ІІ. Қазақстан Республикасы темір жол көлігінң экономикалық жағдайын бағалау

Ауылдарда үстемдік еткен патриархальді феодалдық қарым қатынас өндіріс күштерін дамытуға тұсау болды. Елдің келешекте дамуына темір жолдың жоқтығы, байланысжүйесінің жетімсіздігі кері әсерін тигізіп отырды. Ежелгі Жібек Жолы және байланыс жүйелері XIX ғасырдың орта шенінде жарамсыз жағдайға жетті. Түркістаннан Верныйға және Семейге дейін жету үшін 70-80 күн қажет болған.

Тауарларды алыс қашықтыққа тасу аса үлкен шығынға ұшыратты, ал көлік арба жолдары 1917 жылға дейін кең таралмаған теміржолдарды алмастыра алмады.

Қазақстандағы ең алғашқы теміржол желісі Каспий теңізі мен Арал теңізін Үстірт арқылы қосу жобасы тіпті, XIX ғасырдың 50- ші жылдарында ақ пайда болған (В.Шукшинцев Каспий және Арал теңіздері аралығындғы теміржол.)

60-шы, 70-ші жылдардың басында Ресей теміржол құрылысы дами бастаған кезеңде, Қазақстан және Орта Азия бойынша теміржол жүйелерін жүргізу жөнінде басқа да жобалар дүниеге келе бастады.

Көптеген кәсіпкерлер түрлі ұсыныс жобаларымен жол қатынасы Министрлігіне келе бастайды. Ең бірінші кезекте Орынбор Ташкент жолына байланысты құрылымдар болды.

1874 жылы Орынбордан оңтүстікке дейінгі жолда зерттеу бойынша Орыс географиялық қоғамының Орынбордағы бөлімі арнайы комиссия құрады. Бірақ пәрменді нәтижеге қол жеткізілмеді. XIX ғасырдың 70-ші жылдарында Қазақстан теміржол құрылысы саласындағы 1877 жылы қаңтарында іске қосылған Самар Орынбор (уқытша Чкалов) жолы жалғыз қомақты нәтиже болды. 1880 жылдардың орта шенінде Каспий жағалауы теміржолының құрылысы басталды. Бұл кезде Ресейдің Орта Азиямен сауда саттығы үздіксіз өсіп, 80-ші жылдардың басында жылына 35-40 млн. сомға жетті, яғни XIX ғасырдың орта шегіндегімен салыстырғанда жеті есе өскен деген сөз. Бұл жолдар әскери мақсатта салынғанымен, жақын уақытта олар экономикалық үлкен маңызға ие болып, капиталға Орта Азия есігін ашты. Мұнымен қоса, теміржол құрылысының аумағын кеңейтуді талап еткен Орта Азия және Қазақстан шикізат көздері мен тұтыну нарығын иелену қажеттілігі туды.

Бұл Түркістан және Сібірді рельс жолы арқылы қосу жобасымен түсіндіріледі. 1874 жылдың өзінде генерал майор Дубельт Тюмень – Ақмола - Ташкент жолы жөніндегі жобасымен Министрлікке келді. Ал 80-ші жылдардың ортасында орыс буржуазиясының көзқарасын жақтағаны қостап, тіпті Ташкент – Верный - Семей трассасын еске салады. Бұл кездегі Қазақстандағы теміржол санын Ресеймен салыстыруға келмейтін еді. Қазақстанның әрбір 1000 шаршы километріне бар жоғы 0.97 км. теміржолдан келді. Ал бұл уақытта Рессейде бұл көрсеткіш 11.3 км еді.

Қазақстандағы теміржол жүйесінің алғашқы құрылысы 1893 жылы басталған еді. Бұл ұзындығы 369 километрлік Покровская Слабода Орал тар табанды жүйесі болатын. Оның 13-і Қазақстан территориясымен өтетін. Кейін бұл жүйе кең рельске ауыстырылды, ал төрт жыл өткен соң, бұрынғы дала өлкесінің жерімен өтетін Урбах-Астрахань(77км), Астрахань-Александров Гай (107км) ені 1000 миллиметрлік тар табанды жол салынды. Қазақстан территориясындағы алғашқы теміржол магистралі Покровская Слобода-Орал (1913жылы бүкіл аумақ 1524 мм рельске көшірілді) көшірілді торабының құрылысы Батыс Қазақстаннан ауылшаруашылық жүктерін көп, әрі жылдам жіберуге мүмкіндік туғызды. Өз кезегінде бұл аймаққа өнеркәсіп жүктері де (мұнай, керосин, май, қант, қағаз, т.б) тасылды.

Қазақстанның Солтүстік аудандарын көтеруде Транссібір теміржол құрылысының атқарар рөлі үлкен болды. Зерттеулер 1887-1889 ж.ж жүргізіліп, жолдың негізі 1891 жылы бірден шығыстан да (Владивастоктан, Хабаровскіге дейін) және батыстан да (Миелсадан Челябинскіге, бұдан соң Ока өзеніне дейін) жүргізіле бастады. Сібір магистральінің батыс бөлігі 1896 жылы іске қосылып, оның 190км-і Қазақстан территориясынан өтеді.

Жұмыс 1901 жылдың көктемінде басталып, (Орынбордан, ал 1912 жылдың күзінде Ташкент аймағынан бастап) 1906 жылдың басына таман аяқталған еді. Магистраль бойынша жұмыс 1906 жылдың 1 сәуірінен бастап жүргізілді.

Орынбор-Ташкент жолы Қазақстан аймағында 1660 километрге созылған. Бұл осы аймақтағы ең ұзын жол. Осы жол арқылы мақта, жеміс-жидек және т.б ауылшаруашылық өнімдерін Орта Азия мен Қазақстаннан Ресейге шығаруға үлкен мүмкіндік туды.

Қазақстан территориясынан өтетін Ақбұлақ станциясынан басталып (Електің оңтүстігіне қарай 36-40км), Келес станциясына дейін жететін Орынбор - Ташкент теміржолының құрылысы 1901 жылы Ташкент маңында басталады.

1668 км. қашықтықты алатын бұл жол 1906 жылы іске қосылды.

XIX ғасырдың соңы мен XX ғасырдың бастапқы кезінде салынған Қазақстан территориясы бойынша өтетін теміржолдардың қатарынан мыналарды атап өтуге болады: