Тарихты оќыту єдістемесі пєнінен ж±мыс баѓдарламасы

Тарихи түсініктерді анықтаудағы тәсілдер мен жағдайлар

жүктеу/скачать 2,08 Mb. бет 158/203 Дата 06.02.2022 өлшемі 2,08 Mb. #52193

3. Тарихи түсініктерді анықтаудағы тәсілдер мен жағдайлар. Ауызша тарихнамаға пікір.Тарих өткен өмірді сөз еткенімен бүгінгі және болашакка кызмет етеді. Кез-келген тарихи танымның өзегінде белгілі бір ұлттын, тайпанын, рудын, тіптен жеке адамнын өмір тәжірибесі, мақсат-мұраты, моральдық-этикалық нормалары жатады. Түптеп келгенде, тарих дегеніміздің өзі өмір танудың, қоғам танудың, адам танудың ұлы мектебі. Осы орайда, жалпы шежіре тарату дәстүрі, оның ішінде қазақтық далалық ауызша тарихнамасы (ДАТ) тарихи танымның елеулі бір арнасы болып табыладытынын түсіндірудің оқушы ұғымына сай қарапайым мысалмен жеткізу тәсілдерінің жолдарын қарастыруымыз шарт. Евразия көшпелілері сөз болғанда олардың көшпелі өмір салтынан да бұрын, сол өмір салт дүниеге әкелген төлтума мәдениетінен де бұрын, алдымен адамзат тарихының қозғаушы күші болғанына назар аудару керек. Материалдық және рухани мәдениеттің халықтар арасындағы ауыс-түйістігі адамзат өркениетінің бірден-бір кепілі болса, осынау тарихи қажеттіліктің бірінші арба-кеші көшпелілер еді. Күні бүгінге дейін Алтай мен Карпат арасында тарыдай шашылған Скиф қорғандарынан Мысырдың (Египет), Грекияның, Иранның, Ассирияның, Урартудың, Қытайдың, Үндінің өнері мен тұрмыстық заттарының ұшырасуы тегін емес. Қос құрлықты кектей соған сай келетін материалдық және рухани игіліктер қалыптастыру, түптеп келгенде төлтума (самобытный) мәдениетін орнықтыру. Мейлінше аз күш жұмсау арқылы мол өнім алатын мал шаруашылыгы, Л. Н. Гумилевтің сөзімен айтқанда, "әрі қарай шыңдауға көнбейтін биікке көтерілді". Әрине, шыңдалған тек қана шаруашылығы емес еді. Ең алдымен, шыңдалған "адам сапасы" болатын. Кез келген өркениетті қоғамның түпкі нәтижесі сол қоғамдағы адам сапасымен анықталатын болса, көшпелілердің қабілет-күші мен ақыл-парасатының өзара үндесе кемелденуі, сөз жоқ, сол ортадағы өмір салттың әбден реттеле орнығуының нәтижесі еді. Көшпелілердің осы қасиетін байырғы жиһан кездерден бастап, бүгінгі этнологтарға дейін, барлығы да бірінің ауызына бірі түкіріп қойғандай тамсана мойындайды. Алайда, көшпелілер қоғамындагы адам сапасының тарихи-әлеуметтік сыр-себебі, қоғамдық тетігі арнайы зерттеудің объектісі болған емес. Расыңда, мал шаруашылығын әрі қарай шыңдауға көнбейтін биікке көтерген коғамда, аз күш жұмсау арқылы мол өнім алатын қоғамда, бақташылықпен санаулысы айналысып, ал адамдардың басым көпшілігі, Шоқан айтқандай "мұңсыз-қамсыз" ғұмыр кешкен қоғамда қалайша жүгенсіздік (анархия) бел алып кетпеген? Қалайша азаттығы - алаңғасарлыққа, еркіндігі-егесуге ұласып кетпеген? Қалайша далалықтардың арасында өлім жазасы, тән жазасы, абақтысы болмаған? Қалайша мыңдаған шақырымдық байтақ далаға қанат жайған көшпелілер өздерінік этномәдени тұтастығын сақтай білді? Неге әрбір көшпелі өзінің дәулет мұрасын "өкше басар ұрпағы"- іштен шыққан балалары мен "бөлінбеген еншісі бар"- үйіне келетін қонағына тек бөліп қалдырады? Неге сал-серілерін төбесіне шығарып еркелетеді? Неге домбырасынан басқа дымы жоқ ақын-жырау ханына қасқайып карсы келіп, қабырғасын сөккендей етіп сыл айтады? Неге көшпелілер қоғамындағы адамдар тек қана өздерінің қабілетіне орай еңбек етіп, тірлік жасайды? Неге адам мен қоғам тағдырын шешетін бас тұлға — билер сайланып қойылмай, халық арасынан сұрыпталып шығады? Ең сонында, неге әрбір көшпелі өзінін жеті атасына дейін біліп, жеті атаға дейін қыз алыспайды?...