Мысалы: - Уильям Дампир 1652 ж Англияда туған. Ол жер шарын кемемен үш рет аиналып шықты. Ол жастаиынан суда кемесінде болып, Ньюфаунленд аралына, Ост – Индияға барып жүреді,кейіннен әскери портта қызмет істеген.Ол Үнді мұхитынан бірнеше аралдар ашып,олардын географиялық жағдайын,табиғатын,халқын зерттейді. Жер шарын айналып шығып,1961жылы Лондонға келді.1697жылы "Жер шарын айналып шығып,жаңа саяхат"деген кітап жазды.

Жаңа замандағы дүние жүзілік саяси картасын зерттеген геогрофымыз Генри Гудзон.1609жылы Голландиядан шыққан Гудзон кемесі Шпиц берген,Жаңа жер аралдарында болып,ол жерді зерттеді.Бірақ ол кезде,кейін Беринг ашқан,Азия мен Америка арасындағы бұғаз жаңа замандағы дүние жүзілік география ғылымында әлі белгісіз болатын.

Джеимс Кук – XVIII ғасырдағы ағылшынның атақты теңізшісі.Ол Австаралия жағалауын,Үнді мұхитын зерттеп,көптеген аралдар ашты.1772жылы Кук жер шарын кемемен айналып шығуға екінші рет аттанды.Оңт.жрты шар шеңберін зерттеп 58-60ºоңт.ендік бойымен 67-147ºшығыс бойлыққа жетті.

Орыстардың Азияны зерттеуі.

Россия Азияның іргелі елдерінің бірі Қытаймен құрлық арқылы ежелден байланыста еді.Кейіннен жер шарын орыстардан тұңғыш рет кемемен айналып шыққан адмирал Крузенштерн мен капитал Лисянский Куриль аралдарын толық зерттеді.Бұлардан кейін Жапония аралдарын теңізші Головнин мұқият зерттеді.Сөйтіп,орыстардыңтаяуШығыс,ОртаАзия,Қазақстанмен Саяси-економикалық байланысы әр жақты дамып, Шығыс ғылымы тұрғыдан зерттеле берді.

1.Бір інші д‰ниеж‰зілік соѓыс,оныњ негізгі себептері жєне нєтижелері.

2.Бір інші дүние жүзілік соғыс нәтижесінде саяси картадағы өзгерістер

Пайдаланған әдебиеттер:

1.Ізтілеуов Қ.Жаңа заман тарихы.1-ші кезең.А.1995ж

2. .Ізтілеуов Қ.Жаңа заман тарихы.2-ші кезең.А.2000ж

3.Новая история стран Европы и Америки.Ч. 1,2.М.1989г

4.Страны мира.(под ред. И.С.Иванова.).М.1997г
Бірінші дүние жүзілік соғыс

Капиталистік елдегі, эканомикалық дамуың секірмелігі, Монголия, қаржы капиталының үстемдігінің күшеюі, капитал шығару, рынок күресі, ірі капиталистік елдердің территорияларды түпкілікті бөліп алуы сияқты істер олардың арасындағы келіспеушілікдерді тудырып түбінде осы үлкен соғысқа себеп болды. Нағыз толық мағнасындағы дербес мемлекеттер қатарына Англия, Германия ж\е АҚШ жатты. Франция, ресеи, Япония, «бірінші класты бірақ әлі де шын мәнінде емес»- екінші топқа жатты, 3-топқа Австро-Венгрия жатты. Ал бұл соғысты тудыратын қаишылық ағылшын гермон қаишылығы ол қаишылық отар иемдену туралы қаишылық. Англияда отар өте көп, Германияда жоқ. Себебі Германия отар алғысы келді, Англия оны өз есебінен бергісі келмейді. Міне, осы қайшылық осы уақытқа дейін оқылған дәрістерде айтылып кеткендей екі үлкен соғыстары.

Үштік одақ пен Антанта одақтарын дүниеге келтірді.

Ал енді бірінші дүниежүзілік соғысқа қатысушы ірі мемлекеттердің әрқайсының мүделері қандай болды? Герман Империолистері жаулап алу бағдарламасында толы жеріне немістердің колонистерін қоныстандыруды жоспарлады. Өндірісті Фильгияны аннекцисялау, Конго Французлдың темір рудасына бай Лонгви ж\е Фрис бассеиіндерін аннекциялау Француз колониялараын басып алу, Англияның теңіздегі үстемдігін тартып алу,Англияны дүниежүзілік рынок әлсіресу тағы басқаны армандады, жоспарды. Яғни «Ұлы Германияға» он жылдадр боиына сырттан еркімніңкедернгісін болдырмауды жүзеге асырмақ болды.

Австро-Венгрия болса Сербияны аннекциялауды, Волқанда Австро-Венгер үстемдігін орнатуды, ресейден Полъяк, Подолия, Волынды алуды көздеді. Австро-Венгрияның бұл бағдарламасын Германия қолдады. Себебі Германия Австриямен капитал жөнінен баиланыстары болып отырған жағдаида Германия Валкон елдеріне капиталын еркін шығаруға мүмкіндік алатын еді. Патгиалық Ресейдің империалистері, полицгектері, ірі буржуазиясын біріншіден соғыстың мақсаты етіп, Германияның ұлылығын жоюды. Ресейге қосып алуды, константинопльл мен бұғаздарды алуды оилады.

Ағылшын буржуазиясы өтте күшті қарқынмен дамып келе жатқан Германияның эканомикалық қаржыландыру күші әлсіретуді, Германияның әскери, саубда флотыон жоюды, Месопотомия мен Аравия жарты аралын оның мұнай көздерімен қоса алуды, Сондай-ақ колонияларын тартып алуды арман етті.

Францияның империя де жоғарылар сияқты Германияның әскери

экономикалық күшін талқандауды мақсат етті. Ол 1811ж тартып алынған Эльзос, Лоторияны қайтарып алуды ойластырып алып, Сар облысын қосып алуды, Сирияны алуды,Палестинаны тағы басқа араб территориясын, Германия колонияларын тартып алуды көздеді.

1916-жылдың аяғындағы кезеңдерде соғысқа барлық дамыған капиталистік елдер түгелге дерлік қатысты. Бұл уақытқа дейін барлық майданда Бомин солдат соғысты. Ал қалған еңбекке жарамды адамдардың бәрі түгел. Соғыс мүдесін жұмсады соғыс адамғада өндіріске ден мемлектке де адам айтқасыз көп змян шектірді.

Жоғарда айтқандай бір елдер соғыста байыды. Ол елдерге Япония мен АҚШ-ты жатқызамыз. Япония болса соғыс барысындағы жағдаиларды паидаланып қытайда өз ықпалын қамтамасыз етті. Қытайдың жақсы-жақсы материальдық стратегиялық маңызы бар аралдар мен портын алды. Сондай-ақ соғысушы елдерге қару-жарақ шығару арқылыда байыды. 1914ж дейін капитал иесі банк иесі болып келген Англия, Франция сияқты елдер енді өзінің капиталының көп бөлігінен соғыс салдарынан аиырлып Қалды. Бұрын осы капиталистік елдерге эканомикалық жағынан қарыздар болып келген АҚШ-капиталистік дүниенің финаныстық орталығына оиналды. Халықтың кедейіну мен қатар ірі монополияларды эканомикалық саяси күші өсе түсті, адам аққысыз дәрежеде өсті. Соғыс кезінде бұрынғы «еркін рыноктың» өріс торлап, енді тек соғыс жабдығын шығаруда соғысқа, қазынаға ғана жұмыс жасады. Соғысушы капиталистік мемлекеттер енді тек тапсырыс берушіге айналды. Бұл мемлекеттік тапсырыстары Монополистердің баю Құрамына аиналды. Бүкіл мемлекеттік аппаратты Монополия өзіне бағындыра бастады. Соғысқа мұхтаж заттармен, мұнаимен, азықтүлікпен қамтамасыз ету мақсатында капиталистік елдер үкіметі қатаң бақылау жүиесін енгізді. Осылаиша 1914-1918 ж-ы соғыс аралығында Моноплистік капитализм соғыстық мемлекеттік Монополистік капитализмге аиналады. Бұл деген сөз барлық өндірісте керекті заттардың бәрін мемлекет Монополистерінің қолында болды. Әскери тапсырыс мемлекеттік бюджеттен төленеджі. Сондаи-ақ Соғысушы елдерде нанға, қантқа етке, киімге, көмірге, тағы басқа тұтынушыларға керекті заттарға «карточка» жүиесі енгізілді. Ал оның мөлшері соғыстың бұрынғыдан 2.3.азаитылды Соғыстың әкелген ауырлығынан ауызбен аитып жеткізу оңай емес Соғыс қару жарақтардн шығаруды көбеиту үшін арзан еңбек күш- әиелдер мен жеткншектердің паидалану кең етек алды. Жұмыс күнін ұзартып, стачкалар жасауға тыиым салды Еңбекті қорғау заңы дегендер жұмысын тоқтатты. Шахталар, зауыттар темір жолдар милитаризациялданды. Яғни соғыс жағдаиына көшіру жұмыс істеуге еңбекшілерді Мобилизациялап отырады Олардың бір өндіріс орнынан көшуге Құқықсыз болды Кеи елдерде 16-60арасындағы еркектердің жалпы еңбек міндеткерлік енгізілді.

1918ж 4-ші қарашада депутат әруберг әскери попфранццуз маргиалы фоштың. Дүниежүзілік сағыс Қантөгіс соғыс болды Соғыстарға қатысқандар саны 70-млн адамға жетті 10-млн адамнан өлі аирылды 20-млн адам жаралы болды. міне соғыс Қортындысы осындаи мындаған қала мен ауыл жер мен жексен етілді. Темір жол, фабрика, зауыты істен шықты. Соғыстың шығыны 170-млрд алтын ақша, ал жалпы шығыны -600 млрджеткен.

Екінші дүниежүзілік соғыстың ондан бұрынғы соғыстардан түбегеилі айырмашылығы сол -ол біреулер үшін жер шарындағы түрлі аумақтар.

Мен ресустарға бақылау арналып билік жүргізу жолындағы күрес болса екінші біреулер үшін әйтеуір өмір сүру құқығын сақтап қалу жолыындағы жанталасқан әрекетке аиналды Өиткені, Бұл «екіші біреулер» өзіміз осы соғыста жеңіпаз боламыз деп дәмеленгендердің пікірінше, толық құртып жіберуге әбден лаиықты деп саналды немесе қадір қасиетті кем, өмір сүриесе де болатын адамдар санатына жатқызлады.

Америка тарихшысы Герхард Вайнбергтің «Дүниеге кезкелген қару» екінші дүние жүзілік соғыстың ауқымы тарихы» деген еңбегінде осындаи паиымдау жасалған Бұған дейін жақсы мәлем зерттеулер мен жаңадан табылған құжаттар негізінде жазылған бұл еңбекте кешегі ұланг асыр соғыс әректтеінің барлық жатырлары кеңінен қамтып, соғысқа қатысушы негізгіжақтардың стротегиясына терең талдау жасады. Сондай-ақ дипломатиялық маидандағы жұмсалған күш-жүүсерлер де зертелгендіктен бұл еңбек өзінің құндылығымен ерекшеленеді.Кітаптың «Басып кіру» деген туралында автор бұлаи деп атап көрсетеді «1914ж 22-ші маусымда Германия мен оның одақтастары Кеңес одоғына тұтқиылдан баса-көктеп кіріп барған кезде соғыстың сипаты өзінің бірнеше парометрі боиынша өзгеріп сала берді. Оның бірөзгерсіналғашқыда жұртың бәрі бірдей баиқай алған жоқ Бірақ Милінше аиқын бір нәрсе бар еді-топ осы кезден басып соғыс аиыпталғанға деиін Европадағы шаиқастардың басым көпшілігі шығыс маидандаөтіп жатты Бұл маиданды жер шарының бүкіл басқа учаскелерін қоса алғандағындан әлде қаида артық шаиқас болды ж\е қаза тапқандардың саны тіпті кө еді Мұның өзі үштүрлі факторға баиланысты болды. Ол факторлар .. бір -бірінен қарама –қарсы тұрған күштер ауқымының молдығы, екі жақты бейбіт қарым-қатнас жасауға қаитып оралуына Мейлінше жоққа шығаратын шаиқастарының өзіндік ерекшелігі табиғаты ж\е Германияға қарсы тұрғын күштердің берік тұтасын, ақыр аяғында жеңіскен жету қабілетін қақпаи білді Қызыл Армияның 1944ж қысқы шабулдағы табыстардың қамтамасыз еткен факторларға талдау жасай келіп тарихшы былаи деп жазады «Кеңес одағының жауға қарсы ірі-ірі шабылулар жасауға бірқатар себептерге баиланысты болды Оның ең бастысы, әрине барлық қиындықтар мен шығындарға қарамастан маидан лебінберрік ұстап тұруға мүмкіндік таба білу еді

Екіншіден, фашистердің қщл астында уақытша қалған аимақтарда кеңс мемлекетінің нақты , болылығы, мейлінше күшті болмаса да, сөз жоқ едәуір дәрежеде тиымды жүзеге асырды . Мұның өзібірінші дүниежүзілік соғыстың барысында патша үкметі, одан соң уақытша үкімет қолданылға іс-әрекеттермен салыстырғандағы аиырмашылық аспан мен жердей болды деген сөз еді. Ал, немістер сол баяғы соғыстың кезіндегі жағдай кеткен күнде де қаиталанатынын деген дәлелмен өздеріне-өздері сенімді болды. Үшіншіден, кеңес одағы отызыншы жылдары оралды, Орта Азия мен сібірді орасан зор Маиерде Индустрияландыра білді. Олжақта салынған кәсіпорында, Маидандағы шығындардың ж\е батыстағы өнеркәсіп қуаттарынан аирылған мүмкіндіктердің ешқашанда толық қаитара алмағанымен елді өнеркәсіп өндірсін жалғатыра түсу үшінелеулі база құрауды қамтамасыз етті ол ол ма, КСРО-ны еуропалық бөлігінде тұтап өнеркәсіп аударады әліде жұмыс іспек жаттыр. Мыс: Гор.Зкии мен сталингратта, тіпті өнеркәсіптік мүмкіндоіктерін қарап – бірлінеуден немесе жау қолында қалып қоюдан аман сақтауға мүмкіндік берді фашистер өздері уақытша басып алған аудандарды зауыттарды қаита іске қосып, КСРО-ның өзіне қарсы қолданды мүмкіндік аирылып қалды. Сондықтанда кеңес одағының өз қолында қалған өндіріс қуаттары қару-жарақ ж\е басқа қажетті өнім түрлерін шығару жағынан фашистердің оилағаннан әлде қаида қаблетті болып шықты.

«Кеңестік әскери күш –қуатты аман сақталып, қаита өрлеуіне ықпал еткен ж\е бір қосымша фактор болды. Автор бұл жерде жапонияның. Фолистер талап еткендей Кеңес одағын емес, қаита Ұлыбританияға, Голондияға ж\е АҚШ-на қарсы шабуылға шықанын аитады.

. 1.КСРО ќ±рылуы.

2.Екінші д‰ниеж‰зілік соѓыс,оныњ негізгі себептері жєне нєтижелері.
Пайдаланған әдебиеттер:

1.Ізтілеуов Қ.Жаңа заман тарихы.1-ші кезең.А.1995ж

2. .Ізтілеуов Қ.Жаңа заман тарихы.2-ші кезең.А.2000ж

3.Новая история стран Европы и Америки.Ч. 1,2.М.1989г

4.Страны мира.(под ред. И.С.Иванова.).М.1997г
Екінші дүниежүзілік соғыстың одан бұрынғы соғыстардан түбегейлі айырмашылығы сол-ол біреулер үшін жер шарындағы түрлі аумақтар мен ресурстарға бақылау орнатып, билік жүргізу жолындағы күрес болса, екінші біреулер үшін әйтеуір өмір сүру құқығын сақтап қалу жолындағы (күрес болса, екінші) жанталасқан әрекетке айналды. Өйткені, бұл “екінші біреулер”, өзіміз осы соғыста жеңімпаз боламыз деп дәмеленгендердің пікірінше, толық құртып жіберуге әбден лайықты деп саналады немесе қадр-қасиеті кем, өмір сүрмесе де болатын адамдар санатына жатқызылады.

Америка тарихшысы Герхарда Вайнбергтің “Дүниеге келген қару: екінші дүние жүжүзілік соғыстың ауқымдығы тарихы” деген еңбегінде осындай осындай пайымдау жасалған. Бұған дейін жақсы мәлім зерттеулермен жаңадан табылған құнаттар негізінде жазылған бұл еңбекте кешегі ұлан-асыр соғыс әрекетерінің барлық театрлары кеңінен

Гитлерлік Германия “шектен шыққан зұлымдылықты” ісіне асырмақ еді. Бұл жерде әңгіме “Жер бетінен тұтас халықтарды біржола жойып жіберуге алдын-ала жасалған әзірлік туралы болып отыр. Мұндай тағдыр тауқыметін тек еврейлер мен цыгандар ғана емес сонымен қатар Еуропаның басқада басып алынған аумағының бөліктерімен бірге фашистердің қоныстануы үшін еді.

Вайнберг кеңестік әскери тұтқындарды жоспарлы түрде қырып-жою ісімен гитлершілердің арнайы айналысқан нақты деректермен айқын ашып көрсетеді.”1942ж ақпанда немістерде тұтқын болған 3,9млн кеңес солдатының басым көпшілігі 2,8млны қырылып қалды. Олардың кемдеген де ширек млн-ы атылды, өзгелері адам төзгісіз қиын жағдайда аштан, ауру-сырқаудан өлді” Кеңес Одағынаң тарапынан құрбан болған адамдардың саны “соғысқа қатысуы қай жақпен салыстырғанда да мейлінше мол болды, ал, қалаларға, өнеркәсіппен көлік жүиесіне келтірілген зиян адам айтқысыз ауыр сұмдықпен пара-пар еді. Оның үстіне, елдің экономикасы әбден тұралады, өнеркәсіп жабдықтары ескеріп, істен шықты, халық адам төзгісіз қайғы қасіретті бастан кешірді”.

“Кеңес Одағы\ң Ұлы Отан соғыс\дағы жеңісі-деп жазады автор,-оның халықтарын бұрынғыдан да топтастыра түсті ж\е олар\ң мақтаныш сезімін еселеп арттырды”. “Германияға күйрете соққы беруде басты рөл атқарған елдің бұл заңды мақтынышы КСРО-дағы жүие-ң заңдылылығы туралы пікір тудырды. Бұрын мұндай пікір жоқ еді. Бірақ КСРО ондай пікірді бұдан кейін қайта тудыра алған жоқ.

Екінші дүниежүзілік соғыста жеңіске жетуді қамтамасыз етудегі Кеңес Одағының жетекші рөл атқарғандағы туралы айта келіп, Вайнберг былай деп жазды: “Халықаралық істер тұрғысынан алғанда соғыс\ң негізгі нәтижесі немістер\ң біз азаматтарының басым көпшілігімен қоса отырып, жер бетінен біржола жоқ қылып жібереміз деген елдің тап өзінің жер шарындағы жетекші мемлекеттің бірі болып шыға келгендігіне ж\е мұны дүние жүзінің тап осылай мойындауға мәжбүр болғандығына. Кеңес Одағының аумағы кеңейе түсті, дүниежүзіне ықпалы артты, ал мәртебесі мызғымастай берік болып бекіді. Өзгелердің ойлағанындай, өзі күйрей жеңілудің орнына ол Германияға күйрете соққы беруде ең басты рөл атқарды. Орталық ж\е Оңтүстік Шығыс Еуропаға ентелейй түсіп, өз ықпалын жүргізуді, Біріккен Ұлттар Ұйымының негізін қалаушылардың бірі ретіндегі ұлы ел мәртебесіне ие болып, Қауәпсіздік Кеңесінің тұрақты мүшесіне айналды. Былайғы жұрт ойлағандай, КСРО бұл соғыстан жұрт\ң күлкісіне өзгелердің құрмет тұтуын, тіпті өзінен қалтырап-дірілдеп қорқуын қамтамасыз етіп шықты.

Екінші дүние жұзілік соғыс адамдардың бірін-бірі қырып салуға деген орасаң зор мүмкіндіктері бар екендігін айқын көрсетіп берді. Сон\н қатар бүкіл адамзатың мүддесін көздейін сындарлы бағдарламаны жүзеге асыруға адамдардың мейлінше мол мүмкіндіктері екендігін тұсінуіне кең жол ашады. “Жаппайқырып-жолтын қарудың жаңа түрлері деп атап көрсетедіавтор өз еңбегінің соңында,-адам айтқысыз шексіз апаттың қатерін тһгдірумен қатар адам мейлінше сақ болу қажеттігінде тудырды. Ондай қару түрлері әлдебір қателіктердің орын алуын тептіде жоққа шығармайды, бірақ сонымен қаттар адамзаттың жойқын апаттан құтылуға деген ынта жігерін мейлінше арттыра түсетіні де сөзсіз қазір ж\е бір дүниежүзілік соғыстың адамзат үшін ең соңғы жойқын соғыс болатыны мейлінше айқын болып отыр. Сон\да кешегі дүниежүз\к соғыс өрті кімнің болсада мейлінше сақ болуына қызмет етуі тиіс”. Бірақ қалай дегенде де Сталиннің кешегі соғыстағы ең ұлы жеңімпаз ретіндегі тұлғасы тіптіде солғын тартқан жоқ, жұрттың көз алдында сол күиінше сақталып қалды”.

70. 
    –ші жылдары тєуелсіздік алѓан елдер.
    

3.КСРО-ныњ ыдырауы.

4.ТМД ныњ ќ±рылуы

Пайдаланған әдебиеттер:

1.Ізтілеуов Қ.Жаңа заман тарихы.1-ші кезең.А.1995ж

2. .Ізтілеуов Қ.Жаңа заман тарихы.2-ші кезең.А.2000ж

3.Новая история стран Европы и Америки.Ч. 1,2.М.1989г

4.Страны мира.(под ред. И.С.Иванова.).М.1997г

5.Старны и народы.Санкт-Петербург.1997г

2-ші дүниежүзілік соғыс адамзат тарихында ең ауыр және ең зардабы мол соғыс болып табылады. Соғысқа дүниежүзінің 80%халқы өмір сүретін 61 мемлекеті қатысты. 1945ж сәуірден маусымға дейін Сан-Франсискода Б.Ұ.Ұ құру мақсатымен конференция жұмыс атқарды. Оның жарлығы бекітілді БҰҰ басты мақсаты ол дүниежүзінде халықаралық бейбітшілік пен қауіпсіздікті сақтау болды. Көптеген капиталистік елдерде КСРО үлгі мемлекет ретінде қабылданып ел ішінде социалистік және комунистік ұйымдар мен саяси партиялар ең ірі саяси күшке айналды. Батыс елдерінің экономикалық дамуы 1948-1963ж орташа жылдық қарқыны өте жоғары болды. Батыс елдерінің экономикасының тезірек қалпына келтіріліп жаңаруына кейбір халықаралық жағдайлар әсер еткендігін естен шығармау қажет.

1947ж 23 индустриалды ел Сауда мен тарифтер туралы бас келісімге қол қойды. Келісім кеден салықтары н азайту және сауданы либералдандыру жөніндегі келіссөздер мен келісімдердің біріншісі кезеңін ащты.

Дүниежүзілік сауданың тез дамуы соңғы үш он жылдықтағы экономикалық дамудың себебі мен салдары болды. 1948ж 1960ж дүниежүзілік сауданың жыл сайынғы өсімі 6 % болса 1950-1970ж сауда көлемі 19 млрд-тан 129 млрд долларға дейін өсті.

Экономикалық өрлеудің себептерінің бірі жаңа техника мен техналогияны өндіріске енгізу болды. Жаппай өндіріс жаңа технологиялар көпшілік тұтыну мен өндірісті тиімді ұйымдастыру индустриалдық елдер экономикасының 1950-1970жж ұзақ мерзімді жәңе жедел өрлеуін қамтамасыз етті. егер 1913ж-1950ж дүниежүзіндегі өндірістің жыл сайынғы орташа өсу қарқыны 1,9 % болса 1950-1973жж –4,9% жетті.

Экономикалық бірігуді іске асыру Еуропа үшін жаңа құбылыс болды. 1951ж Еуропалық көмір және болат бірлестігі құрылып оған 6 елдің қара металлургіне көмір-темір руда өнеркәсіптері біріктірілді. Бірлестікке Бельгия ,Италия, Нидерланды, Франция, ГФР өнеркәсіп өнімдерін кеден салығынсыз алу мүмкіншілігіне ие болды. Батыс елдерінің бұл экономикалық стратегиясы шаруашылық байланыстарын интернационалдандырдың обьективтік себептерінен басқа екі ұлы держава АҚШ пен КСРО –ң дүниежүзілік аренада теке тіресемен олардың саясат экономика және идеолгия салаларындағы күресімен анықталады.

50-60жж Батыс елдерінде жаңа мқоғам қалыптасты. Оның ерекшеліктері адамдардың өмір сүру деңгейінің жоғарлылығы жаппай тұтынудың мөлшерінің артуы және әлеуметтік жағынан қорғалғандық болды. Жаңа өмір сүру деңгейінің бірі ол тұтыну шығындарының құрылымындағы өзгерістер болды. Мысалы француздар жеке табыстарының 25,%-н тамаққа 35,6-н әртүрлі қызметтерге жұмсады.Әл ауқатты мемлекеттің екінші бір белгісі мемлекеттік және қоғамдық әлеуметтік көмек жүйесінің дамуы білім берудің денсаулық сақтаудың дамуы кедейшілік зейнетақымен және степендиялармен қамтамасыз ету болды. Мысалы Ұлыбританияда 1962ж әлеуметтік сақтандыруға ұлттық жалпы өнімнің 5 %

жұмсалса 1974ж бұл көрсеткіш 16%-ке жетті.

Батыс Еуропа мен Солтүстік Америка елдерінің үкіметтері тек 2-і дүниежүзілік соғыстан кейін ғана Кейстің тиімді сұраныс теориясын іс жүзінде қолдана алды.

Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін бұқаралық ұлтшыл реформистік партиялар мен қозғалыстар өріс алды. Осы сипаттағы қозғалыстардың ішіндегі ең көп тарағаны және ықпалдысы Аргентинадағы перонизм полковник генерал Хуан Доминго Геронның жақтастарының қозғалысы болды. 1943ж 4 маусымдағы әскери төңкерістен соң Герон Аргентина үкіметтінде беделді ықпалға ие болды. Герон империализм мен ошгорхияны сынады тұрмысы нашарларды қорғауға шақырды Геронның басты арқа сүйері елдің ұлттық кәсіподақ орталығы жалпы еңбек конференциясы болды.

1946ж ақпанында болған Аргентинадағы жалпыға бірдей сайлауда консерваторлардан бастап коммунистерге дейін барлық дәстүрлі партиялар Геронға қарсы бірікті. Бірақ Герон дауыстардың 54% алып президенттікке сайланды. Елді авториторлық әдіспен басқарды.

1947ж перонистік қозғалыс билеуші Перонистік немесе Хустисалистік партияға бірікті.

50ж ортасында аргентина экспортына баға төмендеп одан түсетін табыстардың қысқаруына байланысты кең көлемді әлеуметтік және экономикалық саясатты әрі қарай жалғастыра беру мүмкіншіліктері шектелді. Осы жағдайды пайдаланып Геронның қарсыластары 1955ж қыркүйекте әскери төңкеріс жасады.

Билеуші Инстутциялық революцияшыл партия 1946ж бұрынғы Мексика революциясының партиясы осылай атаған болатын қоғамның барлық топтарының бұқаралық ұйымы ретінде елдің саяси өмірінде жеке дара орын алды.

Мексика үкіметі соғыстан соңғы жылдарда жергілікті өнеркәсіп капиталына белсенді түрде қолдау көрсетті агрорлық реформаны жалғастыра берді.

50-70жж аса маңызды оқиғалар Кубадағы және Чилидегі революциялар болды. Кубада 1953ж жас революционерлердің бір тобы адвокат Фидель Костроның басшылығыменгенерал Фульхенсио Батистоның диктаторлық режиміне (1952-1959) қарсы көтерілді.

Фидель Кастроның тобы 1953ж 26 шілде де Сантьяго қаласындағы әскери бекініске шабуыл жасады6 бірақ сәтсіздікке ұшрады 1956ж 1 қаңтарда диктатураны құлатып ревалюцияның жеңісімен аяқталды. Аралда ревалюциялық өзгерістер басталды. Кубаның дамуы көптеген қиыншылықтарға мен қарама-қайшылықтарға тапболды 60ж басында халықты азық-түлікпен және күнделікті қажетті тауарлармен жабдықтау карточка жүйесі арқылы іске асырла бастады. Куба басшылығы 60ж жедел түрде “комунистік қоғам орнатуға” бағыт алды.

1961ж Кубаның негізгі ревалюцияның саяси ұйымдары бірікті. Біртұтас партия 1965ж бастап камунистік деп аталды.

1970-1973ж.ж Үимеде ревалюциялық дамудың басқа нұсқасы қолданылды. Мұнда солшыл күштер – социолистер, коммунистер, радиколдаржәне оның одақтары “Халық бірлігі” одағына бірікті. 1970ж 4 қыркүйектегі президент сайлауында жеңіске жеткен Үишдің солшыл күштері президент Сальвадор Альнде бастаған “Халық бірлігіміз” үкіметтін құрады.

Үкімет белгіленген бағдарламасын іске асыруға кірісті. Бірақ Әл-ауқатты топтардың қарсылық көрсетулеріне солшыл күштердің араларындағы алауыздылықтың күшеюіне, халықтың әжептеуір бөлігініңүкіметі қолдаудан бас тартуына себеп болған ревалюцияшылдық шыдамсыздық пен экстрелицленің күшеюіне байланысты “Үилилік эксперемент” сәтсіз аяқталды.

1973 ж 11 қыркүйекте Альенде үкіметі әскери төңкеріс

нәтижесінде құлатылды да ,оның өзі президент сарайын қорғау барысында опат болды Чилиде генерал Августо Пиначеттің (1973 – 1990) диктатурасы орнады . Латынамерикалық дәстүрлі қоғамның дағдарсымен ревалюциялық ж\е демократиялық қозғалыстардың дамуы Вашингтонның латынамерикалық саясытна өзгерістер енгізді. АҚШ президенті Д. Кеннеди “Прогрес жолындағы одақ”бағдарламасын ұсынып, оны 1961ж тамызда 19 латынамерикан респупликасы қабылдады. Қоғамдық саяси өмірді демократияландыру, агралық реформа жасау, тұрғын үй құрлысын дамыту, денсаулық сақтаумен білім беру жүйелерін жақсарту шаралары қарастырылған болатын. 1963-1966ж.ж төңкерістер нәтижесінде Гватемалада, Гандуроста, Боливияда, Бразилияда, Аргентинада әскери-диктаторлық режимдер орнады.

1947ж ақпанда ағылшындар АҚШ үкіметіне Түркия мен Грекияға әрі қарай эканомикалық және әскери көмек бере алмайтынын мәлімдеді.

КСРО Жерорта теңізінде стротегиялық жағдайға ие болып әрі қарай Суэц каналына ие болуына жол ашылған.

1947ж 12 наурызда П. Трумен грекия мен туркияға 400млн доллар көлемінде әскери және экономикалық жәрдем жеткізді.

1947ж 5 маусымда АҚШ-ң мемлекеттік хатшысы өте мариалл Европа елдеріне демократияны нығайту үшін оларға тез арада финанстық және экономикалық жәрдем беру қажет деп мәлімдеді.

1948ж 16 сәуірде Батыс Европа елдері Маршалл жоспарына қол қойды. АҚШ тарапынан 4 жыл ішінде 17 млрд доллар алуға тиіс болды. Бұрынғы одақтастардың бір-бірінен айруы Европаның бөлінуне әкеп соқты.

1949ж Германия екіге бөлінді. Мамырда-ГФР, ал қазанда ГДР құрылды. Дәл осы кезде Қытай Халық Республикасы құрылды. Дүниежүзіндегі ең хал0ы к- ел комунизмге –ту3 А)Ш үшін қатты соққы болды.

1949ж КСРО атом бомбасын сынағандығы амеркандықтар үшін мәміле болды. Сондықтан да АҚШ бұл саладағы монополияны жойды. 1952ж АҚШ тұңғыш рет сутегі бомбасын сынады.

ІІ-і дүниежүзілік соғыс жылдарындағы немістердің зымран жасау негізінде мықты континеитаралық балистикалық зымырандар ойлап табылды.

ХVғ І жартысы дамыған капиталистік елдердің эканомикалық мемлекеттік реттеусіз қалыпты өмір сүре алмайтындығын сенімді түрде дәлелдеді.

КСРО-да меншікті мемлекет қарамағына алу, жоспарлау, болу, яғни бүкіл әлеуметтік ж\е эканомикалық өмірді мемлекттендіру демократиялық жайылуына ж\е тоталитарлық коммунистік режимнің орнауына алып келді. Бұл процесс Шығыс Еуропалық барлық елдерінде, Қытайда 2-і дүдүниежүзілік соғыстан кейін дүниежүзілік “социолистік жүйені” құрылып барлық мемлекеттерде жүзеге асырла бастады.

ІІ дүниежүзілік соғыстан соң реттеудің бұл механизмдері барлық индустриалды елдерде қолданылып, 50-60ж.ж жұмыс пен қатамасыз етудің салыстырмалы жоғары дәрежесі тұрақты сақталып тұрды.

Мемлекетік реттеу мен эканомикаға тиісті реформалардың д келер болсақ, мәселе мұндай араласудың дәрежесіне оның әлеуметтік мазмұны мен бағытына байланысты болды. Мемлекетік реттеу мен әлеуметтік инженерлық бұл механизмдерге тоталитарлық та, либералдық-демократиялықта саяси режимдер бірдей пайдалана алатын еді.

1. 
   Елдерді географиялыќ орныныњ ерекшеліктеріне ќарай топтастыру.
   
2. 
   Д‰ние ж‰зі елдерін типке бµлу экономикасы дамыѓан елдер,олардыњ ерекшеліктері.
   

1.Ізтілеуов Қ.Жаңа заман тарихы.1-ші кезең.А.1995ж

2. .Ізтілеуов Қ.Жаңа заман тарихы.2-ші кезең.А.2000ж

3.Новая история стран Европы и Америки.Ч. 1,2.М.1989г

4.Страны мира.(под ред. И.С.Иванова.).М.1997г

5.Старны и народы.Санкт-Петербург.1997г

Елдерді топтастырудың ең көп тараған түрі оларды территориялық көлемі мен халқының санына қарай топтастыру.

Саяси картада орташа ж\е шағын елдер дің саны басым әдетте микромемлекеттер де бар.

Елдерді геграфиялық орнының ерекшеліктеріне қарай топтастыру әдісі де жиі қолданылады. Осыған баиланысты олар теңіз жағалауындағы, түбектердегі , аралдардағы , архипилагтардағы елдер болып бөлінеді. Теңізге шыға алмайтын елдер (олардың барлық саны 40 шақты) ерекше топқа жатады. Бұл олардың теңіз сауда жолы мен Дүниежүзілік мұхит баилықтарын паидалануын қиындатады.

Дүние жүзі елдерін территориясының көлемі мен географиялық орнына, сонымен бірге әлеуметтік – эканомикалық даму денгейіне қараи бір-бірінен апсыраңға болады . Осы тұрғыдан алғанда оларды басты екі түрге бөледі.

1. 
   Эканомикалық дамыған елдер
   
2. 
   Дамушы елдер
   

Біріккен Ұлттар ұйымы экономикасы дамыған елдерді қатарына Еуропаның, Азияның, Африканың, Солтүстік Американың, Австралия мен мұхиттың аралдардың шамамен 60 елін жатқызады. Олардың бәрінің экономикалық ж\е әлеуметтік даму денгейін жоғары ж\е жан басына келетін жалпы ішкі өнім мөлшері де айтарлықтай мол. Алайда бұл елдер тобы іштеи қарағанда аитарлықтаи әркелкі болып келеді ж\е оның құрамына төрт топшаны бөліп көрсетуге болады.

Олардың бірнеше топшасын «Батыс елдерінің үлкен жеткілігі» құраиды. Оған АҚШ, Жапония, ГФР. Франция, Ұлы Британия, Италия ж\е Канада кіреді. Бұлар батыс дүние жүзінің ірі эканомикалық ж\е саяси іс-әрекетмен көзге түсетін жетекші елдер Бұлардан гөрі орташа елдер ең алдымен Еуропа елдерін екінші топшаға жатқызуға болады. Жекелей алғанда, әрқайсысынан саяси ж\е эканомикалық қуаты үлкен болмаса да, олар дүниежүзілік мәселелерде жалпы алғанда зор, өскелең рөл атқарады. Олардың көпшілігі жалпы ішкі өнімді жан басына есептегенде «үлкен жетілік» елдердндиі мөлшерінде өндіреді.

Кеңес одағының ыдырауы нәтижесінде 1991 жылдың соңында құрылған Тәуелсіз мемлекеттер Достастығына (ТМД) кіретін елдерді айрықша топшаға біріктіруге долады.

Біріккен Ұлттар Ұиымы барлық қалған елдер мен территорияларды дамушы елдерге жптқызады.

Олардың бәрінің жер көлемі құрлықтың жартысынан астамын алып жатыр, мұнда дүние жүзі халхының жартысынан астамы шоғырланған.

Қытаиды қоса есептегенде-дүние жүзі халқының 70-проценттен астамын құраиды Дүние жүзінің саяси картасында бұл елдер экватордан солтүстікке ж\е әсіресе оңтүстікке қараи, Азияда, Африкада, Латын Америкасы мен Мұхиттық аралдарда кеңбаитақ белдеуді алып жатыр.Олардың кейбіреулері (Иран, Таиланд, Эфиопия, Египет, Латын Америкасы, елдері ж\е басқа бірқаттар елдер) екінші дүние жүзілік соғысқа дейін-ақ тәуелсіздік алған болатын. Бірақ көпшілігі тәуелсіздікті алған болатын Бірақ көпшілігі тәуелсіздікті соғыстан кейінгі кезеңде жеңіп алды. Бұл кезеңде 100-ге жуық жас тәуелсіз мемлекет құрылып олар азаттық алған елдер деп аталады.

Кейде «үшінші әлем» деп аталатын дамушы елдердің құбылмалы дүниесі іштеи де әрекетті. Оларды бірнеше топшаға бөледі.

Табиғи, эканомикалық, дам қуатты өтте күшті және көп ретте дамушы елдердің көшбасында тұратын – Үндістан, Бразилия, Мексика секілді шешуші елдер бірінші топшаны құрайды.

