Т†лен …бдiк?Лы парасат майданы таЎдамалы Алматы «Раритет» 2012

– 210 –
бґзбапты Јой жарыјтыј. – Ол осыны айтып, бар бiлгенiм
сол-ај дегендей таЈы Ґнсiз јалды.
БаланыЎ „Ўгiме сҐймейтiн јылыЈы маЈан ґнаЈан жој.
С†йтсе де с„тi тҐсiп, келген бетте аудан орталыЈынан
машинаныЎ табыла кеткенiне јуанып, к†Ўiлдi отырдым.
Тiптi командировкаЈа шыЈуымныЎ †зi с„тi тҐскен iс едi.
‡ткен жазда „лдејалай јонаЈасыныЎ Ґстiнде бейта-
ныс „йелден осы жајта тґратын бiр танысым жайлы ха-
бар естiгем. ОныЎ †зi с„тi тҐскендiктен шыЈар, „Ўгiмелесiп
отырЈан екi „йелдiЎ аузынан Б„тима деген есiмдi естiген
соЎ:
– Ѕґдай Ґшiн айтыЎызшы, – дегем „Ўгiмелерiн б†лiп. –
МґныЎыз к„дiмгi Серiкбаева Б„тима ма? Сiз оны јайдан
бiлесiз?
– Ѕайдан бiлетiнi несi? Институтта бiрге ојыЈан под-
ругамды ґмытып, маЈан бiрдеЎе к†рiнiп пе?! Ѕайдан бiлушi
ем? – деп „лгi „йел бiртҐрлi шамданып јалды. Шамда-
нып јалЈандыјтан, оныЎ кiмге тигенiн, балаларыныЎ са-
нын, јазiр јайда тґратынын да айтып бердi.
Содан осы жајја жол тҐскенде бiр соЈуды к†Ўiлiме
тҐйiп жҐрушi ем. Кiп-кiшкентай кезiмiзден бiрге ойнап,
бiрге жҐрген, бiрге ојыЈан Б„тима Јой...
Ѕымыздыј †скен боз јыратты јапталдап, жазыјја
шыјтыј. Жер бетi д†Ўгеленiп, алыста мґнартјан тау жо-
тасы алдымызды ораЈысы келгендей жарысып, к†кжиек
бойымен зымырап келедi. Ашыј терезеден тау јойнауы-
ныЎ саумал иiсi аЎјиды. Мен шiлде айыныЎ јалыЎ орта-
сында к†здiЎ жауын алып, јґлпырып тґрЈан Јажайып бiр
жасыл тҐстi тау б†ктерiне тамашалай јарап, рајатја шом-
дым. Бiрај к†п ґзамай бiркелкi гуiлдеген мотор Ґнiнен,
машинаныЎ ырЈауынан к†зiме ґйјы тыЈылды. Кiсi жа-
лыјтыратын ґзај жолда серiгiмнiЎ „Ўгiме бiлмейтiн ма-
јаупес бала болЈанына јынжылдым.
– Тојтатшы, шыраЈым, – дедiм де, с†мкемдi ашып,
iшiнен бiр б†телке коньяк пен стајан алдым. – …лi ґзај
жҐретiн болсај, зерiгiп †лермiз. Тым болмаса, ґйјы ашыл-
сын.
КоньяктыЎ аузын ашып, стајанЈа орталай јґйып,
шофер жiгiтке ґсындым.
– АтыЎ кiм сенiЎ?

– 211 –
– Мґрат.
– К„не, Мґрат, мынаны тартып жiбер. Таныстыј Ґшiн...
– АЈай, маЈан iшуге болмайды, – дедi ол басын шай-
јап. – Р†лде отырмын Јой.
– НеЈылушы едi, т„йiрi. Ѕалалы жер емес... Айдай
жазыј. Алып жiбер ендi.
Мґрат стајанды јаЈып салды да, тыжырынып, жеЎiмен
аузын сҐрттi. ‡йткенi жейтiн ештеЎе жој едi. ‡зiм елу
грамдай iшiп, б†телкенiЎ аузын жауып, јайтадан салып
јойдым. «Анекдот т„рiздi бiрдеЎе бастасам ба екен» деп
ойланып, Мґратја бґрылдым. Мґратым iшiмдiк к†тере
алмайтын бала екен. Екi шекесi, бетiнiЎ ґшы, к†зiнiЎ алды
демде јызарып шыЈа келiптi. БiрдеЎеге јуанЈандай †з-
†зiнен жымыЎ-жымыЎ етедi.
– АЈай, – дедi ајырында „лдејалай тiлiне оратылып. –
Жол ґзај јой, јарап отырЈанша „Ўгiме болсын... – Ол
бiр јолымен р†лiн басып, папирос тґтатты. – Мен †зiм
сiздердiЎ газеттерiЎiздi жыл сайын алдырып тґрамын.
Ѕазiр деген газетсiз кҐн жој секiлдi Јой †зi. Газет ојыма-
саЎ, саЎырау адам секiлдi, жаЎалыјтан јґр јаласыЎ...
‡ткен жылы... – Мґрат осы тґста мґрынын тартып,
јопаЎдап, јозЈалып јойды. Мґнысы „Ўгiмем ендi бас-
талды дегендi бiлдiргендей болды. – ‡ткен жылы сiздiЎ
газетте «Бајыт деген не?», «Махаббат деген не?» деген
тајырыпта бiрнеше мајала жарияланды. ЕсiЎiзде болар...
есiЎiзде болар деймiн-ау, газеттi басып шыЈарЈан †зiЎiз
Јой. Айтайын дегенiм, сол мајалада Бајыт деген јыздыЎ
АлматыЈа ојуЈа барЈан соЎ, ауылындаЈы жiгiтiн тастап
кеткенi айтылЈан. Сол кезде †зiмнiЎ басымда осындай
бiр жаЈдай болып едi.
Бґдан соЎ шофер жiгiт †зiнiЎ онжылдыјты былтыр
бiтiргенiн, С„уле деген јызбен к†птен достасып жҐретiнiн,
јыз ојуЈа кеткенде мґныЎ „кесi јайтыс болып, ере ал-
маЈанын, сол кеткеннен јыздыЎ хат жазбай јойЈанын,
менсiнбей тастап кеткенiн, сол Ґшiн бiр кҐнi iшiп алып,
суЈа кетiп †лмек болЈанын тiлiне оратылып отырып, тегiс
баяндап шыјты.
Мен баланыЎ тҐрiне јарадым. К†п болЈанда 19-да. «И„,
и„, адамдар тек осындай жаста Јана – он тоЈызында не-
месе жиырмасында Јана намыс Ґшiн, махаббат Ґшiн жан-

– 212 –
дарын јия алады. Мґндай жаста адам шындыј Ґшiн кҐ-
ресе алады».
– Ендi ойым айтады-ау, – дедi ол бетi шґјырая жыми-
ып, – осыныЎ б„рiн ана жолЈыдай газетке жазып жiберсе,
б„лкiм ол райынан јайтып, – кенет Мґрат осы мен не
сандырајтап отырмын дегендей кiлт тојтап, јызарып јоя
бердi, – КешiрiЎiз, аЈай, „ншейiн бiр ой Јой...
Бiз јойнаудыЎ етегiмен јайтадан шатјалЈа енгенде кҐн
к†зi бґлтја тыЈылып, тау iшi салјын тартты. Ауадан жаЎ-
быр иiсi сезiлдi де, iле сексеуiл сынЈандай кҐн шатырлап,
†ткiншi н†сер т†пелеп јґйып кеттi.
– Бiрај, – дедi Мґрат жарј еткен найзаЈай отына
немкеттi јарап, – ол јыз не ойласа, оны ойласын, јорла-
сын, мазај јылсын мейлi... МенiЎ к†Ўiлiм баяЈыша...
БаяЈыша сҐйем, айнымаймын. Ал бајыт деген не? – дедi
ол бґл бiр „шейiн зат дегендей јолын сiлтеп. – Бајыт
деген адамдардыЎ рухани јанаЈаты. Адам дҐниеге јана-
Јаттанбайды, бiлiмге јанаЈаттанбайды... ТаЈы немене...
атајја, шенге јанаЈаттанбайды, бiлiмге јанаЈаттанбайды.
И„, оны айттым Јой... Сонда ендi адам басја бiрдеЎеге
јанаЈаттануЈа тиiстi Јой... – Мґрат д„лiрек бiрдеЎе айт-
јысы келiп, саусајтарын жыбырлатты. – Айталыј, сiз бiр
јасиеттi iс Ґшiн жаныЎызды јґрбан етуге бел байлады-
Ўыз. Сiз †лiп кетесiз, бiрај к†здеген мајсатыЎыз орын-
далЈаннан кейiн, рухани јанаЈаттанасыз. Одан артыјтыЎ
сiзге јажетi жој. Сiз бајыттысыз. ТҐсiнiп отырсыз ба?
Мысалы, менi алайыј... Мен С„уленi ґнатамын. Егер С„у-
ле де менi тап †зiмдей ґнатса, мен Ґшiн бґдан артыјтыЎ
керегi жој. ЅанаЈат. Бајыттымын.
Мґрат, арај iшкiсi келмей, стајанныЎ бетiн жапјан
адамша алајанымен ендi ештеменiЎ јажетi жоЈын бiлдiрдi.
Жауын „бден басылды. Тау iшi жаЎарып, к†к майсаЈа
б†лендi. АлыстаЈы шыЎдар кҐн нґрына малынып, жар-
јырап тґр. Бґлт арасынан јґлаЈан тајтайдай жалпај с„у-
лелер сонау з„улiм аспаннан јґйылып жатјан сарјыра-
ма су секiлдi к†гiлжiм ајшыл тҐске боялЈан. Ѕај тґрып,
бґзыла бастаЈан жолмен машина ыЎыранып, баяу жҐрiп
келедi.
Мґрат бiраз Ґнсiз отырды да, iшiндегi сезiмiн басја бiр
т„сiлмен сыртја шыЈарЈысы келгендей мґрныныЎ асты-

– 213 –
нан ыЎылдап «Жарј етпес јара к†Ўiлiм неЈылса да» „нiн
бастап кеттi.
Шыдайды риза болып жар iсiне,
Ѕорлыј пен мазаЈына табынса да, –
деген тґсја келгенде с†зiн айјын айтып, операдаЈы бари-
тон дауысты артистерше бiртҐрлi јоразданып, гҐжiлдеп
кеттi. Бiрај јайырмасындаЈы биiк нотаЈа сојпай, „ндi
шолај аяјтады. Осыдан кейiн Мґрат јайтып „Ўгiме бас-
таЈан жој. Ѕайта баЈанадан бергiнi бекер айттым ба де-
гендей, јабаЈы тґнжырап, тҐнерiп, Ґндемей јалды.
МенiЎ де „Ўгiмеге заујым сојпады. ЖаЎбыр тамшы-
лары айЈыздаЈан терезеден бґралаЎдаЈан тау жолына, одан
„рiде к†сiлiп жатјан, к†сiлген сайын тегiстелген далаЈа
јарап, ойЈа шомдым. БiздiЎ жај осындай жазыј болатын.
Б„тима екеуiмiз талай јол ґстасып јыр асып, ауыл ешкiсiн
айдап „келетiнбiз. Балалыј шаЈыЎды – мына Мґрат
секiлдi албырт шаЈыЎды, туЈан жерiЎдi ойлаЈан сондай
т„ттi, рајат, мґЎды...
Машина бiркелкi ырЈап келедi...
II
ТуЈан жерiЎ, мейлi к†кмайса болсын, мейлi кезерген
ш†лейт болсын, б„рiбiр к†ркем де, ал балалыј шаЈыЎ
мейлi рајатпен †тсiн, мейлi жојтыјпен †тсiн, б„рiбiр бал-
дан т„ттi емес пе. Жаз бойы ЅоЎыраулы †зенiнiЎ жаЈа-
сында бие байлап, јымыз ашытатын он шајты киiз Ґй
менiЎ к†з алдымда „рјашан „сем, к†рiктi кҐйiнде
елестейдi. СолардыЎ кҐнге кҐйiп, јоЎырайып кеткен к†не
туырлыјтары да, тҐтiнге ысталЈан тҐндiктерi де, жел сој-
са сартылдап, сабалап тґратын Ґзiк баулары да к†Ўiлiме
алаб†тен ыстыј. Мен к†кжиектен шашырап, кҐн к†терiле
бастаЈанда-ај ш†пшiлердiЎ кешкi салјыннан аши јой-
маЈан саумал јымыздыЎ екi-Ґш кесесiн сiмiрiп салып,
†гiзге жайдај мiнетiнiнен бастап, бґл ауылдыЎ јашаЈан
јґлындарын јалай ґстап, желiге байлайтынын, жылјы
јайырып жҐрген балаЈа кемпiрлердiЎ не деп ґрсатынын,
тiптi с„скеде самауырдыЎ кернейiнен шґбатылЈан

– 214 –
к†кшулан, ащы тҐтiннiЎ желсiз тымыјта јайтiп
к†терiлетiнiн, тҐскi аЎызајта к†л жајтан јандай иiстер
келетiнiн, ајырында бајташылардыЎ кешкi айЈайы мен
шыбыртјылардыЎ сартылын, жґмыстан јайтјан
ш†пшiлердiЎ дабырлаЈан дауыстарын – б„рiн јалдырмай
башайлап суреттеп бере алар едiм. ‡йткенi бґлардыЎ б„рi
менiЎ балалыј шаЈымда к†рiп, бiлiп †скен белгiлi †мiр
Јой. К†зiмдi жґмсам болды, осылар тiзбектелiп, сол бґрын-
Јы ап-айјын, тҐсiнiктi јалпында алдыма келедi. Ж„не
к†Ўiлiмдi м†лдiр сезiмге толтырып, Јажайып мекен – ба-
јытты д„урен болып елестейдi. …лде бґлардыЎ б„рiн та-
маша етiп тґрЈан менiЎ аяулы балалыј шаЈымныЎ бей-
ЈамдыЈы ма екен?
Есiмде, бiздiЎ Ґй соЈыс басталЈан жазда Ајсуатта отыр-
ды. БiздiЎ Ґй деп отырЈаным – жездемнiЎ Ґйi Јой. ‡зiм
тајыр жетiммiн. «…кеЎ атја мiнген, билiк айтјан кiсi.
М„мбетейдiЎ iшiнде содан т„уiрi болЈан жој. Бiрај не
керек, кешегi аласапыранда б„рi кеттi... Ал шешеЎ болса,
соныЎ кҐйiгiнен †лдi» дейтiн маЈан Ґлкендер. Б„лкiм, со-
лардыЎ т„уiрлiгiнен болар, „кеммен д„мдес болЈан адам-
дар менi к†рген жерде жылыґшырап, маЎдайымнан си-
пап јалады.
Бiр кезде менiЎ де †згелердей ата-анам болЈанын, бол-
Јанда анау-мынау емес, елге сыйлы, јадiрлi, жајсы адам-
дар болЈанын шын сезiнгiм келiп, „лгi кiсiлердiЎ
мҐсiркеген с†здерiн м†лиiп, берiлiп тыЎдаушы ем. Бiрај
менiЎ к†Ўiлiмде саЈыныштыЎ, я уайымныЎ з„редей де
белгiсi бiлiнбейтiн. Мен ешкiмдi де саЈынбайтынмын,
iздемейтiнмiн. Ата-бабасыныЎ кiм екенiн бiлмей †сетiн
кембаЈал, сорлы балалардыЎ бiрi едiм.
КҐзде жґртты „скерге ала бастады. АуылЈа колхоздыЎ
активтерi келiп, бала-шаЈа, кемпiр-шалдарЈа дейiн жи-
нап, митинг †ткiздi. Онда ОтанымызЈа шабуыл жасаЈан
жаулардыЎ кiм екендерiн айтты. МайдандаЈы жауынгер-
лерге киiм-кешек, астыј ж†нелту туралы јаулы јабыл-
дады. Сол жиналыста «немiс», «герман» деген екi с†з
естiдiм. Бiрај олардыЎ екеуi бiр-ај адам ба, „лде јосы-
лып жҐрген одај па, ол арасын айыра алмадым.
ШајырылЈандардыЎ б„рi ауданнан јаралып келiп,
жҐретiн кҐндерiн бiлiп, елмен јоштасып жатты. Ѕатын-

– 215 –
дар елдiЎ з„ресiн алып, дауыс јылып, кейбiреулерi
соЈысја бiрге баратындай бала-шаЈасымен ауданЈа бiрге
аттануда.
«Повестка» бiрiнен соЎ бiрi келiп жатыр. Еркектер
жҐрер алдында ауыл Ґйдi аралап, д„м татып кетедi.
ТґрЈынбек деген „зiлјой жiгiт бiздiЎ Ґйден д„м татып
отырып:
– Осы ҐйдiЎ д„мi айдап, аман-сау оралар ма екенбiз,
мына бiр јасыјты алып кетейiн, барЈан соЎ орнына
немiстiЎ јасыЈын салып жiберермiн, – деп сабы майыс-
јан јалайы јасыјты салып алЈанда јайЈы жґтып, тґнжы-
рап отырЈан шалдар да мырс етiп:
– Апырмай, ТґрЈынбек-ай, „зiлiЎ-ай сенiЎ, „й, јал-
майды-ау сҐйекке сiЎген мiнез, – деп јайран јалып,
бастарын шайјасјан.
ЖелтојсанныЎ орта шенiнде еркек кiндiктен ж†ндi ешкiм
јалмады. К„рi шалдар, сосын жездем Јана. ЖездемнiЎ iшкi
сарайында †кпесi ме, „лде жҐрегi ме – „йтеуiр бiр мҐшесi
к†птен ауырып жҐретiн. СоЈан байланысты жарамсыз
болып јайтып келдi. «Д„м шыЈар байЈґсты жiбермеген,
денсаулыЈы да ж†ндi емес јой» дестi јатындар жаЈы.
Содан јаЎтар †ттi, ајпан †ттi. НаурыздыЎ басында кел-
ген екiншi повестка ештеЎеге јаратјан жој, жездеммен
бҐкiл ауыл болып, жылап јоштастыј.
‡стiп ауыл тiршiлiгi аяј астынан †згердi. Жґмысја
бiрыЎЈай јатындар јалды.
Олар боранды кҐндерi јар к†мiп, жермен-жексен бол-
Јан маяларды аршып, тiстескен мґздај ш†птi шотаяјпен
суыратын. Сосын шанаЈа тиейтiн. К†ктемде арыј б†ге-
генде жалпај кҐректердi жерге зорЈа сiЎiрiп, шым оятын.
Егiндi јол орајпен орып, астыј толы јапшыјтарды кiрге
жалЈыз к†терiп апаратын. ‡гiзге еркектерше жайдај
мiнетiн. Уајытында тамај iшпегендiктен, шетiнен асја-
зандары ауыратын.
Сол кездегi ауыр хал †мiрiмнiЎ еЎ к†Ўiлсiз
к†рiнiстерiнiЎ бiрi болып јалды. Кейiн университетте
ојып жҐргенде тарих сабаЈынан ?лы Отан соЈысыныЎ
зардаптары туралы лекция тыЎдап отырЈанда к†з алдыма
јираЈан Ґйлер, †ртенген јалалар, снарядтар тҐтiнi емес,
жҐздерi кҐп-кҐреЎ болып, †лгенше титыјтап, айырдыЎ

– 216 –
сабы ойып тастаЈан алајандарына, тiлiм-тiлiм болЈан
беттерiне тґзы жој сары май жаЈып, киiз Ґй iшiнде таЎ
бозындай алагеуiм с„уле шашып тґрЈан ошај отына аяј-
јолын жылытып, јайнап жатјан јазанЈа меЎ-зеЎ јарап,
белгiсiз бiр себеппен жылап отыратын ауру јатындар
елестейдi.
Дегенмен, тiрi пенденiЎ аты тiрi пенде Јой. БґрынЈы-
ша жер жыртылды, тґјым себiлдi. Мал т†лдеп, ферма
јырЈа к†штi. Шiлдеде орај басталды.
Мiне, осы кезде бiздiЎ ауылЈа сґмдыј жаман хабар келе
бастады. Ѕатарынан Ґш адамЈа јара јаЈаз шыјты. Ара-
сынан ай толмай ТґрЈынбектен јара јаЈаз келiп, оны бҐкiл
ауыл болып естiрткенде бейшара шешесi ?лбике к†зiмiзше
жынданып кеттi.
АлЈашында кемпiрдiЎ жынданЈанын ешкiм байјаЈан
жој. Шалдар естiртiп болып, јатар тґрЈан „йелдердiЎ бiрi
бетiн басып, к†рiсуге ендi тајай бергенде, кемпiр ојыс
артына бґрылып, жерошај басында бос шелектi тґмсы-
Јымен тҐрткiлеп тґрЈан ешкiге «шек» деп јалды. Кемпiр
таЈы да «шек, „й!» деп табалдырыјтан сҐрiне аттап, ешкiнi
јуа ж†нелгенде де жґрт бiртҐрлi аЎтарылып јалЈанмен,
б„лендей бiр ойЈа келе јоймаЈан. Кемпiр ешкiнi јуып,
ґзай бердi. …лден соЎ ешкi бiр жајја, кемпiр бiр жајја
лаЈып бара жатјанын к†рген жґрт шошынып, дҐр ете
јалды.
– Сајта, јґдай, мынау сау емес јой?!
– Кемпiр жынданып кеттi, – деген бiреудiЎ айјайы
шыјты.
Екi „йел соЎынан жҐгiрiп, шалдардыЎ бiрi атпен јуды.
Ајыры ескi к†ЎнiЎ тґсынан ґстап, ауылЈа жетелеп алып
келгенде, кемпiр бiрiмiздi таныЈан жој. Аппај јудай шашы
жалбырап, бетi јисайып, ыјылыј атып, есiрiк буып тґр
екен. Ешкiм тiктеп бетiне јарай алмады. К†птi к†рген
јарттардыЎ †здерi «Аллалап» беттерiн бҐркей бердi.
БайЈґс кемпiрдi жазылар деп ойлап едiк, жазылмады.
Жын ґрЈан кҐйiнде бiр айЈа жетпей јайтыс болды. Тек
†лерiнiЎ алдында ТґрЈынбектiЎ атын айтып, к„дiмгiдей
денi сау адамша жылаЈан екен десiп жҐрдi жґрт.
КемпiрдiЎ жетiсiн бергеннен кейiн «шаЎыраЈы тым
болмаса, осы жаз жыЈылмасын» деп ылЈи †зен жаЈасын-

– 217 –
даЈы јыстауларында отыратын МаЈрипа киiз Ґйiне к†шiп
кiрдi. ‡зi бiр дiндар, јамк†Ўiл, ауру „йел едi. Жґмысја
бiр кҐн барса, бiр кҐн жатып јалады. Жетi сайын жайсыз
тҐс к†рiп, јґдайы нан пiсiрiп, балаларЈа Ґлестiрiп жҐргенi.
Бiз кҐйiЎкiреп пiскен д†Ўгелек, ыстыј нанды алып жа-
тып, «јґдайыЎыз јабыл болсын» деп бата беремiз. Кейде
мен iшiмнен «осы кiсiнiЎ-ај не тiлегенi орындалса екен»
деп шындап тiлейтiнмiн.
КҐйеуi Серiкбай майданЈа бригадир болып жҐргенде
кеттi. Ѕыр мґрынды, јияјтай јара мґрты бар, аздап
мґрнынан с†йлейтiн.
Б„тима деген жалЈыз јызы менiмен шамалас... Шашы
жалбыраЈан, талдырмаш, ајсары јыз. Шашы к†зiне тҐсе
берген соЎ, басын „лсiн-„лсiн кейiн серпiп, сiлкiп тастай
берудi „дет јып кеткен. АуылдыЎ јалЈан балалары бiзден
бiрсыдырЈы ересектеу болЈандыјтан, Ґлкендерге
к†мектесiп, жґмыс басында жҐредi. ЕЎ болмаЈанда
ш†пшiлерге сусын, тамај тасиды.
Б„тима екеуiмiз аяј-јолымыз жарыј-жарыј боп, ауыл
сыртындаЈы јґлаЈан ескi к†ЎнiЎ арасында кешке дейiн
жалыјпай ойнаймыз.
Бґл к†Ўдер атам заманЈы ескi мекеннiЎ јалдыјтары
болатын. Жел мен жаЎбырдан, јар суынан, ешкi-лајтар-
дыЎ тґяЈынан тегiс дерлiк топырајја к†мiлiп,
јайсыбiреулерi молаЈа ґјсап, жґмыр т†мпешiкке айнал-
Јан. Жыл сайын маЎайына јара шаЈыр, ащы жусан †сiп,
сол кҐйiнде јурап, Ґгiтiлiп тҐсе бергеннен, жерi јара то-
пырајтанып, жылма-жыл „лгi т†мпешiктердiЎ †зiн тегiстей
тҐседi. Кейбiр берiк јаланЈан ҐйлердiЎ Јана мҐжiлген
кесектерi айјын к†рiнiп, бiр кезде осы орында да адам
баласыныЎ тiршiлiк јґрЈанын бiлдiргендей болады.
Б„тима Ґйден жасаЈан јуыршајтарын „келедi. Мен
„лдејандай бiр алыс јиялдарЈа берiлiп жҐрiп, ескi
кҐлк†мiрдiЎ арасынан сырЈаныЎ, сајинаныЎ, кеселердiЎ
тот басјан сыныјтарын жинаймын. С†йтiп Ґй болып ой-
наймыз. Ол – б„йбiше, мен – отаЈасы. «Б„йбiшем» маЈан:
– Ѕу шґнај јґдай, биенi неге јайырмайсыЎ?.. ЅґлынЈа
суды кiм бередi?.. Осы ҐйдiЎ еркегi сен бе, жој, мен бе? –
деп ш„Ўкiлдеп ґрсып жҐредi. Б„тима жалпы жайшылыј-
та да, ойнаЈанда да айјайлап ґрсып жҐрудi ґнататын.

– 218 –
¦й сыртында «желiмiз» бар. Бие саууЈа «желiнiЎ» ба-
сына барЈанда, мен ендi отаЈасылыјты јойып, бие бола-
мын, сауылып болЈаннан кейiн јґлынЈа айналамын, одан
соЎ Б„тиманыЎ «ой, жамандатјыр, желiнi Ґзе ме, ѕи-ѕи,
шу» деп айјайлап јуалауы Ґшiн таЈы да б†тен жылјы
болуыма тура келедi.
Кейде кесенiЎ сыныјтарына јґйып «јымыз» бередi.
Берер алдында †зiнiЎ шешесiне ґјсап сапырып отырып
алатыны бар. Мен жалыЈып кетем.
– Уа, б„йбiше, јґйсаЎшы, отыра беремiз бе?
– ОтырсаЎ отыр, отырмасаЎ жҐре бер. Ѕымызды са-
пырмай адам iше ме?
– Бґл ендi ондай јымыз емес јой, – деймiн мен
мiЎгiрлеп.
Б„тима к†зiнiЎ астымен алара бiр јарап, ерегесiп са-
пыра тҐседi.
«Кеш болып», т†сек салып, ґйыјтауЈа кiрiсемiз.
К†зiмiздi жґмамыз. Ал ол јисаяр-јисаймастан:
– Тґр, таЎ атты, – дейдi.
– ТҐк те таЎ атјан жој, „лi жата тґру керек, – деймiн
мен ойынныЎ билiгiн Б„тиманыЎ бiр †зi алЈанына к†нгiм
келмей.
С†йтiп ауыл адамдарынан естiген, к†ргендерiмiздi јай-
талап, ґзај ойнаймыз.
Бiр кҐнi ымырт жабылып, биелер аЈытылып, ел жґмыс-
тан јайтјанда да ойын јызыЈынан босамай жатјан-
быз.
Б„тима кесектердi јаластырып б†лме жасап, оныЎ iшiне
«ыдыс-аяјтарымызды», јуыршај балаларымызды јойды.
Кiсi келген сыЎай бiлдiрiп, јазанЈа ет салЈан болды.
– ЅонајтарЈа јыстан јалЈан сҐрiмдi салайын. Бiр мал
жейтiн ж†ндерi бар. Еркегiмiз „лi жґмыста. Ѕой соятын
адам жој, – деп †зiмен-†зi с†йлесiп жҐр.
Мен шыбыј атты борбайлап, ҐйдiЎ тґсына шауып
келiп:
– Повеске келдi, соЈысја кетем, – дедiм ентiгiп. Асы-
Јып, тез с†йлегеннен шашалып јалдым. – Кетем, – дедiм
„Ўгiрлеп.
Б„тима менiЎ таЈы јандай ойынды шыЈарып тґрЈаны-
ма тҐсiнiЎкiремей, с„л ойланып јалды.