– деген сұрақтардың жауабын ұғындыру тарих мұғалімінің тәлімгерлік шеберлігін қажает етеді. Міне, көшпелілер мәдениеті, көшпелілер болмысы, көшпелілер феномені деген мәселеге осы сияқты қасиеттерді танып-түсінгенде ғана өзінің сыр-себебін ашуға тиіс. Алайда, бір шындыққа күмәнсіз дем қоюға болады. Ол - көшпелілер қоғамы үшін ғасырлар сынынан өткен салт-дәстүрі мен әдет-ғұрпының сол қоғам өмірін реттеуде, үйлестіруде ұлы міндет атқарғандығы. Түптеп келгенде, кез келген қоғамның, кез келген ұлттың мәдени рухани өресі салт-дәстүрдің, әдет-ғұрыптың орнықтылығымен өлшенуге тиіс. Бұл орайда, көшпелілердің салт-дәстүрі мен әдет-ғұрыптары ұдайы қоғам мүддесімен үндесіп, ұдайы өмір салтты шындауға қызмет етіп отырғандығын көреміз. Міне, қазақтың шежірешілдігі мен тарихи санасының сергектігін осы қасиеттердің аясын оқушыларға танымтыруға болады. Теңізшінің қолындағы компас сияқты қажеттілік болған. Сары даланы шежірешілдік көшпелі қоғамдағы әрбір қазақ үшін өмір сахынасы етіп, ат үстінде айшылық жерге сапар шегетін қазақтың жолшыбай ұшырасқан адаммен туысындай шұрқырасып табысып, жолшыбай кездескен ауылға өз үйіндей еркінсіп түсуі, ең алдымен сол далада тіршілік құрудың кепілі болған. Сондықтан да, бұл далада адам жатсынбау, бауырмал болу — көшпелі өмір салттың бұлжымас заңына, бұзылмас әдет-ғұрпына айналған. Мұндай әдет-ғұрыпсыз осынау байтақ даланы игеріп, тіршілік құру мүмкін емес еді. Мұның сыртыңда, жаңағы жапан түзде кездейсоқ ұшырасып, шұрқырап табысатын адамы шынында да туысы болып шығатыны, жолшыбай кездескен ауылдың шынында да сүйек-шатыс болып шағатыны рас. "Қарға тамырлы қазақ" дейтін тұрақты сөз тіркесінің мәні сонда. Осы орайда: "Сонда қалай, тұтас бір ұлттың адамдары бір әулет сияқты өзара қандас туыс болғаны ма?!" деген заңды сұрақ тууы мүмкін. Дәл солай! Бір ғажабы бұл әрісі көшпелілердің, берісі қазақ ұлтының ғана бойына біткен ерекше қасиет емес. Мұндай қасиет дүние жүзіндегі үлкенді-кішілі ұлттар мен ұлыстардың баршасына тән. Себебі, кез келген ұлттың өмірінде ұдайы этнобиологиялық тұтастану процесі тоқтаусыз жүріп жатады. Тек, бұл процеске көптеген ұлттар мән бермейді немесе отырықшылыққа байланысты этноинтеграциялық процесс шын мәнінде солғын өтеді. Ал, көшпелілер арасында экстенсивті мал шаруашылығына байланысты этноинтеграциялық процесс мейлінше қарқыңды өтеді және ол процесті әрбір көшпелі қалысыз есіне сақтайды. Міне, көшпелілердің тарихи санасының сергектігінің сыры осында. Көшпелілердің, бәрісі қазақтың елден ерек шежіреші болуының сыры неде? Ол шежірешілдігі кандай қажеттіліктен туған? деген сұрақтардың жауабын ұғындыру тарих мұғалімінің тәлімгерлік шеберлігін қажает етеді. Қазақтың жеті аталық үрдісін тек қана жеті буын ұрпақта есте сақтай білу, одан әрі қыз алысып, қыз берісу деп жалан түсінуге болмайды. Жеті аталық үрдістен туындайтын қандастық мың-сан жөн-жоралғы, әдет-ғұрып, салт-дәстүр, моральдық-этикалык нормалар түрінде ұлттық өмір салттың төл-тумалығын орнықтырып отырған. Мұны туысқан аралық қарым-қатынас нормаларынан айқын аңғаруға болады. Біздін бұл шағын еңбегіміз қазақтың туысқан аралык қарым-қатынас нормаларын тәптіштеп жазуды көтермейді. Ол өз алдына бөлек, арналы әңгіме. Сондықтан, туыстық атауларды көктей шолып өтумен ғана шектелеміз. Бұл орайда, қазақ арасындағы туыстық атаулардын молдығы мен қазақ шежірешілдігінің арасында тікелей байланыстың бар екенін атап өткен жөн. Шежірешілдік — құрғақ хронологиясы немесе адам аттарының жалаң тізімі емес. Қазақ шежіресінің тарихи айқындамасы туыстық байланыстарды саралауға негізделген. Демек, туыстық атауларды белгілі дәрежеде шежірелік термин деуге болады. (ДАТ), біріншіден, ұзақ есте сақталуына, екіншіден , өзара жалғастыру мүмкіндігінің молдығына байланысты көп өзгеріске ұшырамауына, үшіншіден, субъективизмге ұрынбауына, яғни өтіріктің айтылмауына себепші болып отырған. Бұл жөнінде Шокан Уәлиханов былай дейді: "Қазақ өздерінің көне аңыздары мен наным-сенімдерін қайран қаларлық тазалықта сақтай білген. Одан да еткен ғажабы сол, байтақ даланың әр шалғайындағы әсіресе елен-жырлар еш өзгеріссіз, бір қолдан шыққандай кайталанатынын кайтерсіз. Көшпенді сауатсыз ордадағы ауызша тараған осынау үлгілердің бір-бірінен қылдай ауытқымайтыны адам айтса нанғысыз қасиет, алайда күмән келтіруге болмайтын шындық",- деген сөздерін оқушылар санасына беру арқылы, тарихты ауызша айту дәстүрімен таныстырамыз. Қорыта келгенде, ғылымда тарихи түсініктің үш түрі белгілі. Олар өткен кезең туралы түсініктер (материалдық, әлеуметгік-саяси, адамдардың тарихи-мәдени өмірі және т.б.); тарихи уақыт туралы (тарихи оқиғалар мен кұбылыстың ұзақтығы, бірізділігі); тарихи кеңістік туралы. (оқиғаның нақты әрекет ету орнына тәуелділігі). Бұл түсініктердің бірлігі оқушының тарихи танымына негіз қалайды. Тарихи ұғым деректерді түсіндіру мен жүйелеуде, басқа ұғымдарды қорытуда аса қажет. Жетекші ұғымдардың мазмұнын нақтылап және кеңейту нәтижесі біртіндеп іске асқаны орынды. Бір сабақтан келесі сабаққа өткенде ұғымдардың жаңа қыры ашылып, оның басқа ұғымдардан ерекшелігі, олармен байланысы айқыңдала түседі. Ұғамдар белгілі бір сабақтастықты сақтау арқылы игеріледі. Далалық ауызша тарихнама дәстүрінің арқасында халықтың тарихи жады мейлінше көне заман естеліктерін әлі күнге есте сақтап отыр. Қазақ тілінде күні бүгінге дейін "әлім-сақтан бері", "сақпанның оғындай", "бесенеден белгілі" деп айтылып тұрақты сөз тіркестері бар. Осынау атаулардың мағынасы Евразия даласында әрісі үш мың жыл бұрын, берісі мың жыл бұрын өмір сүрген сақ, дай (адай, әлім), печенег сияқты ру-тайпалармен тікелей байланысты екеніне күмән жоқ. Бұл орайда шежіре пәні қазақ тарихының бас оқулығы ретінде Республикада оқу орындарының бәрінде оқытылуы шарт деген пікір білдірушілерде бар. Сонымен бірге ілгері дамудың кепілі болып та саналатын тұжырым оқушылардың санасына берілу керек. Ал оны жеткізу оқытушылардың шығармашылық дағдыларын шеберлігін қажет етеді. жүктеу/скачать 2,08 Mb. Достарыңызбен бөлісу: