Тексерген: ф.ғ. д Сағындықұлы Б. Тақырыбы: Етістіктің есімше және көсемше категориялары
Етісітіктердің көсемше категориясы
жүктеу/скачать 0,5 Mb. Pdf көрінісі
|
СӨЖ 4 Нұрғали М
|
2.1 Етісітіктердің көсемше категориясы Көне түркі тілдерімен салыстырғанда, қазіргі түркі тілдерінде көсемше саны аз. Олардың кейбірі тілде сақталмай қалған, бір-сараны ғана жеке сөздер құрамына ілесіп кетіп, «өлі» элементтер түрінде ұшырасып жатады. Қазіргі қазақ тіліндегі қатты сын есімінің құрамындағы -ты V-VIII ғасырларда көсемшелік формант және осы шақты білдірген: -қатығды > қатды > қатты. Бірақ сөз құрамында ғана сақталып, өзінің бұрынғы шақтық мәнінен түгелдей ажырап қалған. Сол сияқты, сайын, тағы, дейін, шейін сияқты шылаулар құрамында да бір кезде (V-VIII ғ.)қолданылған -ы, -и көсемше форманттарының ізін байқауға болады. V-VIII ғасыр ескерткіштерінде көсемшенің мына тәрізді форманттары кездеседі: 1. -а, -е: уча, тута, -й, -ы: -іти, -алы, -у, -ү: өлү, оплайу: -гелі, өлгелі, -ты: сақынматы, қатығды. 2. -п, -пан, -пен: олурыпан. Орта ғасыр ескерткіштерінде де кейбір өзгерістерге ұшыраған осы тұлғалар, және олардан басқа -ғач, -геч, -мадын, -мазын, -майын сияқты тұлғалары ұшырасады. Алтын ОРда ескерткіштерінде -ғанча, -гінче тұлғалары молынан ұшырасады. Көне түркілік ескерткіштерінде баяндауышы қызметінде, сондай-ақ әр түрі көмекші сөздермен, форманттармен бір тіркес құрамында қолданылған. Көрсетіліп отырған көсемшелер форманттарын шақтық мән білдіруіне қарай осы шақ көсемшелері (-а, -е, -и, -ү, -ыт), өткен шақ көсемшелері (-п, -пан) және мақсат көсемшелері (-ғалы) деп топтастыруға болады . В.Томсен Орхон жазбаларын зерттеп, бір-бірінен аздаған мағыналық мәнерлер арқылы ажыратылатын фонетикалық варианттар деп қарапты. -ы тұлғасы Х-ХІІІ ғасырларда ғана сақталған өлі тұлға болған. -а, -е тұлғаларының арғы түбін А.М.Щербак қимыл есімі, бұл тұлғаның үстіне орта ғасыр жазбаларында -рақ жұрнағы жалғанып қолданылуы олардың көп мағына беруінің дәлелі деп келтіреді. -п тұлғасы көне түркі тілінде де өткен шақ мәнін беретін грамматикалық тәсіл. Бұл тұлғадан тараған -п тұлғасын А.Н.Кононов көне бол етістігінің -й/- а, -и/-е тұлғалы көсемшелерімен бір тіркесте этникалық қолданылуынан қалыптасқан деп қарайды. Жоғарыда аталып өткен мақсат көсемше -ғалы тұлғасы ескерткіштер тілінде екі түрлі мәнде – мақсат және істің басталар моментін (уақытын) білдірген. Қазақ тілінде де бұл тұлғаның осы екі мағынасы сақталып қалған. -ғалы қосымшасының алғашқы элементі барыс септік жалғауы да, соңғы -лы түркі тілдерінің тарихында белгілі бірлестік септік қосымшасы болуы ықтимал. Қазақ тілінде орта ғасыр ескерткіштері тілінде ұшырасатын -матын, -мадын, - майын тұлғалар сақталмаған. Тарихи жағынан бұл күрделі: -ма – етістіктің болымсыздық аффиксі, -йын Орхон жазбаларында ұшырасатын -йын, -йин көсемшелері екені айқын көрінеді. Ескерткіштер тілінде бұл аффикстер іс- қимылдың істелу әдісін, қандай жағдайда істелгендігін білдірген. жүктеу/скачать 0,5 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|