– 219 –
– …, „, соЈысја жҐресiЎ бе? Повеске ме... – дедi ар-
тынша. – Дґрыс, барсаЎ бар.
«БалаларымныЎ» бетiнен сҐйiп, «б„йбiшеммен» још-
тасып, соЈысја аттандым. ЅґлаЈан ескi Ґйдi айнала бере,
т†мпешiк јорданыЎ Ґстiне жата јалып, «немiстермен»
атыстым. «Немiстердi» тауысып бiтiрiп, соЎынан ој тиiп,
†зiм јґладым. Одан соЎ мына јайЈылы хабарды естiрту
Ґшiн ауыл СоветтiЎ бiр адамы болып, «јара јаЈаз алып»
Б„тимаЈа јайтып келдiм. Бґл жолы јабаЈым тґнжырап,
аузым јомпиып:
– ШыраЈым Б„тима, јатын †лсе, јамшыныЎ сабы сын-
ды, азамат †лсе, асјар тауым јґлады деген, – деп †зiм
жаттап алЈан ҐлкендердiЎ с†зiне салып алыстан ораЈыт-
тым. – СоЈыс аты соЈыс. КҐн сайын жаманат хабар кҐтiп,
б„рiмiз де јґдайЈа мiнажат јыламыз. Сен де бiр атаныЎ
шаЎыраЈы еЎ. Б„леншекеЎ М„скеу тҐбiнде ерлiкпен јаза
бопты! Ѕґдай...
Б„тима менiЎ с†зiмдi аяјтатпай, тап бiр майданда кҐйеуi
†лген „йелше дауыс јылЈан боп зарлап ала ж†нелдi. Д„л
осы кезде („лi кҐнге есiмнен кетпейдi) аза бойды јаза
јылып, ауыл жајтан аЎырап, дауыс јылЈан „йел Ґнi јабат
шыјпасы бар ма?!
З„ремiз ґшып, Ґй жајја тґра жҐгiрдiк. Келсек, уда-
шу. …йелдер к†рiсiп, жылап жатыр. Ат тырма жҐргiзетiн
БаЈила деген келiншек бетiн шиедей етiп тырнап тас-
тапты.
«?стадан к†птен хабар жој. Жајсылыјја жазЈай,
жҐрегiм јобалжи бередi», – деп жҐрген соныЎ алдында.
КҐйеуi колхоздыЎ жалЈыз ґстасы болЈандыјтан жґрттыЎ
б„рi, „йелi де атын атамай, «?ста» дейтiн.
– ?стекеЎ ш„йiт боп кетiптi, – деген с†здi естiгенде
жҐрегiм јысылып, јорыјјанымнан жылай алмай, алај-
тап, т†рде отырЈан шалдарЈа јарадым. Олар ґстаныЎ
†лiмiне тiкелей кiн„лi жандардай жҐздерiн к†рсете ал-
май, тґЈжиып, јарабет боп, жер шґјып отыр екен,
Бiраздан соЎ Таласбай молда ыЎыранып, аят бастаЈан
болды. Бiрај „йелдердiЎ дауыс јылЈан Ґндерi басылма-
Јан соЎ, аятын доЈарып, таЈы да т†мен тґјиып отырып
јалды. КҐмiстей аппај сајалына сорЈалаЈан жасты сау-
саЈымен јалай јаЈып јалып отырЈанын байјап јалдым.

– 220 –
– Ей, шырајтарым, т„Ўiрге јґлдыј, – дедi т†менiрек
отырЈан СҐйiндiк шал басын „реЎ к†терiп. Екi к†зi јып-
јызыл екен. – Т„Ўiрi деЎдер, – дедi таЈы онсыз да тар-
Јыл даусы шојалај жолмен жҐрiп †ткен арбадай iркiс-
тiркiс шыЈып. – ЖаратјанныЎ жазуы солай болса, бiз
јайтушы ек...
Таласбай ꥡiрентiп аятты јайта бастаЈанда, „йелдердiЎ
жылауы басылЈандай болды. Тек јайсыбiрiнiЎ лыјсыЈан
†ксiктi баса алмай, ыјылыј атып, јорс-јорс еткен Ґндерi
естiлiп тґр.
МолданыЎ ꥡiренген, сазды даусы мен јґранныЎ
тҐсiнiксiз јґпия с†здерi дҐниеден ырыздыј-несiбелерi
таусылып бiткен жандардыЎ соЎЈы тiлек-талабындай
јасиеттi сезiлiп, киiз ҐйдiЎ iшiнде лыј толы адамныЎ ара-
сынан бґл Ґндi бґзуЈа ешкiмнiЎ батылы бармады. Талас-
бай аятты бiтiрiп, «СґбыханЈа» тҐскенде, јґранЈа жетiк
шалдар ауыздары жыбырлап, кеуделерiн к†терiп, јол
жаюЈа јамданды.
Ѕґран бiткенде „йелдердiЎ арасынан таЈы бiр јарлыј-
јан зарлы дауыс шыјты. Бґл баЈанадан жылай алмай
есеЎгiреп, јґран ојыла бастаЈанда барып есiн жиып, жы-
лауЈа шамасы келген БаЈила едi. Керегеге бетiн берiп,
аЎырап, толЈај јысјан „йелдей теЎселе берген БаЈила-
ныЎ бетiн тырнатпай, екi јолын јайыра ґстаЈан екi „йел
де жаулыјтарыныЎ ґшымен беттерiн басып, сай-сҐйектерi
сырјырап, егiлiп тґр.
БаЈила „бден „лсiреп, жылауЈа шамасы жетпей, оныЎ
жанында тґрЈан Ырысбибi апай †зiнiЎ де екi бетiнен жас
сорЈалап: «БаЈилажан, жаным, есiЎдi жишы, сабыр етшi,
аз Јана сабыр етшi... Мґнша не јылЈаныЎ», – деп жалы-
нып, бетiн берi бґрЈанда Таласбай екiншi аятын бастап
кеттi.
БаЈила жылауын доЈарды. Бiрај жҐрегi јысылып,
есiнен танЈан адамша „лсiн-„лсiн ауып кетiп отырды.
ЖҐзiне јарап едiм, екi к†зi жґмылып, ерiндерi к†нтиiп,
бетi јаракҐреЎденiп, барлыЈып, iсiп кеткен екен. Тґла
бойым дiр ете јалЈандай болды. Алјымыма тiрелiп тґрЈан
бiр тҐйiншек ерiген мґздай жасја айналып, екi бетiме
тојтаусыз парлай бердi. Адам баласын осынша јинаЈан-
дай не жазыЈы бар екен деп ойлайтын секiлдiмiн. ‡кпе,

– 221 –
бауырымды тамырымен жиырып, бiреу бҐрiп тґрЈандай
iшектерiм солјылдап, јатты јиналып жыладым. Осы кезде
жґрттыЎ најтылы не затја жылаЈанын мен бiлмеймiн, ал
†зiм неге екенi белгiсiз ґста аЈайдыЎ јазасына емес, тек
БаЈиланыЎ јасiретiне Јана жыладым.
?станыЎ жетiсiн бергенше БаЈила дауыс јылып,
Ґйде отырды. Жетiсiн берген соЎ, ертеЎiне кҐн шыЈа
ауылЈа жылјы келгенде, јолына жҐген алып, Ґй сыр-
тына шыјты.
– Бар, БаЈиланыЎ атын „кеп берiЎдер, – дедi шелек
ґстап тґрЈан „йелдердiЎ бiрi.
Мен басына јара орамалды бҐркей жамылЈан
келiншектiЎ жанына тајап барып:
– Апа, атыЎызды мен „кеп берейiн, – дедiм ајырын
Јана. БiртҐрлi нґры с†нiп, †лi к†здей мелшиiп јалЈан
жанарына к†зiм тҐскенде, лыјсып келiп јалЈан к†з жа-
сыма „реЎ ие болып тґрдым. Ендi бiр јарасам, жылап
жiберерiмдi аныј бiлiп, т†мен јарап тґЈжия бердiм. Сон-
да да к†зiм жасја толып, алдыма ґсынЈан жҐген мен Ба-
ЈиланыЎ јолы су шайЈандай бґлдырап к†рiндi.
Жылјыларды иiрiп жҐрген СҐйiндiк атайЈа БаЈиланыЎ
тырмаЈа жегетiн АЈашкерiн жҐгендетiп алып, жетектеп,
ҐйiнiЎ сыртына алып келдiм. БаЈиланыЎ тiзгiндi алып
жатып, Ґн-тҐнсiз шашымнан сипаЈаны жҐйкемдi бiржола
босатып жiбердi. Келiп јалЈан †ксiгiмдi тојтата алмай,
бiртҐрлi ерсi дыбыспен шиј ете јалдым да, бiр жаЈынан
осыныма јатты ґялып, тҐк шаруам болмаса да жылјы
жајја јарай тґра жҐгiрдiм. ЖҐгiрiп келе жатып, арман-
сыз жылап алдым.
«Б„лкiм, тiптi ол †лмеген шыЈар, – деймiн, бiр жаЈы-
нан сенгiм келмей. – Б„лкiм, келер. Ѕалайша ол мҐлдем
†лiп јалды екен?.. Шiркiн-ай, б„рi де бекер болып, бiр
кҐнi аман-сау жетiп келсе! Шiркiн-ай, сондаЈы БаЈила-
ныЎ јалай јуанЈанын к†рсем!» – деп ойлаймын. Ж„не
маЈан с†йтетiн секiлдi болып к†рiндi.
– Жаратушы Алла таЈала, бар екенiЎ рас болса, с†йтшi,
тiрi јылшы! – деймiн жалбарынып. – Тiрi јылшы!!!
БаЈила атын тырмаЈа жегiп, орындыјја жайЈаса отыр-
ды да, шыбыртјыдан етi †лiп кеткен м„стек кердi божы-
мен жасјап, ш†пшiлердiЎ соЎынан жҐрiп кеттi.

– 222 –
Осы ојиЈадан кейiн Б„тима екеуiмiз «јара јаЈаз» ойы-
нын ойнамайтын болдыј. Тiптi биiк т†мпешiкке шыј-
јанда јырдан бауырлай јґлаЈан аттылы, арбалы жолау-
шылар, жайылымЈа шыјјан ауыл жылјылары, кешкiлiк
жґмыстан јайтып келе жатјан ш†пшiлер аныј к†рiнiп
тґратын ескi орынЈа баруды сиретiп кеттiк.
Ѕатарласа к†терген б†рененiЎ салмаЈы ҐлкендердiЎ
иыЈын јанша езгенмен, бойы кiшкене балалардыЎ иыЈы-
на жетпей тґратыны секiлдi, соЈыс таујыметi ел еЎсесiн
еЎкейтiп жiбергенмен, балаларЈа зајым салмайды. Бала-
лар сол б†рене жаншып, тер тамшылаЈан аЈалардыЎ
жҐзiне, тҐсiп кетсе, †здерiн де басып јалатынын сезiп,
јалай Ґрейлене јараса, соЈыс тудырып жатјан аласапы-
ран „рекетке де солай Ґрейленiп јарайды. Бiрај бала Ґшiн
соныЎ †зi жетiп жатыр емес пе?!
Немiстер шегiнiп, бiздiЎ „скерлер жау јолында јалЈан
јалаларды бiрiнен соЎ бiрiн азат етiп жатты.
Майдан жајтан хат-хабар Ґзiлген жој. БҐктелiп, мы-
жырайЈан хатты ашып жатып:
– Ал, к„не, ојышы, – дейтiн бiзге кемпiрлер. Бiз ала-
јандай бiр бет јаЈазЈа асыЈыс сҐйкелген айбај-сайбај
жазуды тани алмай, ежiктей бастасај:
– Осы немелерге мґЈалiм ай јаратып жҐр ме? Ѕарiп
танымаЈаны несi-ей, – деп шалдар кейiп, алЈашјы буын-
нан-ај с†здiЎ нобайын танып, †здерi жетелеп, айтып оты-
рады.
СолдаттардыЎ жазЈан хаттарына јарап, соЈыстыЎ ба-
рысын аЎЈару јиын едi. Ѕай жерде жҐргендерiн †здерi де
бiлмейтiн секiлдi, „йтеуiр аманбыз, бетiмiз iлгерi дейдi.
– Сонда мґныЎ iлгерiсi јай жај болды екен, – дейтiн
шалдар ойланып. – Сiр„, „рi кетiп бара жатјаны болар.
– Е, „рi кетпегенде, берi келе жатыр дейсiЎ бе?
– Тек јайдаЈыны...
– Бґ да бiр Алла таЈаланыЎ жазуы шыЈар, – деп шал-
дар „Ўгiмеге ауып кетедi. – ЕсiЎде ме, Т„ке, д„л соЈыс
басталар жазда осы ит бiткен ґлып, ауылды басына
к†теретiнi?..
– Иттi айтасыЎ-ау, мына патшаЈарлар (бiздi к†рсетiп)
ју таяјты мылтыј јылып, осы ауыл ҐйдiЎ арасында атыс-
ты Јой. Содан басја ойын јґрып јалЈандай. …, бґл ырым

– 223 –
дегеннiЎ †зi бастамай јоймайды Јой. Жарыјтыј баяЈы-
ныЎ баласы кетпеушi ме едi ајсҐйек ойнап, алтыбајан
теуiп... Марјґм ЅаратемiрдiЎ Ѕисыјмґрыны...
– ЖасаЈан ајырын јайырлы јылсын. Сґмдыј јой
„йтпесе.
АуылдыЎ шалдары заманныЎ бґзылуын иттердiЎ ґлы-
Јаны мен бiздiЎ ойынымыздан к†рiп, хат ојылып болЈан
соЎ тап осылай „Ўгiме соЈатын.
...Хат ојылып жатыр. ЖездемнiЎ хаты. Ојып отырЈан –
мен.
«... Госпитальда т†рт ай жаттым. Жазылып шыјјан соЎ
басја полкја жiбердi. Ѕґдай айдап СерiкбайЈа жолыј-
тым. Жылап к†рiстiк...»
К†зiмнiЎ астымен байјап едiм, МаЈрипа жылап отыр
екен.
«Екеуiмiз јазiр бiргемiз. Бґ да бiр медет болды. Жаны-
мызда Б„кенеев Тасболат деген таЈы бiр јазај бар. ‡зi
Жетiјарадан. АрЈын. ЖаЎЈабылдыЎ јызын алып отырЈан
АлдамжардыЎ К„рiмiне туыс екен. Мырзатайларды да
танып отыр...»
– Е-е, јґдай, „лгi „кесi јайтјанда келген туыстары
Јой, е-е, байЈґс-ай...
– Ѕандай ж„не... ондай жерде... И„, оји бер.
«Басја не айта берейiн. АЈайын жґртја бiзден с„лем.
Ѕайыр још, сау тґрыЎдар. Ѕґдай амандыјпен к†руге жаз-
сын. Шайјастан. 1942 жыл, 14 ноябрь.» ХаттыЎ јарсы
бетiне жауды жеЎермiз, оралармыз, јауышармыз деген
с†здердi шала-шарпы ґйјастырып, екi шумај †леЎ жа-
зып жiберiптi.
(Кейiн осы †леЎдi „нге јосып айтып жҐрдiк).
СоныЎ ертеЎiне Ґйге шолај бригадир Ержiгiт келдi.
– …й, Ѕатша, – дедi ол айтысатын билердей јамшы-
сын алдына јойып. – БайыЎнан хат алдыЎ. Аман екен.
Ѕґдай †зi жар болсын... Сен ендi АйырјґмдаЈы Д„ркем-
байдыЎ отарына к†мекшi боп к†шiп бар. Мына сорлы
жесiр-жетiмдерге айтуЈа аузым бармайды. БiлдiЎ бе, аузым
бармайды. СенiЎ к†ЎiлiЎ сау. ЕртеЎ к†ш... С†йт, шыра-
Јым.
Келесi кҐнi-ај апайым јырЈа к†шiп кеттi де, мен С„лен
кемпiрдiЎ Ґйiнде јалдым.

– 224 –
С„леннiЎ т†рт жасар јызынан басја ешкiмi жој. Ба-
ласы соЈыста †лдi, келiнi т†ркiнiне кетiп јалЈан. Кiшкене
јызды ермек етiп, кҐн †ткiзген болады. Басја бiтiрер тҐк
шаруасы болмаЈан соЎ, тамај iшiсiмен iЎiрде ерте жатып
јалады.
– ЅарЈам, жат, шамныЎ майы жој јой. АзЈантай
к„р„сiндi к†ршiден сґрап алдым, – дейдi маЈан да.
ЅараЎЈы б†лмеде кемпiр мен кiшкене јыздыЎ дем ал-
Јан дыбыстарына, ауыз б†лмеде жорЈалаЈан тышјандар-
дыЎ тыјырына јґлај тҐрiп, „рнеменi бiр ойлап, секем
алып жатып, ґйыјтап кетем. С„леннiЎ: «ШыраЈым-ау,
сабаЈыЎа бармаушы ма еЎ» деген даусынан оянып кет-
сем, терезеден бiлiнген болар-болмас таЎ бозы Ґй iшiне
алагеуiм с„уле берiп тґрады. ?йјылы-ояу кҐйiмде киiнiп,
с†мкемдi алып, тысја шыЈамын. Сiбiрлеп атјан таЎныЎ
мґздай ауасы бетi-јолыЎды шымырлата јарып, ґйјыЎды
шайдай ашады. АспандаЈы ґсај ¦ркер де, Ѕґс жолы да
Јайып болЈан, шојтай жарјыраЈан Темiрјазыј пен ТаЎ
жґлдызын Јана к†ресiЎ.
Мен ауылдыЎ шет жаЈындаЈы, айналасына ајјала
тґрЈызЈан ојшау Ґйге келiп, терезесiн јаЈамын. ¦йде
жарыј бiлiнгенде тамајтыЎ, жас т†лдiЎ, јураЈан ш†птiЎ
јышјылтым иiстерi 쥡кiген ауыз б†лмеге кiрiп, Б„ти-
маныЎ киiнiп болуын кҐтемiн. Басына јоЎыр б†кебай
орап, к†к пальто киiп, Б„тима шыЈады.
– Кеттiк пе? – дейдi ґйјыдан айыјпаЈан, манаураЈан
бiр Ґнмен. Сыртја шыЈып, јарак†леЎке шајта јґрЈај
јарды шыјырлата басып, даурыЈа с†йлескен ауыл бала-
ларына јосылып, јопаныЎ желсiз, тымыј ортасымен
†тетiн шана жолымен мектепке тартамыз. Ѕопадан „рi
шыјјанда шабындыј табанында отырЈан тҐйе ферманыЎ
тґсынан †темiз. Осы жерге келгенде алыста жайылып
жҐрген тҐйелерге сезiктене јарап, буралау бiреуi жеке-
дара б†лiнiп шыЈып, бiзге јарай тґра шаппас па екен де-
ген ойдан арыла алмай, †зен табанына тҐсемiз.
‡зеннен †ткен соЎ мектеп тиiп тґр. Т†бесiн јамыспен
жапјан јоржын Ґй. ОныЎ бiрiнде бiз ојимыз, екiншiсiнде
Ајторта апайдыЎ отбасы тґрады. Олар жазЈы демалыс
кҐндерi салјын болады деп, класс тґрЈан жаЈына к†шiп
алЈанда бiз аядай тар, јуыј б†лмеде јаламыз. КҐншы-

– 225 –
Јысја јараЈан класс терезесiнен бҐкiл ауыл к†рiнiсi, б†гет
жиегiндегi тоЈай, арыј-тоЈан, зираттар к†рiнiп тґрады.
Б„тиманыЎ Ґйден алып шыјјан бiр жапырај нанын ба-
лалар талап „кетпес Ґшiн сабај жҐрiп жатјанда б†лiп
жеймiз. …рине, „Ўгiме нанда емес јой. Бiрај †зiн бiртҐрлi
жајсы к†рушi ем. Тек мен Јана емес, оны бҐкiл кластаЈы
балалар †згеше сыйлайтынын сеземiн, сеземiн де, †зiмнiЎ
жајсы к†руiмнiЎ толыј себебi бар екен-ау деп ойлай-
мын.
Сол жылы јысјы демалыстан кейiн †кпеме суыј тиiп,
јатты ауырдым. Алдында бiр аптадай ж†телiп жҐргем.
Сабај Ґстiнде ыстыЈым к†терiлiп, буындарым сырјырап,
жҐрегiм айныды. АуылЈа јайтарда с†мкемдi Б„тимаЈа
бердiм. Тґла бойым јалтырап, „кетiп барады.
Жауып тґрЈан жылымыј јар бетiме, маЎдайыма тиедi
де, ерiп кетедi. Ауыл шетiне келгенде „лсiреп, буында-
рым дiрiлдеп, жолЈа отыра кеттiм. Салјын јардыЎ Ґстiне
јисайып, ґйыјтаЈым келедi. Ѕайтып оянбастай болып
ґйыјтаЈым келедi. Б„тима:
– Шыдашы, аз Јана шыдашы, – деп жалынып, бiр
јолымды иыЈына асып, сҐйретiп, шеттегi †з Ґйiне кiргiздi.
МаЈрипа апай менi к†рiп, шошып кеттi.
– К†тек, не боп јалды, – дедi з„ресi ґшып. – ТҐсi
бґзылып кетiптi Јой, јґдайым-ау.
– Сабај Ґстiнде ауырЈан...
– Ойбай, жаным-ай! Шешiндiр тезiрек. Алда жаным-
ай, байЈґс бала-ай!
МаЈрипа апай менiЎ аяЈымнан жартысы жој керзi етiктi
шешiп алып:
– Мынадан †лмегенде, несi јалушы едi, – деп босаЈа
жајја лајтырып жiбердi.
Пеш тҐбiне т†сек салып, менi екеулеп жатјызды да,
Ґстiме кҐпi-тонды Ґйiп, јымтап тастады. ТҐнге јарай де-
нем бґрынЈыдан да кҐйiп-жанды. Сонда да бетiмдi аш-
пай, тґншыЈа терлеп жатјан едiм... …лде ґйјысырадым
ба, „лде јызудан есiрiк буды ма, тҐннiЎ бiр уаЈында тас-
тай јараЎЈы б†лмеде ыдыс-аяј тґратын босаЈа жајта
тҐрегелiп жҐр екем.
– Ѕалјам, …бдiк„рiм, кел, жата јойшы, јорыјпа,
шыраЈым, жай ґйјысыраЈаныЎ Јой, – деп јолымнан тарт-

– 226 –
јан МаЈрипа апайдыЎ јалтыраЈан даусынан есiмдi жи-
дым. Ол кiсi менi јолымнан жетелеп, †зiнiЎ т†сегiне „келдi
де, жґп-жґмсај бауырына јысып, тас јып јґшајтап жат-
ты. Сонда, менiЎ жҐрегiм тарс-тарс соЈып, јорјынышым-
ды „лi баса алмай жатјанымда, †мiрiмде мґрным тыЈып
к†рмеген ана к†кiрегiнiЎ жанЈа жайлы, жґпар иiсiнен
жҐрегiме жан кiргендей денем балјып, рајатја шомып,
бiр јиял дҐниесiне енiп кеткендей болып, тек ендi жылап
жiбермесем екен деп, тып-тыныш маујымды басып жат-
тым. …лден соЎ барып ту сыртымда жатјан Б„тиманы
сездiм. Б„рiмiз бiр к†рпенiЎ iшiнде екенбiз. ОныЎ жып-
жылы, жґја денесi маЈан тиiп жатты. Демалысына јара-
Јанда ояу секiлдi. Аздап сергiген т„рiздi болып, бетiмдi
ашып к†рiп ем, Б„тима бетiмдi к†рпемен бҐркеп јайта
жапты да, т†бе жаЈымды јымтап, †зi жајын сыЈылысып
жатты.
ТҐнiмен бiресе ысып, бiресе тоЎып, „лсiн-„лсiн бас-
тырылыЈып, тынши алмадым. ЕртеЎiне кҐндiз де тґла
бойым кҐйiп-жанды. Кешкiлiк таЈы да есiрiк буып, сан-
дырајтай бастадым. К†зiмдi ашсам болды, пеш Ґстiнде
тґрЈан пiлтелi шам жанЈан †рттей алаулап, т†бенi, керме
жiпте iлулi тґрЈан орамал сҐлгiлердi јып-јызыл жалын-
мен жалап тґрЈан т„рiздi. Шамды јозЈаЈан сайын лап-
лап етiп, бҐкiл жер-дҐниенi †ртеп жiбергелi тґрЈандай
к†рiнедi.
– ‡ртендiк јой, шамды баспайсыЎдар ма? – деймiн
жан ґшыра айјайлап. МаЈрипа апай мен Б„тима маЈан
Ґрейлене јарайды. ШамЈа јарай ґмтылЈым келедi.
– Б„тимажан, молданы шајырып келе јойшы. Ѕорыј-
саЎ, шам алып шыј, тезiрек, – дедi менi тґрЈызбай басып
отырЈан апасы.
К†з алдымнан жап-жасыл саЈымдар жҐздi. Бидайыј-
ша жапырылЈан сол саЈымдармен јоса јґлап, јоса тґрып,
бiр јимылдар жасап жҐрген секiлдiмiн. Бiрај Ґй iшiнде
жалЈыз МаЈрипа апайЈа бой бермей аласґрып, есiрiктенiп
жҐргенiмдi †зiм сезгем жој. Бiраздан соЎ Б„тимаЈа ерiп,
јолына јґран кiтабын ґстаЈан молда атай келдi. Табал-
дырыјтан аттай бере:
– АмансыЎдар ма, шырајтарым! Алла таЈала бґл ша-
ЎырајтыЎ Ґйдегiсi мен тҐздегiсiн аман јылып, ырыздыј-

– 227 –
несiбе, бај-д„улеттен арылтпасын! – деп, јолымен бетiн
сипаЈанда, кеудесiн жапјан кҐмiстей сајалын да ґшына
дейiн салалап †ттi. Жайбарајат кҐлiмсiреген кҐйi менiЎ
жаныма малдас јґрып отырып, тамырымды ґстады.
Жґмсај, салјын алајанымен шекемдi басып к†рдi.
– Аяјтан †ткен суыј бар, – дедi ойланып тґрып. – Бiр
тамырды с†йлетпей тґр. Т„рiзi бiрдеЎеге јґлаЈан секiлдi...
МґзЈа јґлап па еЎ?
– ЅґлаЈам, – дей салдым, есiмде болмаса да. Молда
атай сол жайбарајат, дiндар, мейiрбан јалпында јалта-
сынан сия јарындашын алып, маЈан бiрнеше iшiрткi жаз-
ды. Содан кейiн јґран кiтабын басымнан Ґш айналды-
рып, ґшыјтап алды да:
– КалимаЈа тiлiЎдi келтiрiп жат, айналайын, ештеЎе
етпейдi. Жазылып кетесiЎ, – дедi сенiмдi Ґнмен.
– И„, „умин, јґдай айтјаныЎызды келтiрсiн, жарыј-
тыј, – деп жалбарынуда Б„тиманыЎ апасы. Молда ерiткен
сары май мен †лтiрген алмастыЎ бар ауруЈа мыЎ да бiр ем
екенiн айта отырып, алдына „келген шайдан екi-Ґш ке-
седей iштi де, дастарјан шетiн јайырып, бата јылып,
шыЈып кеттi. Молда кетiсiмен „жепт„уiр жајсарып јал-
дым. БаЈанаЈы бiлтелi шамныЎ лапылдап елестеуi басы-
лып, маЎдайымнан тер бiлiндi. Iшiрткi ездiрiп, шай iштiм.
Аздап к†Ўiлiм к†терiлiп, жанымда отырЈан Б„тимаЈа јарап,
жымиып кҐлiп јойдым. С†йтуiм мґЎ екен, Б„тима бетiн
басты да, жылап јоя бердi. ШешесiнiЎ неге жыладыЎ
дегенiне жауап берместен, т†мен јарап, солјылдап, к†п
жылады. Бiр кезде к†з жасын алајанымен сҐртiп, жас
жуЈан к†зiнiЎ астымен маЈан кҐле јараЈанда, мен оныЎ
јуанЈаннан жылап отырЈанын тҐсiндiм. Сонда жҐрегiмдi
жып-жылы сезiм билеп, †зiмнiЎ де тамаЈыма бiр ыстыј
тҐйiншек тiрелiп јалды.
* * *
Келесi кҐнi ґйыјтарда МаЈрипа апай «жарыј болып
тґрсын» деп сыјсима шамды кiр мен майдан жылтырап
тґратын јоЎыр ж„шiктiЎ Ґстiне жаЈып јойды да, менi
таЈы да орталарына алып жатты. МаЈрипа апай ауыр-ауыр
кҐрсiнiп, «тыныштыј, бейбiтшiлiк јыла к†р» деп т„Ўiрге

