Тексерген: п.ғ. м лектордың ассистенті Шахманова Г. Ш
жүктеу/скачать 63,07 Kb.
|
М.Дулатұлы
- Бұл бет үшін навигация:
- КУРСТЫҚ ЖҰМЫС Тақырыбы
|
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ Ш:УӘЛИХАНОВ АТЫНДАҒЫ КӨКШЕТАУ УНИВЕРСИТЕТІ КеАҚ «Филология және педагогика» факультеті «Қазақ тілі мен әдебиет» кафедрасы «Қазіргі қазақ тілі» пәнінен КУРСТЫҚ ЖҰМЫС Тақырыбы:Мектепте М.Дулатұлы шығармашылығын оқыту
Орындаған: __________ Шаймерден Қ.С Тексерген: __________п.ғ.м. лектордың ассистенті Шахманова Г.Ш. Бағасы: __________ Көкшетау, 2022
КІРІСПЕ
Оның саналы ғұмырындағы басты идеясы – қазақ халқының ұлттық болмысын ояту, тұрмыс жағдайын жақсарту, сол үшін халықтың жаппай сауаттылығын арттыру, білім мен тәрбиені дұрыс жолға бағыттау. Бастауыш сынып оқушыларына арналған жалпы білім беретін шығармалар жазумен қатар, артына мұра ретінде қалдырған оқу-ағарту материалдарын да жазды. Сондықтан Міржақып Дулатовтың ағартушылық-шығармашылық мұрасын пайдалану жолдарын қарастыру қажет. Осы уақытқа дейін жан-жақты дамыған 20-ғасыр қаламгерлері сараптап келген теория, талдау, зерттеулер ұлттың рухани сұранысына, оның тұрмыс-тіршілігіне, тағдыры мен шығармашылығына жауап берді. Жасыратыны жоқ, Кеңес өкіметі ыдырап, Коммунистік партия құрылғанға дейін жетпіс жыл бұрын әдебиеттанушы, өнертанушы, гуманистер марксизм-ленинизмге үңілген. Бейнелеу өнері мен саңырау тілді әдебиет саяси спектрді жауып тастай алмайды, бірақ зиялылар әдебиет сыны мен сын саласына мәжбүр. Сондықтан да 20 ғасыр әдебиетіне жаңаша көзқараспен қарап, оның стильдік кезеңі мен мұрасын, образ қазынасын, өнерін іздестіру, дарынды жазушылар шығармаларының эстетикалық байлығын айқындау, бір сөзбен айтқанда, қазба байлықтарды игеру. бос құмда. Бұл оңай жұмыс емес, Бұл қажырлы еңбекті қажет ететін ұзақ жол.Қазақтың ұлттық рухының тамырына балта шабу үшін коммунистер әуелі қозғалыстың қайнар көзі болған Алаш қайраткерлері мен оның ізбасарларын қырғынға ұшыратып, солармен бірге барып, большевизмді жақтаған коммунистік зиялыларды жойды. және Кеңес үкіметін жырлаған.Аман қалған студенттерді үнемі қорқытып, қорқытып, ара-тұра олардың кейбірін шығарып, түрмеге жабу науқанын жариялап отырды.Кеңес өкіметі, партия қайраткерлері қанша қырағы, қырағы болса да, әсіресе, әдебиет пен өнер мен ғылымда Алаш идеялары, ұлт-азаттық рухы, тәуелсіздік ұрандары еш кетпеді. Партия шешімдерінің ой мақсатын, тақырып жүйесін, кескін-келбеті мен жолын айқындаған кеңестік кезең әдебиетінің алғашқы өкілдерінің барлығы да Алаш ұранындағы әдеби шығармаларды жақсы білген. Курстық жұмыстың мақсаты:М.Дулатұлының шығармаларын оқышулардың бойына сіңіру.Оқушыларға шығармаларды өз бетінше талдатып,ақпаратпен қамтамасыз ету. Курстық жұмыстың міндеттері: Оқушыларды жобалық және зерттеу әрекетіне үйрету барысында қойылатын міндеттер: -оқушылардың көркем әдебиет оқуға қызығушылықтарын дамыту; -шығармашылық қабілеттерін қалыптастыру және дамыту; - проблема қою және оны шешудің тәсілдері мен жолдарын табу біліктері мен дағдыларын дамыту; - оқуға және өздігінен ізденуге ынталандыруға жағдай жасау; - тұжырым жасай білуге, өз пікірін жеткізуге үйрету; - оқушының өз әрекеттеріне, қабылдаған шешімдеріне жеке (тұлғалық) жауапкершілік сезімін, өзін-өзі бағалаудың негізін қалау; - білімді күнделікті өмірде қолдана білу дағдыларын қалыптыстыру, яғни функционалдық сауаттылықтарын дамыту. І МІРЖАҚЫП ДУЛАТҰЛЫ МЕКТЕПТІҢ ДАМУЫНДА ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ІЗДЕНІСТЕРІНІҢ АЛАТЫН ОРНЫ М.Дулатұлы мұрасының қазіргі таңдағы алатын орны Міржақып Дулатұлы (1885-1935) – қазақтың атақты ұстазы, қоғам қайраткері, ақын, жазушы, жалынды шешен. Оның елі бұрынғы Торғай өңіріндегі Сарықопа болының үшінші ауылы. Әкесі Дуулат өңіріне белгілі қолөнерші болған, ерлердің тақиясын, аяқ киімін, киімдерін тіккен. Анасы Дәмеш базаршы, әнші болған. Міржақып екі жасында анасынан, он екі жасында әкесінен айырылып, ағасы Асқардың қолында өседі. Әкесі Дулаттың Міржақып оқып, білімді азамат болып өссін деген тілегін орындаған Асқар інісінің оқуына ерекше көңіл бөледі. Ауылда туып, ауылда өскен, ауылда оқып, ауылда еңбек етіп, «ауыл мұғалімі» атанған зиялы жігіт ауыл халқының қиын тұрмысын, теңсіздік мәселесін көргенде, «ауылдың мұғалімі» атанған. ол шошып кетті. және бақытты. Өзі езілген елін есіне алып, мұңын шағып, мұңын мұңдауға бекінген. Өзін халық ісіне арнап: «Қалғаны менікі, жартысы сендердікі, жараса пайдаланыңдар, солай болсын!» – деді. Ол жоғары дауыспен жариялады. Өз бетінше еңбек етіп, білім мен орыс тілін меңгерген Міржақып орыстың озық азаматтарының ісін жетік білуінің арқасында дүниені дүр сілкіндіретін, уақыттың шаңын шайқайтын дауылды күндердің жақындағанын өзгелерден ерте сезді. «Көзіңді аш, тұр, қазақы, басыңды көтер, қараңғыда босқа жылама» деп шексіз жайлауда, мал бағып жүрген бейшара халқын оятып, нұр, нұр деп атайды. елге пайдалы қызмет. Бүкіл халықтың азаттығының басты шарты – қара түн ұйқысынан оянып, өз-өзіңді тербетіп, надандықтан арылу деп білген: «Қазақ, оян!».Ол ән айтуды тоқтатпады. Сондықтан да оның үні өзінен он екі жас үлкен рухани інісі Ахмет Байтұрсынұлының даусынан естіліп, ұйықтап жатқан қазақты мазаламай «масамен» ояту ойы бар. Тарихи платформада қатар шыққан бұл екі үн қос алыптың соңғы демі таусылғанша қатар естілді. Екеуі екі әкеден туғанымен бір ағайынды, екі баспен ойласа да, ойы бір, екі ерінмен сөйлесе де бір сөйлейтін. Өйткені, айтқанның ықыласы, ойлағанның жанайқайы, сөйлеген халықтың мұңы еді. Сондықтан да ел арасында ақкөңіл дос ретінде танылып, серіктеске хат жазудың орнына «Ахан Жаһан» атанған. Өркениетті қазақтар бас тартып, халқының бақыты үшін күресіп, халқын жау деп сипаттап, атын өшіремін десе де, кеше Қызыл көзді күшпен ажыратып, екі жерден атып тастады. Халық олардың асыл есімдерін ұмытпай, жүрегінде абыроймен сақтаған. Ерте тұрып, ерте есейген Міржақып қашанда кезектен озып жүретін. Жалынды сөздерімен, еңбекқорлығымен, қайталанбас мінез-құлқымен артындағы жастарға әсер етіп, олардың халық жолындағы тынымсыз адалдықтарын мақтады.Публицистикалық очерктерінен бастап шағын өлеңдеріне дейін, «Бақытсыз Жамал» романынан газет-журналдағы шағын мақалаларына дейін қоғам мүддесіне арнаған. Сонымен бірге ол ағасы Ахмет сияқты жастар тәрбиесіне де көп ой салып, көп еңбектеніп, халықтың пайдалы әдет-ғұрпын қорғауға, елін, елін сүюге тәрбиелеуге тырысты.Міржақыптың халқына адалдығы оның жазушылық, мемлекеттік қызметші ретіндегі қосарланған міндетінен де аңғарылады.Елдің бейнесін өгіздей жеп, ертеңгі күнін құрбан еткен Жақаң: «Көптен бері дертіңе дауа жоқ, бір мұң жанып кетті өзегім, қозғалмаймын, ал менің басымнан көрпе, неге бұлай қылдың еліме, дүниені арман етіп тастадың. Міржақып Дулатуланың тұңғыш жыр жинағы 1909 жылы Қазан қаласындағы «Шәрк» баспасынан «Оян, қазақ!» деген атпен шыққаны белгілі. Әлеуметтік ықпалы зор болғандықтан бұл кітап бүкіл Қазақстанға тез тарады. Бұл туралы Ж.Ысмағұлов былай деп жазды: «Болашақ кітабының әлеуметтік жүгін анық түсінген ақын Уфадағы «Шәрк» баспаханасынан бірден «Оян, қазақ!» деген атпен 1909 жылы басылып шықты. Рухани-мәдени өміріміздің келешегі үшін тарихи оқиға ретінде оның болғанын ерекше атап өтеміз. Өз бетінше еңбек етіп, білім мен орыс тілін меңгерген Міржақып орыстың озық азаматтарының ісін жетік білуінің арқасында дүниені дүр сілкіндіретін, уақыттың шаңын шайқайтын дауылды күндердің жақындағанын өзгелерден ерте сезді. Бұл кезде 1904 жылы Міржақып Омбы қаласына келеді. Мұнда ол ұлттық жаттықтырушы Ахмет Байтұрсыновпен кездесті. Одан кейін бірә– ұстаз, бірі – ретінде жұп жазбайды. 1905 Міржақып А. Байтұрсынов екеуі Қарқаралыдағы саяси-бұқаралық қозғалыстарға қатысты.1905 жылы қазақ халқының жоғарғы үкіметке жазған петициясы авторларының бірі болды. «Көзіңді аш, тұр, қазақы, басыңды көтер, қараңғыда босқа жылама» деп шексіз жайлауда, мал бағып жүрген бейшара халқын оятып, нұр, нұр деп атайды. елге пайдалы қызмет. Бүкіл халықтың азаттығының басты шарты – қара түн ұйқысынан оянып, өз-өзіңді тербетіп, надандықтан арылу деп білген: «Қазақ, оян!». ол ән айтуды тоқтатпады. Сондықтан да оның даусын өзінен он екі жас үлкен рухани ағасы Ахмет Байтұрсынұлының даусы естіп, қазақты оятып, ұйықтап, ән салып, мазаламай, бірге жүріп өткен. шөптер. . Тарихи платформада қатар шыққан бұл екі үн қос алыптың соңғы демі таусылғанша қатар естілді. Екеуі екі әкеден туғанымен бір ағайынды, екі баспен ойласа да, ойы бір, екі ерінмен сөйлесе де бір сөйлейтін. Өйткені, айтқанның ықыласы, ойлағанның жанайқайы, сөйлеген халықтың мұңы еді. Сондықтан халық оларды қайырымды туыс деп біледі, бір-бірін жар жазудың орнына «Ахан Жаһан» деп атайды. Олар өркениетті қазақтарды жоққа шығарып, өз халқының жауы деп, халқының бақыты үшін күресті. Күні кеше қызылдар қызыл көзді күшпен алып, екі жерден оқ жаудырды, атын өшіреміз десе де, халық олардың ардақты есімдерін ұмытпай, жүрегінде сақтап, ардақтаған Міржақып Дулатов – әдебиеттің түрлі жанрларында қалам тербеп жүрген қаламгер. «Қазақ, оян!» бірінші кітабы. өлеңдер жинағы Санкт-Петербургте жарық көрді. атымен Санкт-Петербургте, 1913 жылы Орнборда 1915 жылы «Азамат» және «Терме» жыр жинағы жарық көрді.Ақын өлеңдерінің негізгі тақырыбы – ел тағдыры. «Қазақ, оян!» бірінші кітабы. Ауыздан-ауызға, қолдан-қолға тез тарады. Қайта басыңыз Кітаптың мазмұнында адамдарды оянуға, әділетсіздікпен күресуге шақыратын өлеңдер бар. Сондықтан кітапқа тыйым салынып, авторы жер аударылды. Шығармашылық жолын поэзиядан бастаған Міржақып проза жанрын да қозғайды. 1910 жылы оның осы үлгідегі шығармасы «Жамал» романы Қазан қаласында басылып шықты.Бұл қазақ әдебиетіндегі таза көркем әдебиет түріндегі тұңғыш роман болатын.Кітаптың екінші басылымы 1914 жылы шықты. Осы жылдары Міржақып бірнеше мақала, фельетон жазды. 1922 жылы Ташкентте «Есеп Құралы» атты екі томдық кітап шығарды. «Балқия» пьесасын жазды. М.Дулатовтың шығармалары Қазақстан тәуелсіздік алғаннан бері көптеп жариялана бастады. Шығармаларының екі томдық жинағы 1991 жылы, ал екі томдық кітабы 1996-1997 жылдары жарық көрді.М.Дулатовтың шығармашылығы туралы ғылыми зерттеулер жүргізіліп, көптеген кітаптар мен мақалалар жарық көрді. М.Дулатұлының тіл білімі мен балаларды математикалық оқытуда қолданылатын құндылықтары Алты-жеті жылда ауыл мектебінде мұғалім болып, жақсы мен жаманды біліп, өмірлік күреске түсіп, халық үшін күресіп, зиялы ағалар Міржақып Әлихан Бөкейхан, Ахмет Байтұрсыновтарды тауып, ол олармен бөлісті. Олардың ойлары мен ниеттері. Міржақыптың математикаға арналған еңбегі 1921 жылы Ташкентте «Есеп құралы» деген атпен басылды.Бұл кітаптың бірінші басылымы 1914 жылы Оринборде басылды. Қазақ тіліндегі тұңғыш математикалық кітап жинақталған жаттығулар мен мысалдар түрінде дайындалды. Бірінші кітапта 400 есеп пен 128 мысал, ал екінші кітапта 350 есеп пен 240 мысал бар.Құрал оқушылардың есептеулеріне де үлкен мән береді. Әртүрлі мысалдар келтіріліп, оқушыға сәйкес есеп шығару тапсырылады. Сондай-ақ ақыл-ой санауға байланысты көптеген әрекеттер бар. М.Дулатұлы, А.Я. Голденберг немесе С.М.Шохор-Троцкий әдісті таңдап, оны оқытудың қажеттілігі мен мақсатына қарай қалай шешуге болатынын нақты білді, яғни үлкен техникалық шеберлік ең тиімді әдісті – осы екі әдісті біріктіруді пайдаланды. М.Дулатуланың «Есеп құралы» математикадан дайындық курсына арналған материалдардан тұрады.Мұғалімге қажетті әдістеме бойынша нұсқаулар «Есептеу құралдарында» берілген. 1.Ұстаз балаларға 10-нан 100-ге дейінгі ондықтарды есте сақтауға үйретеді: 10, 20, 30, содан кейін осы сандарды жазу. Балалардан 20 санында неше ондық, 40 және 50 санында неше ондық бар деп сұрайды. 2.Мұғалім балаларға қалам, қарындаш, шие кесу сияқты материалдарды таратуы керек. «Есептеу құралы», жас балаларға математиканы оқыту көрнекі түрде жүргізілді, қажет болған жағдайда ережелер берілді. Ережелер жас балаға түсінікті тілде, әсіресе ауызша және жазбаша есептеу әдістерін сипаттағанда берілген. Кітаптың жаңа басылымында барлық үнді цифрлары араб цифрларымен ауыстырылды.Ол кезде қазақ мектебі мен ұлтына деген сұраныс, қазақ баласының психологиясы, басқа да ерекшеліктері.Бұл толық мүмкіндіктері бар толық түпнұсқа кітап. 3.Математикалық білімі жоғары болмаса да, математиканың жүйелі мәселелеріне арнайы еңбектер жазбаса да, М.Дулатұлының бастауыш мектеп математикасы ғылымының негізін салушылардың бірі деп атауға болады. Міржақып Дулатұлы басқа авторлардың терминология мен аудармадағы қателерін көрсетумен шектеліп қоймады, сонымен қатар мектеп оқушылары үшін есептеу құралдарын ойлап шығарды.Сөздерді өзі жасап, қазақшаға аударған.Оның бұл бағыттағы жұмысы «Есептеу құралдары» кітабын жазу кезінде жүзеге асты.Қазақ балаларына математиканы қазақ тілінде оқыту мақсатында жазған бұл еңбегінде көптеген сөздерді жасап, оларды орыс тіліне тікелей аударған. Қазақ тіліндегі оқу-ағарту материалдарының басым бөлігі 1920 жылдардың басында жарық көре бастағаны белгілі.1914 жылы Орынбордың М.Дулатұлының «Есеп құралы» басылуының өзі көп нәрсені аңғартады. Оның бұл аспабы Ахаңның «Әліппе», «Тіл – құрал» атты маңызды шығармаларымен бірге жарық көрді. Яғни, Қазан төңкерісіне дейін, 20-жылдары да қазақ тілінде оқулықтың авторы бола жүріп, бұл істі алғаш бастағандардың бірі болған Алаш зиялысы. М.Дулатұлының осы бірінші құралына қайта оралсақ, сандар, сандар, бірлік, ондық, жүздік, қосу, алу, бөлу, көбейту, көбейту кестесі, якорь, фут, ені, биіктігі, аз, үлкен, кіші есе, километр қолданылады. сағат, сағат, минут, секунд, ондық, қосу, көбейту, бөлу, есептеу, бұрыш сияқты математикалық сөздер. Қарапайым математикалық ұғымдарды білдіретін бұл атаулардың көпшілігі бүгінгі күнге дейін тұрақты қолданыста және математика тілінде берік орын алды.Ал М.Дулатұлының 1927 жылы Қызылордада басылып шыққан «Құралдар санау» (Екінші курс) кітабында 1914 жылы шыққан құралдарда кездесетін атаулардан басқа мынадай шарттар табылды: Есеп сызғышы, бірінші жүздік, шапшаң санау, деректі сан, тік бұрышты үшкіл, төрткіл, метр жүйесі, шотқа салу, өлшеу, ескі өлшеу, жаңа өлшеу, ірі өлшеу, сантиметр, бөршек, дүйім, мысқал, кез, десте, километр, тонна, килограмм, грамм, миллиметр, литр, дюжина, тік төрткіл, аудан, қабырға, айырма, десятина, жарты десятина, шетберт, шетберк, шегеру, көбейту сатысы, сандықша, шаршы, толық ондық, екі цифрлы сан, бөлшек, дөңгелек, шаршы кез, шаршы пұт, шаршы таяқ, шаршы бөршек, шаршы дүйім, шаршы дециметр, шаршы таяқ, қума метр, қума кез, ширек, қалдық сан, үлес сандар, процент, дөңгелек ондық, гектар, өспе сан, өсірме сан, өсінді сандар, бөлінбе сандар, бөлме сандар, ондық бөлік, есеп сатысы, кесе сызықтар, бұрыштық. Кітаптың кейінгі басылымы бастапқы басылымға қарағанда біршама күрделірек және жаңа идеялар қосылды.Сондықтан бірінші құралдағы сөздерге қосымша жоғарыда сипатталған бірқатар сөздер қосылды. Оқушыларға математикалық ұғымдардың атаулары мен геометриялық пішіндердің атаулары, сондай-ақ орыс және әлем тілдерінде жиі қолданылатын ұлттық өлшем бірліктері мен олардың атаулары оқытылады. Қарастырылып отырған қос аспапты қазақ балаларының түсінуіне қолайлы ету үшін автор мысқал, кез, қадақ, жол, километр сияқты өлшем бірліктерінің атауларын қолданған. Баяндама мен мысалдарды дайындау барысында автор Қазақстанның өмірі мен тұрмыс-тіршілігіне қоса беріледі. Жалпы білім беретін оқулық қазақ баласының ұлттық танымын, өскен ортасын, ұлттың болмысын ескере отырып жазылған. Жалпы М.Дулатула жазған екі кітапта қазақша-орысша нұсқасын қосқанда 80-ге жуық сөз қолданылған. Олардың ішінде километр, тонна, килограмм, грамм, миллиметр, литр, ондаған өлшем бірліктері мен тікбұрышты үшбұрыштар, шаршылар, төртбұрыштар, дөңгелек геометриялық фигуралар атаулары бар. Оқулықтар бастауыш мектептің екінші сыныбына арналғандықтан, сөз санының көп болмауы заңды. Дегенмен, бұл құралда математикадағы ең қарапайым және қарапайым ұғымдардың атаулары бар. Бірлік, ондық, жүздік және азайту, қосу, бөлу, көбейту, азайту, азайту, реттік мүшелер мен деректер нөмірі, белгілі шама, кіші сан, үлкен сан, үлкен сан, сан Бөлшек, бөлшек сан, бірінші нөмір, бөлме нөмірі Оқу шарттары мыналар: ойлар жүйесінің ерекшеліктерін ескере отырып, бір сөзге сай жасалған. Ал -ша, -ма, -тік жұрнақтары арқылы құрылымдық жағынан жасалған сан, айырым және бұрыш сөздері құрылысы жағынан да, жаңа зат есім ретінде де ерекшеленеді. Міржақып қазақ ағарту ісінде тұңғыш рет қазақ оқушыларының тазалық, әдептілік, мінез-құлық ережелерін жазды.Оның «Қирағат» кітабының «Денсаулықтан» атты тарауы осы мәселелерге арналған.1914 жылы «Қирағат» кітабы екінші рет жарық көрді.Кітаптың алғысөзінде М.Дулатұлы: «Құрметті қазақ ұстаздары, сіздерге қазақ тіліндегі кітаптардың бірі осы.Егер қате болса, оны көрсеткеніңіз үшін шын жүректен алғыс айтамын”. Сонымен қатар, ол мұғалімдердің назарын бастауыш мектептің маңыздылығына аударады: «Яғни, бала тәрбиесі – өз алдына ғылым мен білім. Ресейде мұғалімдерді дайындайтын институттар, мұғалімдердің біліктілігін арттыратын семинарлар мен мұғалімдер курстары көп. Сондықтан мұғалім орыстарда онша қиыншылық жоқ.Біздің қазақ, ноғай мұғалімдері өзін-өзі сынап жатыр.Мектеп бағдарламасында ең бірінші оқытып,үйрену.Білім берудің мақсаты құрғақ білім емес, жақсы білім қосу. оқытумен.Үйрету үшін Құран кітабын оқытқанда оның мазмұнын ғана емес, жоғарыда айтылғандай ішкі мәнін де түсіндіру керек.Әңгіме жазуды үйретудің мағынасын білмейтіндер ойлайды. оқытудың мақсаты – о әрпін анықтау о көрмей оқы. Міржақып еврей ұстазының дәстүрін сәтті жалғастыра білді. Міржақып өз нұсқауында бастауыш мектептегі білім беру жүйесінің ерекшеліктерін көрсетіп, миссионерлер мен билігі жоғары шовинистер неден қорқатынын батыл көрсетіп, болашақ ұстаздарға ақыл-кеңес береді. «Қирағат» оқулығы өз құрылымында жас оқушыларға табиғатқа, жылдың төрт мезгіліне, сол кездегі аң-құс тіршілігінің ерекшеліктеріне, ауыл тіршілігіне, тұрмыс-тіршілігіне, т.б. Бұл биологиядан, экологиядан, мәдениеттен хабар. Екінші бөлімде балаларды еңбексүйгіштікке, еңбекқорлыққа, адамгершілікке үйрететін практикалық әңгімелер жинағы берілген. Мысалы, «Тәртіпті бала» әңгімесінде қаладан ауылға оқуға келген бала сыпырғышпен басын ұрып, ашуын мына сөздермен білдіріп, зорлық жасайды:«ҚонақКәде» қазақ мәдениетінен сыр шертсе, «Күлмеңіздеркәріге» әкесінің тілінде сөйлемейтін тентек балалардың қылығын, өлім аузында жатқан мүгедек әйелді келемеждейтінін баяндайды. Міржақыптың осыдан бірнеше жыл бұрын айтылған ойлары бүгінде өзектілігін жоймақ емес. Жазушы Д.Дулатұлы шығармашылығының тарихын көрсететін материалдар жинап, өмірбаянын жазды.Досжановтың «Тұтқын» әдеби-көркем шығармасының орны ерекше.Міржақыптанушы М.Әбсеметов бұрынғы Ақтеңіз-Балтық лагерінде өмір бойы жазушылық және әдеби шығармаларды қорғап, ғылыми еңбектер мен М. Дулатұлының бейіті табылды. Бұл ретте оның алғашқы өмір жолы мен мінезін түсіне отырып, Г.Дулативаның жарық көрген естеліктерін айта кеткен жөн. М.Дулатұлы қазақ халқының шығу тегін зерттеуге атсалысып, тарих ғылымдарының докторы,профессор Қ.Аманжолова, сондай-ақ А.Бенниксеннің ағартушылық және қоғамдық-саяси қызметін, шетел ғалымдарының еңбектерінде танылды. Қорыта айтқанда, М.Дулатұлының қызметі негізінен саяси, тарихи-әдебиеттану саласы болғанымен, ағартушылық қызметі мен атқарған көптеген істері әлі де өз зерттеушілерін күтуде. Әдебиеттің барлық түріне тең қалам тартқан қаламгер, қоғамдық, қоғамдық қызметтегі тұлға М. Дулатұлының өмірінің мақсаты – бір күндік атақ-даңқ, уақытша байлық, мәнсіз дәреже емес, халқының азаттығы – биік мақсат, бұлтартпайтын темір қазық болғаны даусыз. Өйткені түрмедегі азап пен азапты қиын-қыстау кезеңде де ол соңғы деміне дейін сол жолдан тайған жоқ. ІІ М.ДУЛАТҰЛЫНЫҢ ШЫҒАРМАЛАРЫ МЕКТЕПТІҢ ОҚУ-ТӘРБИЕ ҮРДІСІНДЕ 2.1 М.Дулатұлының мұраларын мектепте сабақтарда және сабақтан тыс уақытта пайдалану Мұсылман мектептерінде қолдарынан келгеннің бәрін бағдарламасыз, кітапсыз оқытқан ХХ ғасырдың басында кітап пен оқу құралдарының тапшылығын көрген А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, М.Дулатұлы елін, жерін, халқын сүйетін азамат ретінде ғана Қазақстан азаматтары мен ұлттық мектептерге жаңа оқулықтар жазуды тиімді деп санауға болады.Ол кезде кітап жазу қиын болатын.Біріншіден, ана тілінде заманауи ғылыми лексика, екіншіден, еліктеушілік тәжірибе, үшіншіден, баспаға піскен қолжазбалар болмады. Әйтсе де, тәрбие мен білімнің ауыр жүгін арқалауды ұйғарып, есімдері жоғарыда аталған асыл ағаларымыз 1910-1920 жылдары ана тілі, оның тарихы, есеп, жаратылыстану, оқу-ағарту пәндері бойынша алғашқы кітаптарын жазды. М.Дулатуланың ең әдемі және белсенді шығармасы бастауыш мектептің екі жылдық мерейтойына арналған «Ғ.Г.Хұсайынов Шеркасының» паровой баспасынан шыққан «Қирағат» оқулығы. Кітап автордың мұғалімдерге арнап жазған кіріспе сөзімен басталады. Кіріспеде ол Хадим Мүсілімнің ерте білім берудегі кемшіліктеріне тоқталып, қазақ даласындағы білім берудің екі түрлі әдісін (орыс, мұсылман) талдап берді.Мұсылман мектептерінде араб тілінде жазылған ескі кітаптарды оқушылар түсініп, жаттауы өрескел, 5-6 жыл оқыса да әріптерді танымайтыны айтылады. 20 ғасырдың басында автор Қазан, Уфа қалаларында білім алған жас қазақ мұғалімдеріне «заманауи» әдістемені түсіндіріп, әдістің ерекшеліктерін талдай отырып, оларды қазақ тілін біріктірмей, оқытуға шақырған және татар, башқұрт тілдерінде сөйлейтін, тіл тазалығы үшін күрескен. Сол кездегі білімді ұстаздар орыс немесе татар мектептерінде 7-8 жыл оқып, сабақты түсіндіргенде орыс немесе татар, башқұрт тілдерін араластырып, «мазақ» оқуды әдетке айналдырған. жол. М.Дулатұлы қазақ жастарын ана тілін қадірлеуге шақырып, мұның себебі таза қазақ тілінде жазылған оқу-әдістемелік кешендердің аздығынан екенін ескертіп, қазақша кітаптар қажет «Қирағат» кеңесі екенін айтты. Автор өзі ұсынып отырған жаңа кітапты қалай оқыту керектігін талқылайды.«Сіз араб тілін татар мектептерінде үйрендіңіз, бірақ алған біліміңізді балаларға үйретуді үйренбедіңіз. Өзіңді тану және басқаларға айту екі бөлек нәрсе.Балаларды оқыту – өз алдына бөлек ғылым.Ол ғылым-педагогика деп аталады және ол оқытудың мінез-құлық мәселесіне жатады. М.Дулатұлы туралы мұндай ойды орыстың ұлы педагогы Л.Н. Толстойдың «Өз білгеніңді өзгеге көрсету – үлкен шеберлік, талант, көп ізденісті қажет ететін ғылым» деген ойын көреміз.Сонымен қатар, автор бұл кітаптың неліктен «Қырғаат кітабы» деп аталғанына тоқталып, «Қирағат» сөзінің тағылымдық хикаяларды білдіретінін, білімнің оқушының жадында үздіксіз сақталуын қамтамасыз ету қажеттігін баса айтты.Кітапты дауыстап оқып оқылған әңгіменің мазмұнын талдау. Қирағаттың мақсатын түсінбеген адам ұстаз күткен игілікті бере алмайды.Оқығанның мән-мағынасы жаттау үшін балаларды бір-бірімен сабақтастыруға үйрету керек» балалардың оқыту әдістерін меңгеруінің маңыздылығын арттыру деді. Сондай-ақ, автор кіші мектеп жасындағы балалардың интеллектуалдық дамуы ересек кезде оқыған кітаптарына сыни тұрғыдан қарауға жарамсыз болғандықтан, кітап парақтайтын әдеті бар екенін, сондықтан да ақша төлеу керектігін айтты.Әрбір оқылған әңгіменің мазмұны мен тәрбиелік мәнін байқау.Олай болса, үйрену мен сөйлеу «жас баланың санасына, қанына, сүйегіне ұлттың рухын қондырып, ана тілін анық үйретеді, балалар одан тиісті мағлұмат алады». Бастауыш мектепті бітірсе де, қай мектепте, не медреседе оқыса да, қай жерде тұрса да ұлт рухы сүйектеріне сіңеді. «Ол қай жерде болса да, өмір бойы қандай өзгерістерді бастан өткерсе де, ұлт қалады» демекші, ұлт баласына бастауыш сыныпта ана тілін үйретіп, тілдің болмысын бойына сіңіру маңызды. пайда болуына ықпал ететінін түсіндіреді. Ұлы чех педагогы Я.А. Каменский, атақты орыс педагогы К.Д. Ушинский, Қазақстанның тұңғыш ұстазы-ғалым Ы.Алтынсарин бұл туралы талай рет айтқан. М.Дулатұлының батыс, орыс, шығыс ұстаздарының ой-пікірлерімен терең таныс болғанын аңғаруға болады. М.Дулатұлы баланың мақсаты кітапты көп оқу емес, оқыған кітапты есте сақтау, имандылық пен білімді меңгеру екенін айтып, білім мен тәрбиенің егіз екеніне ерекше мән береді. Бұрын автор кездейсоқ сабақ беретін болса, бір кітаптан екінші кітапқа көшу, көп кітап оқу ғажап еді.Бірақ балалардың қажетті білімдері болмады.Қазақстандағы мұғалімдер жүйелі түрде сабақ бергенде ғана мектеп бағдарламасы болады.Балалар бөлімдерге бөлінеді, сабақ сағаттарға бөлінеді, ал пәндерді сыныпқа сәйкес белгілі бір бағдарлама бойынша жүйелі түрде оқыту қажет.Бастауыш мектептегі білім беруді құрылымдау, түсіндіру, талдау үлгісі ретінде «Қирағат» кітабындағы «Дайын бала» әңгімесі сұрақ-жауап әдісі арқылы оқушылардың белсене қатысуымен сабақ берудің ерекше үлгісі ретінде берілген.Әңгімені талдау барысында балалардың тәкаппар, өтірікші, жалқау болмайтындығына баса назар аударады.Әңгіменің мазмұнын жергілікті өлке өмірімен байланыстыру да жүйелі қарастырылған. М.Дулатұлы ана тіліне сұрақ-жауап, әңгімелесу әдісін үйрете отырып, бастауыш сыныптарда өзінің ғылыми маңызы мен әдістемесін жоғалтпайтын оқытудың ең маңызды әдісі болып саналады. Кіріспеде автор бір бала жауап бергенде, кітаптағы мәтіннің дұрыс немесе бұрыс оқылғанын байқап, балалардан кітапты оқығанда не оқығанын сұрап, балаларды айтып бергенде балаларға толық жауап беруге үйрету жолдарын түсіндіреді.Олар не ойлайды, бұл балада түсіну және есте сақтау қабілетін қалыптастырады.Білімнің тереңдігі мен тереңдігінде баланың зерделілігі мен ойының өткірлігі үлкен рөл атқаратынын М. Дулатұлы ерекше көңіл бөлді. Сондай-ақ балаларды анық оқуға үйретудің жолдарын ашып берді. «Әнші мәтінді анық, анық оқуы керек, күрсінбей, сөздерді орынсыз созбай, мұқият, баяу, сөйлеп тұрғандай оқуы керек» дейді. Ы.Алтынсариннің «Кел, балалар, оқылық!» өлеңмен тұсауын кескен. «Бөрік» әңгімесінде балалардың үлкендер сияқты екені айтылады. «Мектепке» өлеңі баланы ұйықтамауды, сабаққа кешікпеуді ескертсе, «Жазғы күн тоқырау» өлеңінде табиғат, түндегі ай және оттағы от туралы айтылады, «Мектептен» өлеңі бірінің атын атайды. қыстың аязында.тоңып, аш, балалық шағында аяғы ісіп мектептен қайтқан. Алдынан шығып, еркелететін құйрығын бұлғаңдаған ит балаға үй жануары туралы жағымсыз әсер қалдырады. сипатталған. Осы «Шешенің балаға деген махаббаты» әні баласын төрт күн ұйықтатып, ақ сүтімен емізетін ананың жалқау, жаман емес, «шіркін» болса деген тілегін аңғартады. «Ахрис» повесінде Юнис есімді бала оқуға құштарлығы үшін марапатталып, жақсы оқитын, кейін білімді азамат болған. Кітапта Балқожаның шәкірті Ыбырайға жазған «жақсы оқы» деп кеңес беретін ақындық хаты бар. Крылов А.Мәселен, Байтұрсынұлы аударған «Аққу, шортан және шаян» поэмасы, «Арыстан мен түлкі», «Екі әтеш» әңгімелері бірлікке, достыққа, татулыққа үндейтін балаларға арналған шығармалар. Ы.Алтынсариннің Крыловтан аударған «Егінді басы» поэмасының үлгісінде үмітсіз тәкаппарлық,«Түлкі мен құмырсқада» өз айласының кесірінен суға батып бара жатқан түлкінің суреті, «Аязендина Заеднода» өзі жаны ашитын жетім баланың ауыр халі суреттеледі. Сондай-ақ «Алдар түкіріп шайтан мен Аледап» әңгімесінде адам санасы шайтанды алдауы мүмкін, мысалы, «Адам мен көлеңке» поэмасында көлеңкесін қуып жүретін жалқау, сараң, шулы, қорқақ адам кездеседі, кейде қашып кетеді және ақын мысалға келтіргендей: Кейбіреу, қыдыр дарып, қараса бақ, Бейне бір осы айтылған көлеңке нақ. Қайрылмай қарағанда бақ-дәулетке, Артынан қуалайды қайтарып ап, - деп құбылмалы адам мінезін сықақ етеді. М.Дулатұлы “Қирағат кітабы” бастауыш сыныпты оқытуға арналған кітабы пән авторы Я.А. Коменскийдің кітапшаға берген нұсқаулары: кітаптың тілі түсінікті, мазмұны түсінікті; білім беру, білім беру бір және бірдей көрінеді; нақты ойлау; жақыннан алысқа; белгісізге белгілі; Ол дидактиканың 7 түрлі талабын сақтауға тырысты, оның мақсаты – практикалық ойлаудан ұтымды жүйелі ойлауға біртіндеп үйрену. Өкінішке орай, 1920-1930 жылдардағы М.Дулатұлы сынды профессор-ғалымдарымыздың бұл ұстанымдарын кітаптарды жазу кезінде кейінгі кітаптар авторлары дұрыс сақталмағандықтан бастауыш сыныптар жиі сынға ұшырайды, балалардың мүмкіндігі ескерілмейді, жыл бойы оқуға қайта түсу әдетке айналды. Ал енді М.Дулатұлының кезінде бірнеше рет жарық көрген «Есептеу құралын» ақтарсаңыз, төрт түрлі ерекшелікті байқайсыз. Ең алдымен орыс, татар, мешер (башқұрт) және т.б. дамыған елдердің кітаптарына үңіліп, тілімізге жүздеген жаңа математикалық сөздерді енгізді. Мысалы: қосынды, қосу, ондық сандар, бірлік саны, теңге, кему, километр, қатынас, бірлік, белгілі екі санды көбейту, көбейту, көбейту, есе көп, есе кем, бөлу, бөлу, бөлу, пұт, түйреуіш, баспа табақ, Мыңдықтарды жазу, таңба, азайту, көбейту кестесі, сағат, минут, секунд, калькулятор, төлеу, азайту, қалдық т.б. Екіншіден, кітаптағы есептердің барлығы қазақ ауылының өмірінен алынған. Мысалы: "Үйімізде үш тай болды. Биыл тойдан тағы екі тай алдық. Үйімізде неше құлын бар?" Мысалы, баяндама оқи отырып, бала піл, құмалақ, той, сия т.б.Қазақ ауылының күнделікті тұрмыс-тіршілігінде кездесетін сөздерді жиі қолданатынын байқаймыз.Автор 7 жасар балаға үйретуді көздейді. қазақ ауылының өмірі туралы көрсетіп отыр. Үшіншіден, дәптердегі есептеулер балаға түсінікті, сөйлемдер қысқа, түсінікті. Төртіншіден, ең бастысы, автор алған әрбір есеп тәрбиелік және тәрбиелік мәнді ескере отырып жасалады. Мысалы: денсаулықты күту, үйді қалай ұстау, дене, киім-кешек тазалығын сақтау, малды адал ұстау, «егіннің астығын білу, істің қадірін білу», кітап, кітапты күту, т.б. Оқушыға оқу оқиғасы немесе жұмыс үлгісі беріледі... Өткеннен сабақ алмай, өнер де, білім де дами алмайды. Ендеше, Ахаң, Жақаң, Мағжан, Халел, Жүсіпбектердің тағылымдық еңбектерін қалың оқырман қауымға, әсіресе, балалар ұстаздары мен ғылым ұстаздарына ұсынуды ұлылар рухына тағзым етіп, игі іс деп білеміз. Ұлттық ерекшеліктеріміз бен халық мәдениетін ескере отырып жасалған кітаптардың бірі – 1921 жылы Ташкентте басылған «Есептеу құралдары» Бұл кітаптың алғашқы данасы 1914 жылы Орынборда басылған.«Санау құралдарында» төрт амал – қосу, алу, көбейту, бөлуге байланысты көптеген практикалық мысалдар, жаттығулар, күнделікті өмірге қажетті құралдар бар. 2.2 М.Дулатұлының шығармаларындағы педагогикалық ой пікірлерді мектепте факультатив сабақтарда оқыту Халқының мұң-мұқтажын жетік білген Міржақып Дулатұлы ұлт рухын былайша түйіндеген. Әдебиет пен мәдениет – елдің жаны, сондықтан халықтың жаны – күш пен қуат; Көркем дискурсты дамыту мен оқытудың тұлғалық орны ерекше; Жоғары рухани деңгейдің тууы үшін еркін (күй), ақыл, біліммен суарылған болуы керек. Осы білімімен Міржақып 20 ғасыр басындағы қазіргі ой-пікірді толықтырып отырғаны анық. Оның көркем-әдеби мұрасы Әкеге қызмет етудің айқын үлгісі деуге толық негіз бар. Міржақып Дулатұлы ұстазы Ыбырай Алтынсариннің оқу-ағарту мәселесіне байланысты ойларын жалғастырып, А.Байтұрсынұлы сияқты тәрбие мәселесін де ғылыми тұрғыдан қарастырған.«Бастауыш/орта сыныптағы білім беру әр ұлт үшін тиімді, орнықты, сенімді.Туған халқының өмірін суреттейтін кітаптарды ана тілінде оқытқанда ұлттың рухы санасына, қанына, сүйегіне сіңеді.Жаңадан қалыптасып келе жатқан бала ана тілінде анық оқытылып, қажетті ақпаратты алады, деп жазды ол. Ал «Қош келдің наурыз» атты мақаласында зерттеуші наурыз мерекесінің мән-мағынасын көрсетеді. «Бұл күнді жыл сайын қуанышпен, ойынмен, күлкімен қарсы алу үшін қазақ халқы тынымсыз еңбек етіп, маусымдық егін егіп, ағаш кесіп, күнделікті күтім жасауы керек. Ендеше, былтырғыдай, өткен жылдардағыдай қан жылап, келесі наурыз айын нағыз мерекемен өткізіп, бақытты болмайсыз ба», – деп дәстүрлі фестиваль еңбекке жігерлендіретінін жеткізді. Халық тәрбиесінің нұрына айналған оның балаларға арналған «Бөрік», «Нұрмаш пен Дүйсен», «Оқымысты бала», «Күлмеңіздер кәріге» және т.б әңгімелері балаларға еңбексүйгіштік, қайырымдылық, мейірімділікті насихаттайды. Бүкіл саналы ғұмырын жерлестеріне арнаған Міржақып Дулатұлы елу жасқа толған мерейтойының қарсаңында апаттан қайтыс болды.Ол ұлттық мәдениеттің, өскелең ұрпақтың лайықты болашағының атын арқау еткен ойды үнемі іздеген азамат еді. Қайтып келсем еліме қосыламын деді. Ол да өлең жазды. «Оян,қазақ” «Отырықты бол» атты эссе жазып, «Білім ал» деген кітап шығарды.Бір сөзбен айтқанда, Міржақып өзінің мемлекеттік қызметін халқының бақытты болашағына арнады. 1924 жылы ақын Орынборда «Оқу құралы» (бастауыш мектептің екінші курсына арналған оқулық) деген сөздік шығарды. Бұл кітаптың бірінші беті Ахмет Байтүсіновтің сөзімен ашылады. Міржақып Дулатұлы әдебиеттің барлық жанрында пьеса,поэма жазды.Әсіресе,оның «Бүркіт қаһары» деп аталатын шығармасы кейіпкерлердің мінезін танытатын жазу стилі, шынайы астары бар жаңа, жаңа дүние. Ақынның бұл өлеңі «Шолпан» журналының 1923 жылғы 6 санында жарық көрді. Өзі езілген елін есіне алып, мұңын шағып, мұңын мұңдауға бекінген. Өзін халық ісіне арнап: «Қалғаны менікі, жартысы сендердікі, жараса пайдаланыңдар, солай болсын!» – деді. Ол жоғары дауыспен жариялады. Өз бетінше еңбек етіп, білім мен орыс тілін меңгерген Міржақып орыстың озық азаматтарының ісін жетік білуінің арқасында дүниені дүр сілкіндіретін, уақыттың шаңын шайқайтын дауылды күндердің жақындағанын өзгелерден ерте сезді. «Көзіңді аш, тұр, қазақы, басыңды көтер, қараңғыда босқа жылама» деп шексіз жайлауда, мал бағып жүрген бейшара халқын оятып, нұр, нұр деп атайды. елге пайдалы қызмет.Бүкіл халықтың азаттығының басты шарты – қара түн ұйқысынан оянып, өз-өзіңді тербетіп, надандықтан арылу деп білген: «Қазақ, оян!». ол ән айтуды тоқтатпады. Сондықтан да оның даусын өзінен он екі жас үлкен рухани ағасы Ахмет Байтұрсынұлының даусы естіп, қазақты оятып, ұйықтап, ән салып, мазаламай, бірге жүріп өткен. шөптер.Тарихи платформада қатар шыққан бұл екі үн қос алыптың соңғы демі таусылғанша қатар естілді. Екеуі екі әкеден туғанымен бір ағайынды, екі баспен ойласа да, ойы бір, екі ерінмен сөйлесе де бір сөйлейтін.Өйткені, айтқанның ықыласы, ойлағанның жанайқайы, сөйлеген халықтың мұңы еді.Сондықтан халық оларды қайырымды туыс деп біледі, бір-бірін жар жазудың орнына «Ахан Жаһан» деп атайды.Олар өркениетті қазақтарды жоққа шығарып, өз халқының жауы деп, халқының бақыты үшін күресті. Күні кеше қызылдар қызыл көзді күшпен алып, екі жерден оқ жаудырды, атын өшіреміз десе де, халық олардың ардақты есімдерін ұмытпай, жүрегінде сақтап, ардақтаған. Ерте тұрып, ерте есейген Міржақып қашанда кезектен озып жүретін. Артындағы жас жеткіншектерді жалынды сөздерімен, байсалды еңбегімен, қайталанбас мінез-құлқымен жігерлендіріп, халық жолына аянбай берілуіне септігін тигізді. Публицистикалық очерктерінен бастап шағын өлеңдеріне дейін,«Бақытсыз Жамаал» романынан газет-журналдағы шағын мақалаларына дейін қоғам мүддесіне арнаған. Сонымен бірге ол ағасы Ахмет сияқты жастар тәрбиесіне де көп ой салып, көп еңбектеніп, халықтың пайдалы әдет-ғұрпын қорғауға, елін, елін сүюге тәрбиелеуге тырысты. Міржақыптың халқына адалдығы оның жазушылық, мемлекеттік қызметші ретіндегі қосарланған міндетінен де аңғарылады. Елдің кейпін өгіздей жеп, ертеңгі күнін құрбан еткен Жақаң: «Көптен бері дертіңе дауа жоқ, Бір мұң өзімді өртеп жіберді, Қозғалмаймын, ал басыңнан көрпе, неге олай істедің, елім Бір ай» деп дүниені арман етіп қалдырды. Халқымыздың тұңғыш азаматтары Шоқан, Ыбырай, Абай шығармаларын оқып-үйрену – жас ұрпақты тәрбиелеуге қосылған үлкен үлес. Олар Шығыс пен Батыс мәдениетін байланыстыратын алтын көпір іспетті, орыс мәдениетін халқымыздың мәдениетімен таныстырды. Ал 20-ғасырдың басында Шәкәрім, Ахмет, Мағжан, Жүсіпбек, Сұлтанмахмұт сынды көсемдеріміздің бірі Міржақып Дулатұлы қазақ даласына жаңа еуропалық мәдениетті әкеліп, оның оқу-ағарту саласындағы айтулы еңбегі. Шығармашылығының негізгі діңгегі ретінде ұлттық тәрбиеге негізделген педагогика мен психологияның тұжырымдары біз өмір сүріп жатқан заман жағдайына өз үнін береді. Ақын үйренген қызығын жастарға, ғалымдарға, кедей-кепшіктерге, халықтың басқа да топтарына айтып, олардың зұлымдықтан құтылып, отарға құс жұмыртқалайтын кезді армандайды. Сонымен бірге бұл өлеңдерде қазақта мерез дертіне шалдыққан, біреу пайда әкелетін істі қолға алса, оны көре алмайды. Міржақып қазақтарды таптар мен әлеуметтік топтарға бөлу үшін әдетте қолданылады.Олардың барлығы халықтың қасіретіне жауапты билік партиясын жазалайды. Бай мырза, біз атақты адамдармыз Бұл жеміссіз ағаш сияқты. «Насихат Ғұмимұя» атты ұзақ өлеңінде әсерлі өлең жазуды өзінше түсіндіреді. «Шынымен асықсаң, қасыңнан ұрандатып жүгіргенде қапастағы өгіздей жалықпайсың» дейді. Ақын көптеген өнегелі кеңестер береді. 2.3 М.Дулатұлының шығармалары арқылы оқушыларға рух беру Фольклор қазақ мәдени қоғамындағы қоғамдық жадының маңызды бөлігі болып табылады.Сан ғасырлар бойы жеке адамның, жалпы қоғамның дүниетанымы, құндылықтары, адамгершілік үлгілері халықтың бай ауыз әдебиетінен нәр алып, нәр алды.Ежелгі ауызша әңгімелер мен эпикалық жырлар тек қиялдың туындысы емес.Халық ауыз әдебиеті адамдардың қоршаған ортаны, қоғамдық қатынастарды, рухани ізденістерін тануының этикалық-адамгершілік принциптерін жинақтайды.Фольклор айтушы мен тыңдаушы қабылдаушының тікелей әрі терең ақпарат алмасуын қамтамасыз етеді.Яғни, бұл екеуінің арасында ашық рухани бақ пайда болады. Сондықтан өткен тарих, оқиғалар мен кейіпкерлер адамның санасын жаңғыртып, жаңартады.Сонда тыңдаушы «тыныш» шағымданушы әншімен сөйлесіп, ауызша мәтінді айтып қана қоймай, кейіпкерлермен де әншінің санасын жаңғыртып, оларға өзін ашуда.Осындай әңгіме, әңгіме арқылы адам өз халқының тарихына, мәдениетіне, арман-мұратына деген ыстық ықылас, сүйіспеншілік, сыйластық қарым-қатынаста болады. Ана мен әке шежіресін зерттеген адам өзінің туған жерінен, мәдениетінен ешқашан ажырамайды. Бұдан былай оның тағдыры да, арманы да, мұрасы да халқымен тығыз байланысты. Бұл халық ертегілерінде көрініс тапқан халық даналығының өмірлік күші мен сарқылмас құдіреті. Міржақыптың шығармасын оқу арқылы дүниетанымының қалыптасуына халықтың бай ауыз әдебиетінің ықпалын көреміз. Оның алғашқы рухани азығы, білім бұлағы – әңгіме. Тәуелсіздік идеясына адал, елінің гүлденуі үшін күрескен Алаш қайраткерлерінің шығармашылығында адами-адамгершілік мәселелер жиі кездеседі.Оның үстіне философия саласындағы бұл мәселені айтарлықтай шешіп, оны этикалық ойының өзегіне айналдырған да Абай болды. «Адам бол!» шығармаларының бірі.Оның қайырымдылығы оны ойшыл және таза адамгершілігі бар гуманитарлыққа айналдырды.Ол адам өмірінің бір ережесін жасады. Абай тұжырымдаған қағида қазақ дүниетанымының негізгі ұғымына айналды.«Адам бол!» ұғымды қазақ дүниетанымының тағы бір әмбебап «жарқын дүние» ұғымынсыз қарастыруға болмайды, өйткені бұл екеуі бірін-бірі толықтырып, бір-бірінің мәнін көрсетеді. Қазақ дүниетанымында дүниеге мәнді сипат, құнды мазмұнды адам ғана береді.Дүниедегі жақсы мен жаманды, сұлулық пен ұсқынсыздықты, білім мен надандықты, әділдік пен әділетсіздікті тек адам ғана ажырата алады. Өйткені, Алла тағала тек адамды еркін, парасатты етіп жаратты. Бұл керемет, адам Құдайдан нұр алды, ал оның ішінде Құдайдың нұры бар. Осы ұшқын арқылы адам әлемді «жарық әлеміне» айналдырады. Бұл – ер азамат болу парызы. Ал адам бойындағы Алланың нұры жүрек пен ақыл сезімінен көрінеді. Сол нұр ұшқынын табу адамды сол етеді. Көптеген адамдар «Мен және Мен» танымайтындықтан адасып қалады. Абай: «Өлсе де өлмейді» дейді. Яғни, Абай бұл жерде мәңгілік. Рух – Алланың нұры – адам жаны туралы айтып отыр. Ұқыпты сөйлеу өзінің адамнан жоғары екенін түсінетін, күнделікті өмірді ғана емес, мәңгілік туралы да ойлайтын адамды әкеледі. Абай еккен адам ұрығы Алаш жұртының рухани болмысында өсіп-өнді. «Адам бол!» Жалғасатын сияқты. Олар алыптың гуманистік ой-өрісін тұтастай қабылдап, жұмыстарын жалғастырды. Олар уағыз айту арқылы адамдарды имандылыққа, даналыққа, парасаттылыққа, т.б.Халықтың ішкі рухани дүниесін жақсарту арқылы қоғамдық өмірді жақсартуды көздеген зиялы қауымның түпкі мақсаты Ресей империясының басқыншылығынан құтылу болды. М.Г.Чернышевский адам табиғаты туралы «...адамдардың бірлігін екі түрлі құбылыс сақтайды: материалдық жүйе деп аталатын құбылыс (адам тамақтанады, жүреді) және моральдық құбылыс (адам ойлауы, сезінуі, қалауы)» деп айтқан. Ол өз ісін ұштастыра білген қазақ қоғамының кенжесі зиялы қауымның рухани дүниесінің өркендеуіне және тауар өндірісінің дамуына ерекше мән берді. Ол кезде ұтымдылық идеялары болды. Қазақстан халқының ақыл-ойының дамуына үлкен әсер етті. «Табиғаттың өзі жаратқан заттар табиғи игілік болып саналады, ал адам қолымен жасалған заттар рухани еңбек пен адам өндірісінің қызметінің нәтижесі болып табылады.Адамгершілік және рухани құндылықтар болмаған жағдайда ұғымға жету мүмкін емес.Ол мақсатқа жету үшін адамдардан қайсарлықты талап етеді.Оқу-білімге көңіл бөлген абзал» деп жазған философ Т.Айтқазин: «Олар қоғамдық-саяси қызметпен қатар оқу-ағарту, мәдени-ағарту жұмыстарын да жүргізді.Өзектілігі олардың көркем шығармаларының этикалық аспектілеріне негізделген. Әр халықтың бірге жасаған асыл игілігі саналатын фольклор осы халықтың рухани өмірін, болмысын, ой-өрісін, дүниетанымын танытады. «Халық еңбегі – адам жанының айнасы» деп В.Г.Белинский айтқан. Шығармашылығының негізгі тақырыбы – өз елінің бірлігі мен ынтымағын сақтау және тәуелсіз мемлекет құру.Қоғамдағы адам құқығы ұғымы мен олардың отансүйгіштікке, азаматтыққа, елін, жерін қорғап, сүйе білуге шақыруы, поэтикалық өлеңі қазақ эпосына әсер еткен.Халық стилі өмірдің, болмыстың поэтикалық мінез-құлқында, адам бейнелерін жасауда көрінеді. Әйгілі батырлар қашанда үлкен адамгершілік пен таза сезімнің иесі болып, халық бойындағы бар жақсы қасиеттерді,Отанға деген сүйіспеншілікті, ұлтжандылықты, еңбекқорлықты, тазалық пен адалдықты бір адамның – ел қорғау батырының басына жинайды.Ендеше, нағыз халық әншісінің рөлі – жас ұрпаққа өнеге болатын, өнегелі, елжандылыққа баулитын қасиеті бар адам. Өзінің алғашқы өлеңдерінен бастап туған халқының тағдырындағы қиындықтар мен ауыртпалықтардың сырына үңіліп, оның әлеуметтік тамырын әшкерелеуді мақсат еткен ақын Міржақьш "Оян, қазақ!" атты тұңғыш өлеңдер жинағын мынандай өлең жолдарымен бастайды: Көзіңді аш, оян, қазақ, көтер басты, Өткізбей қараңғыда бекер жасты. Жер кeттi, дін нашарлап, хал һарам боп, Қазағым, енді жату жарамас- ты. Бұл өлең азаматтың ақын мақсатын қалай түсінетінін көрсетеді. Ақынның мақсаты – халық тағдырын басқару, ел үшін еңбек ету. Сондықтан ақын өлеңдері елдегі надандық пен әділетсіздікті әшкерелеп, одан арылудың жолдарын іздейді. Мысалы, «Жарлылығымыздың дұғасы» өлеңінде қазақ ауылының берекесі суреттеліп, жайлы да жайлы өмірдің жүзі бейнеленген. Ақын елде бірлік, ынтымақ, ынтымақтың жоқтығын сөз еткенде ел басқару жүйесіндегі әділетсіздік пен әділетсіздікті қатты сынға алды. Міржақып шығармашылығындағы этикалық теорияның мәні мен өзегі – этика мәселесі. Жоғарыда айтқанымыздай, Абайды өзінің ұлы ұстазы санаған Міржақып өзінің «Адам бол!» деген әдемі өлеңін жазған. этикалық шақыруды арттыра отырып.Адам өзінің адамдық қасиетін мақтан тұтады, қазақ даласынан шыққан қандай ой болса да адамға қойылатын басты талап – адам болмысының мәселесі. Қоғамдық дамудың ең маңызды құралы материалдық өндіріс болса, оның рухани тірегі моральдық.Ғасырлар тоғысындағы қазақ халқының шығармашылығына адами-адамгершілік мәселелер еніп кетті. Бұл заңды құбылыс еді, өйткені тарихтан кейінгі әлеуметтік мәселелер, азапты күйзеліс қоғам мен жеке тұлғаны шешілмейтін мәселелермен, жұмбақ мәселелермен жаңа қырынан бетпе-бет келіп, жауап іздеуге мәжбүр етті. Бұл ізденіс адам мен қоғамды дамудың жаңа кезеңіне жетелейді.Бұл әдіс рухани элементтерге, болмыстың терең тамырларына ой жүгіртуге және көптеген құбылыстарға жаңа көзқараспен қарауға жетелейді. Тәуелсіздік үшін күресіп, тәуелсіз мемлекет құру жолында күресіп жүрген зиялы қауым халықтың ұлттық сана-сезімін көтеріп, адами рухтың имандылығына үлкен мән беруде. Ғылым философы Т.Х.Моральдық идеялардың философиядағы орнын жоғары бағалайтын Айтқазин: «...адамдардың өз болмысы, әлеуметтік ортасы, отбасы, бір-бірімен қарым-қатынасы туралы адамгершілік идеялары болмаса, идеалды мемлекет құру мүмкін емес», - деп жазды. Сондықтан Міржақып шығармашылығында этикалық аспектілерге баса мән берілмесе керек. Оның басты мақсаты – тәуелсіздік болса, халқын азаттық туының астына жинау үшін оның рухани дүниесін жетілдіріп, сана-сезімін көтеру керек еді. Ол қазақ халқын ескі дүниенің зұлматынан азат етіп, жаңа ғасыр, білімді де өнегелі қазақ қоғамының даңғыл жолына түсуді қажет деп санады.Сондықтан да жастарды тәрбиелейтін, дұрыс ойлауға үйрететін, нағыз азамат болуға үндейтін желіде оның өлеңі айқын көрінеді.Міржақыптың пікірінше, білім, ғылым, өнер – қоғам дамуының ең маңызды құралы. Білімді жинақтау арқылы адам қоршаған ортаны таниды, яғни білімді адам нұрланады.Бүгінгі бай ертең кедей болуы ғажап емес, ғылым-білімнің көзін ашсаң, сарқылмас бұлақ. Надандық күні – түн, ғылым, ғылым, өнер қараңғы түнді нұрландырады деп түсіндірді. Білім мен ғылымның мәнін өзінше ашып, уағыздайды.Әйтсе де, Міржақып адамның асыл қасиеті – имандылықты бірінші орынға қояды.Оның ойынша, білім жинақтауы адам өзінің ішкі рухани әлемімен тығыз байланысты, яғни ол адам білімі мен адамгершілікті біріктіреді. Міржақып өз білімін адамзат пен оның халқына игілікке жұмсауға ден қояды. Бұл жерде оның ойлары Абайдың ойына ұқсайды. Білім – қадір-қасиетке ие болу және шекараны жасыру жолы емес, ол ақыл мен сананың тұтастығының толық негізі болып табылады.Ақынның бүгінгі өлеңдерінің мақсаты – халықты ояту, ағарту. Әрбір білімді азамат алған білімін өз игілігіне жұмсамай, қоғамның дамуына пайдалы болуы керек.Жапон бағының символы туралы «Көктем тазалығы» поэмасы (роман) «Сен болсаң, бұлақтай саяхатшысың»! Кәсіпкер мен жас ғалым мәтіннің мағынасын бөлек талдайды. Міржақып айтқандай, игі істер – халқыңа пайда әкелетін істер. Адамның іс-әрекеті мен іс-әрекетінің нәтижесі адамдардың мүдделері мен тілектеріне сай болса, жақсы. Ең бастысы, мүлік адамға пайдалы. Шығармаларынан оның материалдық байлыққа, рухани байлыққа деген көзқарасын байқауға болады. Материалдық байлықсыз шығармашылық қоғам құру мүмкін емес. Ойшыл ол кездегі қазақ қоғамында рухани ізгілік санаулы жерге қойылып, адамдардың қараңғылығынан құтылатын орын деп есептеген. Оның дүниетанымында рухани игіліктің материалдықтан жоғары тұруы үшін қоғамның кез келген өркениетке жетуі қажет.Демек, адамның материалдық байлығы оның әл-ауқатына негізделетін болады. Ол қазақтардың әлеуметтік өмірінің ауырлығын зерттеп, оның бір себебі қажетсіз, ол жалқаулық екенін мойындады.Ақын мұқтаждық жоқтық надандыққа айналып, надан өнер мен ғылым іздемей, қараңғылықта қалады. Шұрайлы жерін шайтанға берген, мал шаруашылығынан басқа кәсібі жоқ қазақтың мүшкіл халін көрсете отырып, олар талап етпегендей әділетсіздікке жол берген қазақтың зұлматтығын айыптады. жақсылыққа ұмтылмау. Міржақыптың осы азаматтық-қоғамдық тұрғыдағы өлеңдері тақырыбы, мағынасы, құрылысы, айтылуы жағынан ерекшеленеді. Ақын бірде адам тағдырын, өткені мен болашағын ой елегінен өткізсе, бірде жастарды тағылымға шақырады немесе күнделікті өмір құбылыстарына байланысты өнегелі сұрақтарды қояды, кейде биліктің қатал саясатын, әділетсіздікті сынайды.. «Алаш» поэмасы Мірақыптың қаламынан туған өнер, еңбек. Ақын өз халқымен сөйлесе отырып, олардың өткен өмірін еске алып, жақсы мен жаманды, кеше мен бүгінді салыстырып, бірнеше әлеуметтік фактілерді ашады. Ақын ең алдымен жайлаудың көркін, төсек-орындары қойшыларға толы, көшіп келген бай ауылдарды әдемі суреттейді, ел билеген хандар мен билерді еске алады. Ұлттық рух, ұлттық болмыс, ұлттық тіл, мәдениет, өркениет, ғылым-білім, өнер-білім, ұлттық журналистика, публицистика, саясат, жеке ізденіс туралы кемел ойлы зиялы қауымның әдемі пайымы әлі де өзекті, қызықты кезең. тәуелсіздік. Әдеби жанрлардың дамуында интеллектуалдық мәдениеті, ойлау қабілеті, жоғары дүниенің көркемдік көзқарасы тамаша және үлгілі рөл атқарды. Әйгілі «Оян, қазақ! Оның кітабында ел мен жер, уақыт, әлеуметтік тартыс, рухани сұлулық, білім мен тәрбие мәселелері туралы ой-пікірлерге арналған. «Қазақ, тұр! Оның ескертпесі: «Ақиқатын айтайық, әр халықтың күші өнерде болса, біз қазақтар өнерді Алланың алдында сыйлауымыз керек, сондықтан мұсылмандық ғылымды үйренейік, дінімізді үйренейік, надандардың көзін ашайық, көкірегі ояу, көкірегі ояу. болашағымызға пайдасын тигізеді.» , екіншіден, өз дүниемізде өз құқығымызды алу, жерімізді, малымызды қорғау және басқаларды қорқытпай, орыс тілін үйреніп, жақсы сөйлеу. Ақынның пайымдауынша, еңбексіз бос жүрген адамның бойына жаман қасиеттер жиналғыш келеді. Ол адам бос болған соң ел кезіп, өсек айтып өзіне ғана емес айналасына да қисапсыз зиянын тигізеді. "Ерте жатьш, кеш тұрып керілген, көсіп құр мал табуға ерінген". Кедейдің кедейлігін өзінің жалқаулығынан көрмей, "Құдайдан" көретін мінезін сынай отырып, "хәрекет" (іс-қимыл) жүрген жерде бәрекет (молшылдық) жүретінін уағыздайды. Сондай-ақ, ру басшыларыньщ тек байығанның үстіне баюды ғана ойлайтын, өнер-білімге мақұрым қараңғылығын сынайды. Міржақыптың түсінігінде ел басқарушы дәулетті адамдар "ғаріп мүскіндерге" көмектесе жүріп, елінің өрлеуіне ықпал ету керек. Мақсаты тек ұрлық-қарлық барымтамен, алдап-арбап "момынның есебінен" мал табу. Адал еңбек ету ұғымынан алыс ондайларды шуылдаған "сөзінің түйіні жоқ" қара қарғаға теңейді. Қолы бос қазақ жұмыстан, Қара қарға секілді. Шуылдасып тұс-тұстан, Бастарын қосып алыстан. Бір сөзінде түйін жоқ, ҚОРЫТЫНДЫ Қорыта айтқанда,қазіргі танда Міржақып Дулатұлының шығармашалары заманымыздың ең қажетті тақырыптарының бірі.Ақынның педагогика ғылымы саласында қалтырған еңбегі сан қырлы.Адамгершілік, имандылық,партриотық және т.б сол сияқты қасиеттерді оқушылардың бойына дарыта білген ақын. Қазіргі таңда Міржақып Дулатұлының шығармалары осынау ұрпаққа орны толмас қазына болып саналады.