Бұл аталған үш ел қалған дамушы елдердің бәрі бірігіп өндіретін өнеркәсіп өнімін дерлік бере алдады. Бірапқ оларда жан басына өндірлетін жалпы ішкі өнім эканомикасы дамыған елдердегімен салыстырғанда айтарлықтай төмен, ол Үндістанда, мысалы: не бары 340 долорға тең. Әдетте жаңа индустриялық елдер деп аталатын аздаған мемлекеттер мен територияларды екінш, таяуда ғана паида болған елдер топшасына жатқызуға болады. 70-80 жылдары өзге дамушы елдердің көпшілігінің басып озған Кореея Республикасы , Тайвань, Гонконг, Сингапур – топшаның көрнекті өнімдері.

Сауд Арабиясы, Кувейт, Каттар, Біріккен Араб Әміршіліктері, Ливия, Бруней секілді сыртқа мұнай шығаратын елдьер үшінші айтарлықтай шағын топшаны құраиды. Бұл елдерде мұнаидан түсетін доллар тасқынының арқасында жан басына өндірлетін жалпы ішкі өнімнің мөлшері 10-15 мың доллардан асып түседі.

Даму жағынан артта қалған ондаған елдер ең үлкен төртінші топшаны құраиды. Оларда қазірге доейін феодалдық қалдықтар күшті баиқалатын көп укладты мешеу эканомика басым.

Халқының жалпы саны 400млн адамнан асатын 42 ел бесінші топшаны құраиды Олар Біріккен Ұлттар Ұиымының жіктелуі боиынша мешеу елдерге жатады. Бұл елдерде тұтынушы ауыл шаруашылығы басым, өңдеуші өнеркәсіп жаққа тән, ересек халықтың 2\3 бөлігі сауатсыз жан басына өндірлетін орташа жалпы ішкі өнім жылына не бары 100+200 доллар шамасында.

Дүние жүзінің саяси ж\е эканомикалық картасында болып жататын көптеген маңызды оқиғалардың оқулық беттерінде бірден түсе қоимаитыны белгілі.

Оның аиқын мысалы- бұрынғы көптеген түсініктер мен бағаларды бүтіндей дерлік өзгерткен соңғы жылдардың оқиғалары. Оның үстіне газеттер мен журналдардың ралио мен теледидардың материалдарына энциклопедияларға, анықтамаларға, сөздіктерге, географиялық атластарға қайрылудың маңзы зор.

Қосымша білім көздерімен осылаиша жзұмыс істеу сендердің ой-өрістерінің кеңеюіне, жалпы мәдениеттері мен географиялық ой-пікірлердің дамуына, қазіргі кезде әрбіір адамға қажетті өзіндік өнерпаздық іс-әрекет дағдыларын меңгерулеріне жәрдемдеседі.

Дүние жүзінің саяси картасы-өзінше бір дәуір айнасы.

Ол үздіксіз даму үстінде. Алайда ол адамзаттың бүкіл тарихында нақ ХХ ғасырдағыдай күшті өзгерсіне ұшыраған емес.

Қазіргі Антрактида материгіндежаңа техникамен жабдықталған көптеген станциялар жұмыс істейді. Олардың үштен бірі – совет станциялары. Олар бір-бірімен баиланысты Антрактиданы зерттеуге 1955 жылы аттанған бірінші Совет экспедициясы.

• 
  «Обь» кемесі 1956ж 5 қаңтарда алтыншы материк жағасындағы мұз тауларына жетіп тоқтады. Оның тоқтаған жері – 68^о26 оңтүстік енбдік пен 62^о43 шығыс боилық.
  

1957ж Америка экспедициясының ұшқыштары Антрактида мұздармының ортасына жасыл алаң(оазис) көрді Оны зерттеп білуге «Мирмныйден» бір топ Совет ғалымдары ұшып барды. Өиткені соншалықты суық Антрактида мұздарының арасында көкорай шалғын болуы ғылымға ғажаиып жұмбақ еді. Оны зерттеушілер географ ғалымдар: Г.А авсюк, К.К Мариов, П.А Шумский, геологтар: О.СВзялов, П.С Воронов.

№14

Тақырыбы: Дүние жүзі елдерінің мемлекеттік құрлысы.

1. 
   Басқарудың негізгі екі түрі
   
2. 
   Әкімшілік аумақтың құрлыстың негізгі түрлері.
   

2.Назарбаев Н.А.Ғасырлар тоғысында.А.1996ж

3.Саясат./журнал/2000-2005 жж

4.Абазов.Р.Геополитическая и геоэкономическая трансформация Центральной Азии иЕвропы.Саясат/журнал/1995ж.№7.

Басқарудың негізгі екі түрі: Республикалық және монархиялық басқару. Қай елдің болсада, мемлекеттік құрлысы, ең алдымен ондағы басқару түріне байланысты. Басқарудың негізгі екі түрі бар.

Өз негізінде республика президенттік және парламенттік болып екіге деп бөлінеді. Президенттік республикада (АҚШ, Аргентина, Бразилия және т.б президент өте үлкен құқыққа ие бола отырып, үкіметті өзі басқарады. Парламенттік республикада (Г.Ф.Р.) Италия, Израиль, Үндістан және басқа басты тұлға президент емес, ол үкімет басшы болып табылады. Ал нақтылы өмірде Премьер-министер басқаратын үкіметі бар парламенттік республикада, өздерінің президенттікке зор мүмкіндік беріліп, олар шындығында президенттік республикадан онша айырмашылық жасамайды. Мысалы: Франция, Югославия, Египет сонымен бірге Ресей ж\е ТМД-ң басым елдері осындай. Дүние жүзінің соцалистік жүиесінің ыдырауына қарамастан, қазіргі басқару формасынан Қытай, Веттнам, Қ.Х.Д.Р. Кубаны социалистік республикаларға жатқызуға болатынын қоса айтуға болады.

Монархиялық басқару әлдеқайда аз таралған, өйткені дүние жүзінде не бары 30 монархия бар. Монархия д\з-мемлекет басшысы император, король, герцог князь, сұлтан ж\е т.с.с болып келетін басқару түрі. Мұндай жоғарғы өкімет билігі атадан балағамұра ретінде беріліп отырады. Олардың ішінде конституциялық монархиялар басым, мұнда нақты заң шығару билігі парламенттің қолында, ал атқарушы билігін үкімет жүргізеді, монархтың өзі, былайша айтқанда, патшалық етеді, бірақ басқармайды. Оларда монархиялық құрылыс ерекше кейде бейне бір өткен кездегі” тақ құдіретін” еске салатын мыңдаған жылғы дәстүр ретінде сақталады.

Ұлыбритания-дүние жүзіндегі консттитуциялық монархиялықең көне ел. Король (қазіргі патшайым ІІ Елизавета-мемлекеттің сот жүиесінің басшысы, қарулы бас қолбасшы, ағылшын мемлекеттік шіркеуінің, сондай-ақ Ұлыбританияның басқаруындағы, бұрын Британ империясының құрамына енген 50 ел мүше болып табылатын Достастықтың дінибасшысы (5). Король парламент қабылдаған заңдарға қол қояды. Кормандиялық жаулап алу жылдарынан бері корольдың бұйрықтарына “Король (королева) осыны қалайды деген дәстүрлі тұжырымдама жазылып келеді.

Жапония-консттитуциялық монархиялы ел. Онда император дәстүр бойынша мемлекеттік және ұлт бірлігінің синволы болып табылады, бірақ заң шығару билігі парламенттік ал атқарушы билік-министрлер кабинетінің қолында. Абсолюттік монархияларда, бұған керсінше, монархтың билігіне мүлде шек қойылмаған. Алайда, қазіргі дүние жүзінің саяси картасында осындай елдер санаулы ғана негізінде Парсы шығанағы ауданында.

Сауд Арабиясы-абсолюттік монархиялы ел, онда мемлекет басшысы (король) заң шығарушы және атқарушы өкімет билігін өзі жүргізеді, сонымен бірге, ол Премьиер-министр, қарулы күштердің бас қолбасшысы ж\е жоғары сот әрі діни басқарушы болып табылады. Өкімет негізінен алғанда корольәулеті мүшелерінен құралады.

Абсолюттік монархияның өте сирек түрлерінің бірі-теократиялық монархия болып саналады. Теократиялық монархияның мысалы-Римдегі Ватиеан қала мемлекеті, Сауд Арабиясы Корольдігі, Оңтүстік Шығыс азиядағы Бруней сұлтандығы.

Дүние жүзіндегі монархиялық жалпы саны салыстырмалы түрде тұрақты келдеді. Әдетте, бұрынғы монархия республика да болуы мүмкін. Соңғы ширек ғасырда жаңа монархияның жариялануы жайлы екі жағдай болды 1975ж ұзақ мерзім Испанияны басқарып келген генерал Франоктың қайтыс болуынан кейін Бурбондар әулетінен шыққан Хуан Карлос І басқарған бұл ел монархиялы болып табылады. 23 жылдық республикалық құрылыстан кейін 1993ж Комбоджада монархиялық басқару формасы қалпына келтірілді.

Әкімшілік-аумақтық құрлыстың негізгі түрлері унитарлы ж\е федератифті мемлекет. Кез келген мемлекеттік құрлысы оның әкімшілік-аумақтық құрылысының (бөлінушінің) түріне байланысты болады. Бұл тұрғыдан алғанда барлық елдер унитарлы ж\е федератфті +елдер болып бөлінеді. Дүние жүзінде унитарлық құрылыстың мемлекеттер басым. Дүние жүзінде 22 федератифті ел бар. Кейбір елдердің (Ресей Швейцария, Үндістан, Нигерия) бұлайша болуы ұлттық-этикалық принципке, екіншілерінде Г.Ф.Р австрия, А.Қ.Ш-тарихигеографиялық ерекшеліктерге байланысты. Қазіргі кезде көптеген елдерде әкімшілік аумақтың мәселелер аса маңызды саяси пролемалық сипатқа ие болып отыр. Ең алдымен бұл федератифтік мемлекеттер яғни, Ресей, Югославия, оң.түс. Африка Ремпубликасы, Канадаға қатысты тапсырма.

1.Президенттік жєне парламенттік республикалар.

2.Монархиялы басќару,оныњ ерекшеліктері.

3.Конституциялыќ жєне абсолюттік монархиялыќ елдер

1.Карпов В.В.Геополітика.Санки-Петербург.2000г

2.Назарбаев Н.А.Ғасырлар тоғысында.А.1996ж

3.Саясат./журнал/2000-2005 жж

4.Абазов.Р.Геополитическая и геоэкономическая трансформация Центральной Азии иЕвропы.Саясат/журнал/1995ж.№7.
Республикалық басқару-ерекше кең таралған, өйткені дүние жүзіндегі барлық елдердің 3\4-і республикалар болып табылады. Республика д\з заң шығаратын ең жоғары өкімет билігі сайланатын өкілетті орган парламенттің ал атқарушы билік-үкіметтің қолында болатын басқару түрі. Саяси тәуелсіздікті жеңіп алғаннан кейін азат болған елдердің көпшілігі мемлекетті басқарудың республикалық түрін қабылдады. Египет, Эфиопия, Иран секілді мың –мың жылдық монархиялар да республикалар болыпжарияланды.

Өз негізінде республика президенттік және парламенттік болып екіге деп бөлінеді. Президенттік республикада (АҚШ, Аргентина, Бразилия және т.б президент өте үлкен құқыққа ие бола отырып, үкіметті өзі басқарады. Парламенттік республикада (Г.Ф.Р.) Италия, Израиль, Үндістан және басқа басты тұлға президент емес, ол үкімет басшы болып табылады. Ал нақтылы өмірде Премьер-министер басқаратын үкіметі бар парламенттік республикада, өздерінің президенттікке зор мүмкіндік беріліп, олар шындығында президенттік республикадан онша айырмашылық жасамайды. Мысалы: Франция, Югославия, Египет сонымен бірге Ресей ж\е ТМД-ң басым елдері осындай. Дүние жүзінің соцалистік жүиесінің ыдырауына қарамастан, қазіргі басқару формасынан Қытай, Веттнам, Қ.Х.Д.Р. Кубаны социалистік республикаларға жатқызуға болатынын қоса айтуға болады.

Монархиялық басқару әлдеқайда аз таралған, өйткені дүние жүзінде не бары 30 монархия бар. Монархия д\з-мемлекет басшысы император, король, герцог князь, сұлтан ж\е т.с.с болып келетін басқару түрі. Мұндай жоғарғы өкімет билігі атадан балағамұра ретінде беріліп отырады. Олардың ішінде конституциялық монархиялар басым, мұнда нақты заң шығару билігі парламенттің қолында, ал атқарушы билігін үкімет жүргізеді, монархтың өзі, былайша айтқанда, патшалық етеді, бірақ басқармайды. Оларда монархиялық құрылыс ерекше кейде бейне бір өткен кездегі” тақ құдіретін” еске салатын мыңдаған жылғы дәстүр ретінде сақталады.

Ұлыбритания-дүние жүзіндегі конституциялық монархиялық ең көне ел. Король (қазіргі патшайым ІІ Елизавета-мемлекеттің сот жүйесінің басшысы, қарулы бас қолбасшы, ағылшын мемлекеттік шіркеуінің, сондай-ақ Ұлыбританияның басқаруындағы, бұрын Британ империясының құрамына енген 50 ел мүше болып табылатын Достастықтың дінибасшысы (5). Король парламент қабылдаған заңдарға қол қояды. Кормандиялық жаулап алу жылдарынан бері корольдың бұйрықтарына “Король (королева) осыны қалайды деген дәстүрлі тұжырымдама жазылып келеді.

Жапония-конституциялық монархиялы ел. Онда император дәстүр бойынша мемлекеттік және ұлт бірлігінің символы болып табылады, бірақ заң шығару билігі парламенттік ал атқарушы билік-министрлер кабинетінің қолында. Абсолюттік монархияларда, бұған керісінше, монархтың билігіне мүлде шек қойылмаған. Алайда, қазіргі дүние жүзінің саяси картасында осындай елдер санаулы ғана негізінде Парсы шығанағы ауданында.

Сауд Арабиясы-абсолюттік монархиялы ел, онда мемлекет басшысы (король) заң шығарушы және атқарушы өкімет билігін өзі жүргізеді, сонымен бірге, ол Премьер-министр, қарулы күштердің бас қолбасшысы ж\е жоғары сот әрі діни басқарушы болып табылады. Өкімет негізінен алғанда король әулеті мүшелерінен құралады.

Абсолюттік монархияның өте сирек түрлерінің бірі-теократиялық монархия болып саналады. Теократиялық монархияның мысалы-Римдегі Ватиеан қала мемлекеті, Сауд Арабиясы Корольдігі, Оңтүстік Шығыс азиядағы Бруней сұлтандығы.

Дүние жүзіндегі монархиялық жалпы саны салыстырмалы түрде тұрақты келдеді. Әдетте, бұрынғы монархия республика да болуы мүмкін. Соңғы ширек ғасырда жаңа монархияның жариялануы жайлы екі жағдай болды 1975ж ұзақ мерзім Испанияны басқарып келген генерал Франоктың қайтыс болуынан кейін Бурбондар әулетінен шыққан Хуан Карлос І басқарған бұл ел монархиялы болып табылады. 23 жылдық республикалық құрылыстан кейін 1993ж Комбоджада монархиялық басқару формасы қалпына келтірілді.

Әкімшілік-аумақтық құрлыстың негізгі түрлері унитарлы ж\е федератифті мемлекет. Кез келген мемлекеттік құрлысы оның әкімшілік-аумақтық құрылысының (бөлінушінің) түріне байланысты болады. Бұл тұрғыдан алғанда барлық елдер унитарлы ж\е федератфті +елдер болып бөлінеді. Дүние жүзінде унитарлық құрылыстың мемлекеттер басым. Дүние жүзінде 22 федератифті ел бар. Кейбір елдердің (Ресей Швейцария, Үндістан, Нигерия) бұлайша болуы ұлттық-этикалық принципке, екіншілерінде Г.Ф.Р австрия, А.Қ.Ш-тарихи географиялық ерекшеліктерге байланысты. Қазіргі кезде көптеген елдерде әкімшілік аумақтың мәселелер аса маңызды саяси пролемалық сипатқа ие болып отыр. Ең алдымен бұл федератифтік мемлекеттер яғни, Ресей, Югославия, оң.түс. Африка Ремпубликасы, Канадаға қатысты тапсырма.

Тақырып: Халыќаралыќ ќатынас жєне саяси карта.

1.Екінші д‰ниеж‰зілік соѓыстан кейінгі д‰ниеж‰зініњ саяси картасы.

2.Б¦¦ ныњ ќ±рылуы,оныњ маќсат-міндеттері.

3.Сыртќы саясаттыњ ѓаламдануы.

4.80 ж Кењес-Американ келіссµздері.”Варшава шарты” ±йымыныњ тарауы жєне НАТО –ныњ құрылуы.

1.Европа между миром и войной:1918-1939 гг.М.1992г

2.Назарбаев Н.А.Қазақстанның болашағы-қоғамның идеялық бірлігінде.А.1998ж

3.Карпов В.В.Геополітика.Санки-Петербург.2000г

4.Назарбаев Н.А.Ғасырлар тоғысында.А.1996ж

5.Саясат./журнал/2000-2005 жж

6.Абазов.Р.Геополитическая и геоэкономическая трансформация Центральной Азии иЕвропы.Саясат/журнал/1995ж.№7.
БҰҰ дүниежүзіндегі мемлекеттердің басын көпшілігін біріктіріп отырған халықаралық ұйым. БҰҰ 26 маусым 1945 жылы 50 мемлекет тарапынан қол қойылған Сан-Франциско конференциясы шешімімен құрылған.

БҰҰ-на 119 мемлекет мүше :АҚШ,Жапония, Ресей, Фрация, ҚХР, Австрия, Әзербайжан, Албания, Алжир, Ангола, Антигуа және Бпарбуда, Аргентина, Армения ,Ауғаныстан, Багам аралдары, Бангладеш, Барбадос, Бахрейн, Белиз, Белорусь, Бельгия, Бени, Болгария, Боливия, Босния және Герцеговина Ботсвана, Бразилия, Брукей- Даруссалам, Бурнина- Фасо, Бурунди, Бутан, Вануату Ұлыбритания және Солтүстік Ирландия Біріккен Корольдігі, Венгрия, Венесуэла, Вьетнам, Габон, Гвиния –Бисау, Германия, Гондурас, Гренада, Грекия, Грузия, Дания, Джибути, Доминика, Домининан Республикасы, Египит,Заир,Замбия, Зимбабы, Израиль, Үндістан, Индонезия, Иордания, Иран, Ирак, Ирландия, Исландия, Испания, Италия,Имен, Набо- верде, Қазақстан, Камбоджа, Камерун, Канада, Катар, Кения, Кипр, Кирибати, Қырғызстан, Колумбия Комор аралдары, Конго Демократиялық Республикасы, Корея Халық Демократиялық Республикасы, Косто- Рика, Кот-д Ивуар, Куба, Кувейт, Лаос Халық Демократиялық Республикасы, Латвия Лосото, Либерия, Ливан, Ливия, Араб Джамахириясы, Литва, Лихтенштейн Люксембург, Маврикий, Мавритания, Мадагаскар, Македония, Малави,Малазия, Мали, Малдавия аралдары, Мальта, Марокко, Маршал аралдары,Мексика Микронезия Қрама Штаттары, Мозамбик, Молдова Республикасы, Монако,Монғолия, Мьянма, Намибия, Непал, Науру, Нигер, Нигерия ,Нидерланды, Никарагуа, Жаңа Зеландия, Норвегия, Біріккен Араб Әмірлігі ,Оман, Пәкістан, Палау, Панама , Папуа-Жаңа Гвинея, Паравай, Перу, Польша, Португалия, Корея Республикасы , Руанда, Румыния, Салвадор, Самоа, Сан-Марино,Сан-Томс және Принсипи ,Сауд Арабиясы , Свазиленд, Сейшел аралдары, Сенегал, Сентвисент және Гренадины ,Сент-Китс және Невис, Сент-Люсия, Сенгапур, Сирия Араб Республикасы, Словакия, Словения, Миронезия Құрама Штаттары, Соломан аралдары , Сомали, Судан, Суркнам, Сьерра-Леоне, Сербия және Черногория, Тәжікстан , Тайланд, Тимор Мисти , Танзания Біріккен Республикасы, Того , Тонго , Тринидад және Тобаго, Тувалу, Тунис , Түркіменстан, Туркия, Уганда, Өзбекстан, Украина, Уругвай, Фидни, Филиппин, Финляндия, Харватия, Орталық Африка Республикасы, Чад ,Чехия Республикасы ,Чили , Швеция, Швецария, Шри-Ланка , Эквадор, Экваториалды Гвенея,Эритрея Эстония ,Эфопия, Югославия,Оңтүстік Африка Республикасы, Ямайка.

БҰҰ-да бақылаушы елдер мен ұйымдар :Ватикан, Палестина, Африка бірлігі үйымна, Еуропалық одақ,Исмал конференциясы үйымы мен Халықаралық қызыл крест комитеті.БҰҰ-ның есігі бейбіт сүйгіш барлық мемлекеттер үшін ашық. Ұйымға мүшелікке елдерді «Қауіпсіздік кенесінің» ұсынуы бойынша «Бас ассамблея» қабылдайды. БҰҰ-ның ғылымджық деңгейде ұстааған басты мақсаттары: дүниежүзінде тұралықты, бейбітшілік пен қауыпсыздікті қамтамасыз ету:

Мемлекеттер арасындағы жанжалдарды дипломатиялық тәсілдер арқылы шешуге жәрдемдесу ;

-Халықаралық құқықтық жүйені нығайту:

- Мемлекеттер арасында экономикалық:

Сауда-саттық, мәдени тағы басқа ынтымақтастықты дамыту болып табылады.

БҰҰ-ның штаб пәтері АҚШ-тың Нью-Йорк қаласында орналасқан.

БҰҰ-ның құрылымы:

Бас Ассамблем (General –Assambly ) ұйымға мүше мемлекет өкілдерінің барлығы қатысады. Ассамблея ұйымының жарғысы шегінде кез-келген мәселені талқылап шешім қабылдайды, бүкіл ұйымның бюджетін бекітеді, қауіпсіздік кеңсесінің жыл сайынғы байандамаларын талқылап мүше мемлекеттерге ұсыныс әзірлейді. Бас Ассамблеяда талқыланған шешімдер мәжілісіне қатысқан елдердің 2/3 басым көпшілігі даусымен қабылданады.Бас Ассамблеяның төрағасы болып 13 маусым 2005 жылы өткен 16 сессиясында Ян Эшассан(Швеция) бір ауыздан сайланды.

БҰҰ-ның бас Ассамблея шеңберінде қызмет атқаратын басты комитеттері:

-Экономика және қаржы мәселесіне байланысты камитеті;

-Әлеуметтік ,гуманитарлық және мәдениет мәселелеріне байланысты камитеті;

- әкімшілік және бюджет мәселелеріне қатысты камитеті;

- құқық мәселелеріне қатысты камитеті;

2. Қауіпсіздік кеңесі (Security-Council) : бұл органға БҰҰ жарғысының 24 бабына сәйкес дүниежүзілік қауіпсіздік пен бейбітшілік қорғау жауапкершілігіне жүктелген . Бұған қоса кеңес халықаралық бейбітшілік пен қауіпсіздікке кез-келген қауіп-қатер төнген жағдайда ,оны қалпына келтіру үшін “Бас Ассамблеяға” ұсыныс жасайды.БҰҰ-на мүше 15 мемлекет өкілдерінен тұратын кеңесте 5 тұрақты өкілі бар.

Олар АҚШ, Ресей,ҚХР,Ұлыбритания,Франция,Тұрақты емес қалған 10 мүше ел. “Бас Ассамблея” тарапынан екі жылға ағылшын алфавитін тізіміне қарай сайланды . Алайда тұрақты мүшелердің бірі дауыс бермесе (вестю) шешім қабылданбайды (9)

Кеңестің басты камитеттері:

-жаңа мүшелер қабылдау жөніндегі камитеті :

-сарапшылар камитеті:

-намибия жөніндегі арнайы камитеті:

Көптеген саясаттанушылар БҰҰ қауіпсіздік кеңесі органының әлемдегі үкімет деңгейінде еркіндігін айтуда. Олардың пікірінше халықаралық деңгейдегі көптеген мәселелер осы кеңесте талқыланады .

Биполярлық (екі полюсті) жүйенің күйреуінен кейін дүниежүзілік геосаяси ахуалдық өзгеруіне байланысты, экономикалықтұрғыдан қуатты Германия және Жапония мемлекеттері кеңесті кеңейтіп , тұрақты мүше елдер қатарына қосылуды тілге тиек етуде .Қазіргі таңда БҰҰ-на жарна төлеуден АҚШ-тан кейін Жапония екінші (19,8)ал Германия үшінші (8,78)орынға иеленіп отыр (10). Айта кететін жайт қауіпсіздік кеңес органы жаңадан реформалар арқылы кеңейтілетін болса ,онда өз аймақтарында белгілі мөлшерде ықпалдыққа ие Үндістан,Иран ,Пакістан ,Түркия және Индонезия т,б сияқты елдер де тұрақты мүшелікке ұмтылмайтынынакім кепіл . Ал егер олар тұрақты “Бас Ассамблеяға” мүшеліккебарлық күшімен ұмтылатын болса,онсыз да күрт өзгеріп бара жатқан халықаралық қатынастарды ұшықтандыратындығы сөзсіз.

3.Бас хатшы және хатшылық (Secretary-general and Secretariat):

Ұйымының атқарушы органы міндетін жүзеге асырып ,оған қауіпсіздік кеңесінің ұсынысы бойынша “Бас Ассамблея” тарапынан бес жыл мерзімге тағайындалатын“Бас хатшы басшылық етеді.Бас хатшылықтың негізгі міндеті БҰҰ шеңберінде ұйымдастырылған конференцияларға қатысып , жыл сайын Бұұ-ның әр түрлі саладағы қызмет туралы Бас ассамблеяда баяндама жасау болып табылады. Халықаралық сот басты міндеті мемлекеттер арасындағы даулы мәселерді шешу және Бұұ органдарының, оның мамандырылған мекемелерінің құқық мәселері бойынша ұсыныстық ұйғарым шығару болып табылады. Штаб пәтері: Гаагада орналысқан.

4. 
   Экономикалық және әлеуметтік кеңесі ( Economic and Social council);
   

Кеңестік тұрақты комитеттері:

-үкіметтік емес ұйымдар жөніндегі комитеті.

Қылмыстың алдын алу және онымен күрес жөніндегі комитеті;

-табиғат ресурстары жөніндегі комитеті;

-дамыту мақсатындағы ғылым мен техника жөніндегі үкіметаралық комитеті.

Қамқорлық жөніндегі кеңес (trustecchip Concil) БҰҰ жарғысының 77 бабында белгіленген территория тұрғындарының экономикалық, сияқты әлеуметтік дамуына, білім беру саласына ілгерілеп, өзін-өзі басқарып, тәуелсіздікке жету бағытында прогрессивтті дамуына жәрдемдесуге көмек беретін кеңес.

Бұған басқа БҰҰ шеңберінде экономика, гуманитарлық, әлеуметтік салалары бойынша мамандандырылған арнайы мекемелерде бар. Бұл мекемелер БҰҰ құрамында жұмыс істейтін әлеуметтік, экономикалық және гумаритарлық мәселелері бойынша халықаралық ұйымдар болып есептелінеді:

БҰҰ-ның арнайы мамандандырылған мекемелер:

1. 
   Дүниежүзілік метеорологиялық ұйымы.
   
2. 
   Жүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы.
   
3. 
   Дүниежүзілік интеллектуалдық меншік ұйымы.
   
4. 
   дүниежүзілік почта одағы.
   
5. 
   Атом энергиясы жөніндегі халықаралық агенттік.
   
6. 
   Халықаралық даму ассоциациясы.
   
7. 
   Халықаралық қайта құру және даму банкі.
   
8. 
   Халықаралық валюта қоры.
   
9. 
   Халықаралық теңіз ұйымы.
   
10. 
    Халықаралық азаматтық авиация ұйымы.
    
11. 
    Халықаралық еңбек ұйымы.
    

Басты мақсаты.

-дүниежүзілік өркениеттер мен мәдениеттер арасында диалогты қамтамасыз ету;

- дүниежүзілік интелектуалды және моралдық қасиетті күшейтуге өз үлесін қосу;

-дүниежүзіндегі мемлекеттер арасындағы білім беру, ғылым және мәдениет саласы бойынша ынтымақтастықты қолдау болып табылады.

Лекция№17
Тақырып:Геосаясат жєне саяси карта.

1.Геосаясат –ѓылым.

2.Басты геосаяси факторлар.

3.Географиялық фактор

1.Европа между миром и войной:1918-1939 гг.М.1992г

2.Назарбаев Н.А.Қазақстанның болашағы-қоғамның идеялық бірлігінде.А.1998ж

3.Карпов В.В.Геополитика.Санки-Петербург.2000г

4.Назарбаев Н.А.Ғасырлар тоғысында.А.1996ж

5.Саясат./журнал/2000-2005 жж

6.Абазов.Р.Геополитическая и геоэкономическая трансформация Центральной Азии иЕвропы.Саясат/журнал/1995ж.№7.
Геосаясат- мемлекеттің не мемлекеттер блоктарының территориалдық кеңестік ерекше жағдайдың жергілікті, аймақтық, құлықтың және әлемдік халықаралық процестердегі орны мен нақты-тарихи ықпалын түсіндіретін теория.

Саясаттану сөзі (“политология”) гректің “политика” және “логос” деген сөзінен шыққан, саясат туралы, ғылым деген мағынаны білдіреді. Басқа қоғамнық ғылымдардың ішінде саясаттанудың орны ерекше. Б.з.б. I-мың жылдық ортасында саясатты діни мифологиялық танудың орнына философиялық, этикалық түсіну түрі келеді. Мұнда аса зор еңбек еткендер –Конфуций, Платон, Арестотель, сияқты ғұлама ақындар.

Әдетте, саясаттанудың негізін қалаушы деп данышпан ғалым Арестотельді атайды. Орта ғасырда саясаттың діни этикалық түрі қалыптасты. Оның негізін салушы – Фома Аквинский саяси билікте.

Географиялық ортаның қоғам өміріне тигізетін әсерін зерттеуге әсерін байланысты шыққан. XYIII- ғасырда оны Ш.Л. Монтескье, А. Б. Ж. Тюрго және т.б. дамытты. Олар халықтардың матералисттік және рухани өмірі географиялық ортаның ерекшеліктеріне тәуелді деп пайымдады. Француз философы Монтескье “Заңдар рухы туралы” деген еңбегінде “Ауа райының өктемдігі барлығынан да күштірек” дейді. Оның пікірінше, қоғам дамуы үшін ең қолайлы жақ- солтүстік бөлік. Ал жер шарының оңтүстік жағында, күннің ыстықтығы, ауа райының мамыражай болып тұратындығы, адамның денесін балбыратып,күшін кетіреді, халықты жігерсіздікке, жалқаулыққа бейімдейді дейді.

XIX – ғасырда бұл теорияны Г.Т. Бокль, Ф. Ратцель, В. Кузень, Ж.Э.Рекан, К. Риттер одан әрі дамытты. Ағылшын ғалымы Г.Т. Бокль “Англиядағы өркениеттің тарихы” деген еңбегінде адам баласының өмірі мен тағдырын басты –басты төрт физикалық, жәйт атап айтқанда, ауа – райы, тамақ, топырақ және ландшафт, яғни жердің жалпы бедер – бейнесі бинелейді дейді.

Геосаясат – сыртқы саясатты географиялық факторларға (аумағына, ауа-райына, қазба байлықтарына т.б.) байланысты жүргізетін саясат. Бұл теорияның негізін қалаушы Ф. Ратцель, Х. Маккиндер т.б. қоғамның экономикалық, саяси, әлеуметтік жағдайы мен даму барысы географиялық ортаға байланысты дейді. XX – ғасырда гитлерлік Германияда географиялық саясатты өз мүдделеріне пайдаланбақ болды. К. Хаус – Хофер және басқалар фашистердің басқыншылық соғыстарының “ Заңдылығын” дәлелдеп, мұндай соғыстарды “тіршілік кеңістігі жолындағы күрес” деп аталады. Осыған байланысты Кеңес Одағы кезінде Геогрофтардың теріс жақтарымен қатар ғылыми негізінде тұжырымдамаларды да жоққа шығарылды. Географиялық саясат мәселелері тиянақты зерттеу ісіне Р. Челлен (Швеция), А. Мәхән (АҚШ), Х. Маккиндер (Ұлы Британия) және т.б. мол үлес қосты. Олар мемлекеттің орналасу ерекшеліктеріне, жол қатынасы теңізге шығу мүмкіндіктеріне көрші елдермен қарым –қатынас жасауға табиғи кедергілердің (таулар, шөлдер, батпақты жерлер, қиын сулар т.б.) болу-болмауына, олардың ауқымы мен халықтың ұлттық құрылымына, жер бедеріне, топырақ құнарлығына, қазба байлықтарына, жан-жануарлармен өсімдіктер дүниесіне т.б. айрықша назар аударды. Географиялық орта материал игіліктерді өндіру процесінің тұрақты да қажетті шартты екендігі, ақиқат. Тіршілік үшін қажетті өнімдерді әзірлеуге уақыт аз жұмсалатын географиялық орта өндірістің дамуын тездетеді.

Яғни табиғи ресурстармен қатар, қоғамның дамуына елдің географиялық жағдайы да ықпал етеді.

Осындай дәстүрлі көзқараспен қатар, жаппай қырып жоятын қару- жарақтың көптігі көбеюі, ғарышты пайдаланудың тың мүмкіндіктерінің ашылуы, байланыс пен коммуникация жүйелерінің жаңа әдістерінің қалыптасуына байланысты жөнінде жаңа тұжырымдар жасалуда, оған іргелес елдердің мүдделері қиысатын сыртқы саясаттың бір түрі ретінде қарауда. Осыған байланысты Г. Мазмүны әлемдік, аумақтық – ынтымақтастық пен қарым- қатынастық, халықтың интеграцияның орнығуы және т.б. мәселелермен қоса қарастырылуда. Қ.Р. – ның сыртқы саясатына да географиялық фактор маңызды рөл атқарады.

Қазақстанның географиялық геосаяси және геоэкономикалық, жағдайларын ескере отырып, Президент Нүрсұлтан Әбішұлы Назарбаев Еуразия идеясын ұсынды. Ел астанасының бұрынғы Ақмолаға көшірілуі де географиялық жағдайдың елдің ішкі және сыртқы саясаты мен экономикалық дамудағы рөлін ескеруден туындаған.

Жалпы дүние жүзінің саяси картасында 230 ел бар. Олардың территориясының көлеміне қарай көз түсетін 7 ел бар. Халқының саны жөнінен ең үлкен 10 ел көзге түседі. Саяси картада орташа және шағын елдердің саны басым. Әдетте микромемлекеттер де бар. Елдерді географиялық орнының ерекшеліктеріне қарай топтастыру әдісі де жиі қолданылады. Осыған байланысты олар теңіз жағалауындағы, түбектердегі,аралдардағы, архипелагтардағы елдер (40) ерекше топқа жатады. Бұлолардың теңіз сауда жолы мен Дүниежүзілік мүхит байлықтарын пайдалануын қиындатады.

Қай елдің болса да мемлекеттік құрылымын ең алдымен ондағы басқару түріне байланысты. Республикалық басқару ерекше кең таралған , өйткені дүние жүзіндегі барлық елдердің ¾ -і республикалық болып табылады. Республика дегеніміз – заң шығаратын ең жоғарғы өкімет билігі сайланатын өкіметті орган – парламентінің, ал атқарушы өкімет билігі - өкіметтің қолында болатын басқару түрі. Саяси тәуелсіздікті жеңіп алғаннан кейін азат болған елдердің көпшілігі мемлекетті басқарудың республикалық түрін қабылдады. Египет, Эфиопия, Иран секілді мың жылдық монархияларлық республикалар болып жарияланды.

Монархиялық басқару әлдеқайда көп тараған, өйткені дүниежүзінде не бары 30 монархия бар. Монархия дегеніміз – мемлекет басшысы император, король, герцог, князь, сұлтан және т.с.с. болып келетін басқару түрі. Ұлыбритания, Жапония констуциялық монархия, Сауд Арабия абсолюттік монархия. Кез келген елдің мемлекеттік құрылысы оның әкімшілік территориялық құрылысының түріне байланысты болды. Бұл тұрғыдан алғанда барлық елдер унитарлы және федерациялы елдер болып бөлінеді. Осы өзара әрекет 20 шақты федерациялы ел бар. Кейбір елдердің (Ресей, Белгия, Үндістан, Нигерия) бұлайша болуы ұлттық- этикалық принципке екіншілерінде (ГФР, Австрия,АҚШ) тарихи географиялық ерекшіліктерін байланысты.

Адамзат қоғамы тарихи дамудың белгілі кезеңіндегі өз тіршілігі мен өндірістік іс – қимылы барысында тікелей әрекеттесетін жер табиғатының бір бөлігінің географиялық орта деп атайды. Географиялық ортаның қоғам өміріндегі маңызын бағалауда оның әсерінің мәнін асыра бағалау немесе жете бағаламау сияқты екі қателік болуы мүмкін. Адамзат қоғамының бүкіл тарихы – оның табиғатпен, географиялық ортамен өзара әрекетінің тарихы. Осы өзара әрекет барысында қоғам әрқашан белсенді күш болып табылады. К. Маркстің айтуынша, қоғам мен табиғат арасында ұдайы “ зат алмасуы ” өтіп отырады, ол көбіне күрделі әрі қарама – қайшы болады.

XX ғасырда қоғам мен табиғаттың өзара әрекетінің сапа жағынан жаңа кезең басталды.

Дүниежүзі ормандары орасан зор қашықтыққа созылған екі белдеу солтүстік және оңтүстік орман белдеуін құрайды.

Солтүстік орман белдеуі қоңыржай, кейде субтропиктік климат зонасында орналасқан.

Оңтүстік орман белдеуі негізінен тропиктік және экваторлық климат зонасына орналасқан.

Лай табиғи – рекреациялық қорлары мәдени тарихи көрікті орындармен ұштасып жататын Италия, Испания, Франция, Швейцария, Болгария, Үндістан, Мексика, Египет сияқты елдер демалушылар мен туристерді өзіне көбірек тартады. Мұның жекеменшік аудандарға да қатысы бар.

«Тарихи география» пәні бойынша