– 228 –
жалбарынып жатып, ґйыјтап кеттi. Б„тима да жастыјја
басы тиiсiмен ґйјыЈа кiрiстi. ‡зiнiЎ жатысы дҐниеде жа-
ман екен; ґйјысырап с†йлеп, ерсiлi-јарсылы аунап,
к†рпенi ашып тастады да, екi аяЈын тура менiЎ Ґстiме
кесе-к†лденеЎ арта салды. Мен орнымнан ептеп к†терiлiп,
Б„тиманыЎ басын жастыјја салдым. Бiрај ол екiншi рет
ашып тастады. Содан соЎ оны жастыјја јайта жатјызып,
iргесiн тiреп јымтадым да, †зiн јґшајтап жаттым. Мы-
сыјтыЎ баласындай жып-жылы, жґп-жґмсај. Бетiне јара-
сам, бетi де, аузы да ашыј жатыр екен. «СҐйгенi сґлу
болады» дедiм iшiмнен. ОныЎ †зi де осы кезде керемет
сґлу едi. ЅызыЈып кетiп, бетiнен, мойнынан иiскедiм де,
ајырын Јана шашынан сипадым. СоЈан јоса: «Шiркiн
Б„тима екеуiмiз бiр ҐйдiЎ баласы болсај јой, таЎ атјан-
ша осылай јґшајтап, иiскеп жатар ем», – деп те ойлап
јоям. Б„тима «Жој, оныЎ бола јоймас» дегендей, басын
шайјап, пысылдап, мґрнын ујалап, к†рпеден аунап
шыЈып кеттi. Осы кезде МаЈрипа апай оянды. Басын
к†терiп, јобырап кеткен шашыныЎ арасына јолын са-
лып жiберiп, бiр-екi јасыды да, к†йлегiн шґбалтып ор-
нынан тґрды.
– Ант атјырдыЎ јызы, жатысы иттiЎ жатысындай Јой
мґныЎ, к†рпенi ашып тастаЈанын јарашы. Ауырып жат-
јан балаЈа жел тигiзер ме екен, – деп Б„тиманыЎ Ґстiне
„кесiнiЎ ескi тґлыбын жапты. Содан кейiн «Егер Б„тима
тґлыптан ашылып јалса, јайтадан к†рпеге кiргiзiп алам
да, тґлыпты ар жаЈына тiреп јоямын» деп ойлап жатып,
†зiм де ґйыјтап кетiппiн.
* * *
ТаЎертеЎ Б„тима ојуЈа кетiсiмен, МаЈрипа апай јолына
кҐрек алып, мґз бетiнен јамыс кесiп „келуге к†лге кетедi.
Сыртта ајпанныЎ шуај кҐнi тҐсiп тґрады. ¦й сырты-
нан †ткен †гiз шананыЎ сыјыры, малЈа кейiген бајта-
шылардыЎ айјайы, ш†п iздеп, јора-јораны тҐрткiлеген
ауыл сиырларыныЎ м†Ўiрегенi ап-айјын естiледi. Сол
жылы ајпан айы ерекше тымыј болып тґрЈан. …рнемеге
к†Ўiлiм бiр б†лiнiп, денем де аздап жеЎiлдеген секiлдi
болды.

– 229 –
ТҐнге јарай јызуым к†терiлiп, таЈы да ш†л јысады.
Денем дiрiлдеп, жҐрегiм соЈып, «баяЈыдай шамныЎ ла-
пылдаЈаны елестемесе екен» деп з„рем кетiп, тҐк ойла-
мау Ґшiн, аузыма тҐскен с†здi айтып, МаЈрипа апай мен
Б„тимаЈа тҐн ортасында „Ўгiме айтыЎдаршы деп жалы-
намын. Олар менiЎ бґл с†зiмдi сандырај деп ґЈады. Сон-
дыјтан менiЎ айтјандарымды елеЎ јылмай, басыма дым-
дап орамал басып, сусын жґтјызып: «Жат ендi, јарЈам,
с†йлей берме, тыныш јана жата јой, б„лкiм, ґйыјтап
јаларсыЎ», – деп, бҐркеп жауып тастайды. ТҐннiЎ бiр
уаЈында булыЈып, ж†тел јысып, дем ала алмай жантала-
сып жатсам, МаЈрипа апай т†сегiнен ґшып тґрып, алды-
ма шылапшын јойып, басымды сҐйеп, жаратјанЈа јґлшы-
лыј етiп:
– Сајтай к†р, т„Ўiрi... жар бола г†р, – деп жалбары-
нып отырады.
Сол кезде Б„тима да т†сегiнен тґрып, јґманмен су
„келiп, iшк†йлекшеЎ кҐйiнде жаныма тiзерлей јалып,
бiрдеЎе деп кҐбiрлеп отырады. ЅґлаЈымды салып, тыЎ-
дап јалсам, «сајтай г†р, т„Ўiрi, жар бола г†р, т„Ўiрi» деп
шешесiнiЎ с†зiн јайталап отырЈанын естушi ем. Сонда
к†зiмнен жасым сорЈалап:
– ЅґрбандарыЎ болайын... – деп кемсеЎдеймiн. Бiрај
амал јанша, олар менiЎ бґл с†зiмдi де сандырај деп ґЈып:
– …бдiк„рiм, жат, јалјам, с†йлей бермешi ендi, жата
Јой, – деп с†зiмнiЎ аяЈын тыЎдамай, бҐркеп жауып тас-
тар едi. Сол ауырЈаннан наурыздыЎ аяЈында – далада ой-
дым-ойдым јара жер к†рiнiп, †зендерде сеЎ бґзылып, мек-
тепке б†гет бойымен айналып баратын кезде бiр-ај
тґрдым. С„лен кемпiр мен ауырып жатјанда бiр кҐннiЎ
iшiнде сырјаттанбастан јайтыс болып, кiшкене јызды
шешесi т†ркiнiне алып кетiптi.
Бґдан кейiн 1944 жылдыЎ ерте к†ктемiнде, тасыЈан
судан соЎ јыр бойына јызЈалдај тґнып, терiстiктен сој-
јан желмен бiрге к†к шалЈынныЎ, жусанныЎ, жарјабај-
таЈы жалбыз бен су сiЎген јамыс борыјтардыЎ иiсi кел-
генде, айналаны сар мґнарЈа б†ктiрген кҐзде де, кҐн са-
йын жеЎiс хабарын жеткiзген ајјырау јыста да осылар-
мен аралас, јґралас тґрып жаттым.

– 230 –
* * *
К†ктем айында сабајја ерте келiп, мектеп iргесiндегi
јара судыЎ јабаЈында кҐншуајтап отырмыз. ЖанымызЈа
бiзден бiр класс т†мен, алтыншыда ојитын Жарас келiп
отырды. ‡зi јаладан келген, орысша жајсы с†йлейтiн,
шылым шегетiн. Бґзыјтыј жайлы „Ўгiме айтып, «хули-
ганмын» деп мајтанатын. Жарас бiлегiн тҐрiп, јолында-
Јы «Прощай, Родина» деген жазуды к†рсетiп, тiзесiн
јґшајтап отырды. ЅызыјтаЈан балалардыЎ бiрi
тҐкiрiктеп, сҐртiп к†рдi. Кететiн тҐрi жој.
– Дурак ты! Бґны татуировка дейдi. Бґл ешјашан
кетпейдi. ‡йткенi инемен пiсiп жазады. БiлдiЎ бе? – дедi
Жарас бґзыј балалардыЎ кейпiмен к†зiн бажырайтып. –
Керек пе, јазiр-ај жазып берейiн.
– Давай, – деп јалды балалардыЎ бiрi.
Жарас класја барып, ґшына жiп ораЈан ине мен тущь
„келдi. Содан соЎ ш†птесiн, ыЎЈайлы жерге жайЈасып
алып:
– Ал келе берiЎдер, – дедi дауыстап. Балалар топыр-
лап, Ґйме-жҐйме болды. Бiраздан кейiн јолдарына
КремльдiЎ, бес жґлдыздыЎ суретi, «Не забуду родную
мать» деген с†з жазылЈан балалар бiлектерiн тҐрген бойы
кҐнге јыздырынып, бет-бетiне кетiп жатты.
– Ауыра ма? – дедiм бiреуiне.
– Ауырып тґр, – дедi мґрнын тыржитып.
– …й, тґра тґршы, – дедiм мен тущтыЎ аузын жауып,
кеткелi тґрЈан Жарасја. – МаЈан да жазып бершi.
– Пожалуйста, кел. Не деп жазайын?
– Б„тима деп жаз, – дедiм јґлаЈына сыбырлап.
– «Ф» ма, «Б» ма?
– Б, б, «баја» дегенде айтылатын «б».
Жарас иненi сияЈа батырып алды да, бiлегiмдi јыса
ґстап, пiскiлей бастады. Терiге кiрген иненiЎ ґшы
кiршiлдеп, жанымды шыЈарып барады. Сонда да ернiмдi
тiстеген кҐйi «Б„тима» деген с†здiЎ денемде м„Ўгi-баји
јалып јоятынына iшiмнен риза болып, к†птен аЎсап
жҐрген ерлiк сезiмдер денеме шымырлай јґйылып,
бiлегiмнiЎ терiсiн сыпырып тастаса да былј етпестен, Ґнсiз
шыдап бајтым.