Ақынның бастауыш сынып оқушыларына арналған шығармалары: “ Бүкір мен бала”, “Оқымысты бала” атты шығармаларының оқушыларға беретін тәрбиелік маңызы өте зор. Қазіргі таңда педагогика саласында ХХ ғасыр басындағы тәлім-тәрбие мұраларына сүйене отырып, бүгінгі жас ұрпақты жан-жақты тәрбиелеудің маңызы зор. Міржақып Дулатула мұрасының тәлім-тәрбиелік мәселелерін мазмұнына қарай жіктей отырып, толық пайдалануға тырыстық. Міржақып Дулатуланың мақалалары мен зерттеулері, әсіресе, бастауыш сынып оқушыларына арнап жазған «Санау кітабы» арқылы жас ұрпақтың ұлттық салт-дәстүрі мен тәрбиелік дәстүрінің ерекшеліктерін пайдалану жолдары айқындалады. Міржақып Дулатұлының мұрасын жоғары оқу орындарына, арнаулы оқу орындары мен мектептерге енгізу – бүгінгі өмір талабының бірі. Міржақып Дулатұлының тұлғалық қасиеттер арқылы тұлғаны қалыптастыру.Міржақып Дулатұлының ұлттық салт-дәстүрі мен мұра дәстүріне сүйене отырып, Отанға, жерге, тілге, Отанға сүю.Міржақып Дулатуланың педагогикалық мұрасындағы тәлім-тәрбиелік мүмкіндіктерін анықтау және оның қазіргі мектептің оқу-тәрбие үрдісі туралы ойларын ұсыну. Міржақып өз нұсқауында бастауыш мектептегі білім беру жүйесінің ерекшеліктерін көрсетіп, миссионерлер мен билігі жоғары шовинистер неден қорқатынын батыл көрсетіп, болашақ ұстаздарға ақыл-кеңес береді. «Қирағат» оқулығы өз құрылымында жас оқушыларға табиғатқа, жылдың төрт мезгіліне, сол кездегі аң-құс тіршілігінің ерекшеліктеріне, ауыл тіршілігіне, тұрмыс-тіршілігіне, т.б.Екінші бөлімде балаларды еңбексүйгіштікке, еңбекқорлыққа, адамгершілікке үйрететін практикалық әңгімелер жинағы берілген. М.Дулатуланың қызметі негізінен саяси, тарихи, әдеби зерттеулер болғанымен, оның ағартушылық қызметі мен атқарған көптеген істері әлі де өз зерттеушілерін күтуде. Әдебиеттің барлық түріне тең қалам тартқан қаламгер, қоғамдық, қоғамдық қызметтегі тұлға М.Дулатұлы өмірінің мақсаты – бір күндік атақ-даңқ, уақытша байлық, мәнсіз дәреже емес, халқының азаттығы – биік мақсат, бұлтартпайтын темір қазық болғаны даусыз. Өйткені түрмедегі азап пен азапты қиын-қыстау кезеңде де ол соңғы деміне дейін сол жолдан тайған жоқ. ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 1.Назарбаев Н.Ә «Қазақстан – 2030» Алматы, Білім, 1997,-256 .б. 3. Әбсеметов М. «М.Дулатов (Өмірі мен шығармашылығы»). Алматы, 1995,-61 .б. 4. Бөлеев Қ., Мұратова А.Б., «Қазақ ағартушы-педагогтарының шығармашылықтарындағы халықтық идея». Оқу құралы. Алматы, Нұрлы әлем, 2009,-48-50 б.б б. 2.Ысмағұлов Ж. «М.Дулатұлының бес томдық шығармалар жинағы. 5. Қирабаев С. «Алашорда және ұлтшылдық әдебиет. Ұлт тәуелсіздігі және әдебиет», Алматы, Ғылым, 2001,-26 .б. 6. Томихико У. «Мировоззрение казахских интеллигентов в начале ХХ века. О книге Мир-Якуба Дулатова «Проснись, казах!» Токио, 1997. 7. Әбдиманұлы Ө. «ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиеті» Оқулық. Алматы, 2012,-207.б. 8. Ісмақова А. «Алаш әдебиеттануы» Алматы, «Мектеп», 2009, -272-273б.б 9. Дулатбеков Н. «Алаш ардақтылары»: Санкт – Петербург іздері. Алматы, «Таймас» баспа үйі, 2013,-219.б. 10.Дулатов М. Бес томдық шығармалар жинағы. Үшінші том:көсемсөз, әдеби-сын және зерттеу мақалалары, қазақ тілінде басылған кітаптар көрсеткіштері. // Құраст: Г.Дулатова. С.Иманбаева. Алматы, «Мектеп баспасы» ЖАҚ, 2003, -206-202 б.б. 11. Дулатов М. «Таңдамалы шығармалар жинағы» Алматы, 1989, -48-50.б. 12. Бәкір Қ.Ә. Алаш қозғалысы саяси топ басшыларының әлеуметтік көзқарастары: Жоғары оқу орындарына арналған оқу құралы. –Астана: «Сарыарқа» БҮ, 2008, -66-68 б.б. 13.Қозыбаев М. «Тарих зердесі» 1-том Алматы, 1998, -50-59 б.б. 14. Негимов С. Жасын. Егемен Қазақстан -8 қыркүйек. 2010,-5 .б. 15. Елім деп соққан ұлы жүрек: Халқымыздың көрнекті қоғам қайраткері, ағартушы, публицист М.Дулатұлына арналады. //Құраст: В.Қ.Күзембаева. –А., Орталық ғылыми кітапхана, 2002, -275 .б. 16. Ысқақұлы Д. Қазақ әдеби сынының тарихы. Алматы, «Қазығұрт» баспасы, 2011,-52-53.б.б. 17.Қамзабекұлы Д. «Алаш және әдебиет». –Астана: «Фолиант», 2002,-39-40.б.б. 18. Дулатов М.шығармалары: Өлеңдер, қара сөздер, көсемсөз. Қаз. ССР Ғылым акад., Әуезов атын. Әдебиет және өнер инст-ты. // Құраст.М.Әбсеметов, Г.Дулатова. Алғы сөзін жазған Ж.Ысмағұлов. –А., Жазушы, 1991, -85-86б.б. 19. 20-30 жылдардағы қазақ әдебиеті. 1-кітап. Алматы, Ғылым, 1997,-207-208 .б.б. 20. «Алаштың ардағы». Тілдерді дамыту басқармасы. «Руханият орталығы». –Астана, 2008ж. -35-36 б.б. ҚОСЫМША А Танымдық мақсаты: М. Дулатұлы шығармашылығы бойынша оқушылардың алған білімдерін бекітіп, пысықтай түсу. Тәрбиелік мақсаты: оқушыларды ізденуге, ойды саралай білуге үйрету. Дамытушлық мақсаты: оқушылардвың сабақтағы белсенділігін арттыру. Сабақтың жабдығы: бірнеше бөлікке бөлінген айналмалы барабан, сұрақтар, рет саны, эмблемалар. Сабақта қолданылатын әдістер: сұрақ-жауап арқылы пікірталастыру. Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру кезеңі ІІ. Ойынды жүргізу тәртібі: Оқушылар күні бұрын топтарға бөлініп, әрбір топ өздеріне ат таңдап, басшыларын сайлап қояды және өздеріне эмблема даярлап, өңірлеріне қадап алады. Топ басшысы барабанды айналдырады. Көрсеткіш таяқша қай бөлікке келіп тоқтаса, сол конверттегі сұрақ ашылып, соған жауап беруге дайындалады. Дайындалуға 1 минөт уақыт беріледі. Барабанда музыкалық үзіліс деген де бөлік бар. Егер барабан көрсеткіші осы бөлікке келіп тоқтаса, сол топ оқушылары не халық әндерін, не терме, не қазіргі қазақ композиторларының шығармаларын орындайды. “Сайыс ұпайлары” көрсеткішінде әр топтың жинаған ұпайлары көрсетіледі. Конвертке салынатын сұрақтарды мынадай үлгіде жасадым: 1-сұрақ. М. Дулатұлының өмірі жайлы не білесің? 2-сұрақ. М. Дулатұлының жинағына қандай өлеңдері кірген? Өзіңе ұнаған бір өлеңін жатқа айт. 3-сұрақ. “Оян, қазақ!” үшін неге қудаланды? 4сұрақ. “Азамат” жинағы қашан шықты? Оған қандай шығармалары енді? Өзің қалаған бір өлеңіне талдау жаса. 5сұрақ. “Бақытсыз Жамал” – қазақ романдарының алғашқы қарлығашы дегенді қалай ұғасың? 6-сұрақ. “Бақытсыз Жамал” романының негізгі тақырыбы мен идеясы? 7-сұрақ. Міржақып Дулатұлы - ұлағатты ұстаз. 8сұрақ. М. Дулатұлы неліктен аудармамен шұғылданған? Кімдердің шығармаларын аударды? 9сұрақ. М. Дулатұлы өз шығармашылығын қандай бүркеншік атпен шығарған? 11-сұрақ. М. Дулатұлы саған ұнады ма? Ұнаса несімен ұнады? “М. Дулатұлы шығармашылығының маған әсері” деген тақырыпта шағын шығарма жаз. 1сұрақ. М. Дулатұлының қандай ғылыми еңбектерін білесің, онда қандай мәселелер сөз болады? ІІІ. Топ басшылар сайысы. Сайыстың барысында жеңімпаз топ анықталмай, екі жақ бірдей ұпай жинаса, қосымша дайындалған сұрақтар бойынша жарысады. ІУ. Сабақ қорытындысын шығару. Оқушылардың білімі жеке-жеке бағаланып, ұпайлар қосындысы нәтижесінде жеңімпаз команда анықталады. У. Оқушылар білімін бағалау. Сабаққа белсене қатысып, жақсы жауабымен көзге түскен оқушыларға тиісті баға қойылады. УІ. Үйге тапсырма: “Бар екен таудан аққан таза бұлақ” деген тақырыпта (М. Дулатұлы шығармасы бойынша) шығарма жазып келу. жүктеу/скачать 63,07 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|