– 231 –
Жарас «Б„тима» деп жазып болды да, неге екенi белгiсiз,
соЎына леп белгiсiн јойды. Сосын сиясыныЎ аузын жауып:
– Болды ендi, – дедi орнынан тґрып, – С„л кепкесiн
жеЎiЎдi тҐсiре бер. СоЎЈы сабајта бiлегiмнiЎ шымырлап
ауырЈанын сездiм. Сабајтан шыЈып, Б„тима екеуiмiз ауыл-
Ја тарттыј. КҐн к†кжиекке тајап јалЈан. К†ктем болса
да шаЎы шыЈып Ґлгерген јара жол бойымен Ґнсiз келемiз.
– Б„тима, – дедiм иыј тiрестiре јатарласып.
– Не? – дедi ол т†мен јараЈан кҐйi.
– БiрдеЎе к†рсетейiн бе?
– К†рсетшi, – Б„тима басын к†терiп, маЈан јарады.
Мен жазу жазылЈан јолымды алдына апардым да, нај бiр
Јажайып мҐсiнiнiЎ пердесiн сыпырЈалы тґрЈан мајтан-
шај мҐсiншiдей жеЎiмдi тҐрiп јалдым. ТҐрiп јалдым да,
†зiм таЎ јалдым. Бiлегiм кҐп болып iсiп кеткен. Жазула-
ры јанЈа араласып, сорЈышја сiЎген сиядай жайылыЎ-
јырап барып бiтiптi.
– Ой, бґ немене, – деп шошып кеттi Б„тима. Сосын
ежелеп ојып шыјты:
– Б-„-ти-и-м-а!
Б„тима јапелiмде не айтарын бiлмегендей:
– МґныЎ не? – дедi ајырын Јана.
«Шынында да, мґным не?» деген ой осы кезде †зiмнiЎ
де басыма келiп, соЈан жауап таба алмай, жерге јарадым.
– ?ят емес пе? МґныЎ не? – деп ызадан кҐйiп-пiскен
Б„тима онсыз да солјылдап тґрЈан бiлегiмдi жґлјып-
жґлјып жiбердi.
– А-а! – деп јалдым ауырсынып.
Б„тима оныма јарайтын тҐрi жој. «Неге жаздырдыЎ,
неге жаздырдыЎ?» деп жанымды к†зiме к†рсетiп, сiлкiлей
бердi.
– Сенде ґят жој екен, – дедi амалы таусылЈан соЎ. –
Мен ендi сенiмен с†йлеспеймiн. ‡зiЎ аулај жҐршi ме-
нен. Не јылЈан баласыЎ?..
Б„тима дуылдап, јызарып кеткен бетiн басып, менен
озып кеттi. Мен „лi де †з кiн„ма толыј тҐсiнбей, май
топырајја аяЈымды сҐЎгiте басып, соЎынан Ґнсiз ерiп
келемiн.
Ымырт жабылып, бiз ауылЈа тајаЈанда, Б„тиманыЎ
ашуы тарјап, менi кҐтiп алды.

– 232 –
– Ауыра ма? – дедi маЈан к†зiнiЎ јиыЈымен јарап.
Мен таЈы Ґндемедiм. «Ауырады» десем, намыс жiбермейдi,
«ауырмайды» десем, „лгiдей ґстап, жанымды шыЈара ма
деп јорјып келемiн.
– Кетпей ме ендi?
– Кетпейдi, – дедiм мiЎгiр ете тҐсiп. Осы кезде Б„ти-
маныЎ жылы жҐзбен жымиып јараЈанын байјап јалдым.
Басымды к†терiп, тура јарауЈа бата алмадым. Ж„бiрленiп,
жылап жiбергiм келдi.
– ЖҐршi ендi тезiрек, – дедi Б„тима јолымнан ептеп
ґстап, жалынЈандай бiр Ґнмен, – жҐре јойшы, кеш боп
кеттi.
III
Бiз жетiншi бiтiрген жылы (ол кезде бiздiЎ жајта он
жылдыј мектеп болЈан емес) соЈыс бiттi. Бiраз адам тiрi
јайтты. ОныЎ iшiнде менiЎ жездем мен Б„тиманыЎ „кесi
Серiкбай бар. Серiкбай ауыр жараланып, 10 айдай госпи-
тальда жатыпты. Сонда да жарасы толыј жазылмай, кел-
геннен кейiн де ој тиген жауырынына д„рi жаЈып, бай-
лап жҐрдi.
Бiрер айдан соЎ тiршiлiк јайта басталды. Ѕайтып кел-
ген кiсiлердiЎ јызметке тґратындары јызметке, јара
жґмысја тҐсетiндерi јара жґмысја тҐстi. Б„тиманыЎ
„кесi Серiкбай есепшiлiкке тґрды. Жездем ферма
меЎгерушiсi болып таЈайындалды. Ал менi мектеп
бiтiрiсiмен машина орајја салды. Ж„не мен бiр маши-
на орајтыЎ ојуын ојып жатјандай, бригадир емтихан
бiтпей тґрЈанда-ај ш†птi Т†лек сайынан шабатынымыз-
ды келiп айтып кеттi. Мен бґЈан дейiн мектеп бiтiрiсiмен
јалаЈа барып, мамандыј алатын бiр ојуЈа тҐссем деп
армандаушы едiм. Ендi сол арманымныЎ бос јиял
екенiне к†зiм жеттi. Бiрiншiден, менде ојуЈа баруЈа
јаражат жој едi.
– Сен ојып, менiЎ к†сегемдi к†гертпей-ај јойшы,
„кем! Ата-бабаЎ ојымай да нанын тапјан. Ел есiн жия
алмай жатјанда јайдаЈы јаражат, – деп жездем јатты
кейiгендiктен, соЈыстан пайда болЈан жҐрегiнiЎ ґстамасы
ґстап јала жаздап, „реЎ тојтаЈан.

– 233 –
Екiншiден, Ґстiмде јолдан тојыЈан жҐн шалбар, жҐн
шекпеннен басја лыпа жој. СоЈыс бiткен жылЈы керемет
таршылыјты кiм ґмытты дейсiЎ. Бой к†терiп, с„н тҐзейтiн
жасја келiп јалЈанда осыдан јиын ештеЎе жој екен.
¦шiншiден, колхоз да тас кенеше жабысып, айырылар
емес.
– Дырдай жiгiт болдыЎдар. Мерт болЈан аЈаларыЎныЎ
орнын басатын сендер емессiЎдер ме?! Кiм iстейдi мына
колхоздыЎ жґмысын?! ‡лмелi кемпiр-шал, ауру јатын-
дардыЎ жегiлуi жетпедi ме? Сендердi де мектеп т„рбиеле-
ген комсомол дейдi-ау. Ой, аузыЎныЎ iшiн ґрайын, – деп
басјарма сыпырта бојтаЈан. Шынында да, менiЎ тап осын-
дай сапырылыс кезде ојуЈа барам деуiмнiЎ жайлауЈа к†ш
жаЎа келiп, „лi Ґй де тiгiлмей жатјанда жайЈасып оты-
рып, шай iшпек болЈан ниет секiлдi ерсi жаЈы бары да рас
едi. Т†лек сайынан Ж„кей екеуiмiз жыл сайын шiлдеде –
бидайыј толысып, шiркей јанаты јурай бастаЈан кезде
ш†п шабуЈа кiрiсiп кетемiз. Ж„кей соЈыстан јайтјан, „лi
Ґйленбеген, „йел мiнездi к†Ўiлшек, момын жiгiт. Жґмыс-
ја берекелi, бейнетјор жан.
* * *
Бґл †ЎiрдiЎ ш†бi сол жылы †те биiк, „рi јалыЎ †стi.
Бiрај к†ктемгi жайылЈан судан жердiЎ бґрынЈы жарыј-
тары кеЎейiп, к„дiмгi јазаншґЎјырларЈа айналып, орајја
Ґлкен јиындыј туЈызЈан.
МенiЎ машина ораЈым тҐс кезiнде осындай бiр шґЎјыр-
Ја батып јалып, †зiм доЎЈалајтыЎ Ґстiне јґлап, оЈан јоса
орајтыЎ жҐзi јирап, тiрi „бiгерге тҐсiп жатјанымда ауыл
жајтан бiзге јарай екi атты јґлады. К†к жорЈа аттыЎ
Ґстiндегi басјарма болды, јарагер атја мiнген јалпајты
кiсiнi танымадым. Олар келгенде мен де †гiздердi шы-
быртјылап, машина орајты жарыјтан шыЈарып, жаЎа жҐз
ауыстырып болып, шґЎјырдыЎ ернеуiне јґйрыЈымды
јойып, терiмдi басып, дем алып отырЈам.
– СаламаЈалейкум, – деген с„лемiмдi де алмастан:
– И„, бала, не отырыс бґл? – дедi †ктем Ґнмен бас-
јарма. – Ѕазiр демалатын уајыт па екен?! НеЈып
†ндiрмегенсiЎдер †здерiЎ?

– 234 –
Мен басымды к†терiп, басјармаЈа јарап едiм, к†к жор-
ЈаныЎ Ґстiнде јамшысын бҐйiрiне таянып, †зенге дейiн
созылЈан шалЈынды беткейге астамси јарап тґр екен.
– И„, с†йле, – дедi јызара б†рткен жҐзiн маЈан бґрып.
– Жарыјја тҐсiп кеттiм, – деп кҐмiлжiдiм. – ШыЈар-
Јаным осы жаЎа Јана... ‡зiм орајја јґлап...
– ЖердiЎ астына неЈып тҐсiп кетпейсiЎ, жҐгермек. НеЎе
былжырап тґрсыЎ? ¦кiметтiЎ шаруасынан јымбатпын деп
тґрсыЎ ба?
Мен Ґндегем жој. Ат Ґстiнде шiренiп тґрЈан жуан тґлЈа-
Ја жиiркене јарадым. Ж„не басыма мынандай ой келдi.
«МенiЎ сорым јайнап отырЈаны мынау, ал басјарма ґйјы-
сы јанЈанша ґйыјтап, тойЈанынша iшiп-жеп, одан кейiн
дҐниенi бiр †зi тындырып жҐргендей осынша „кiреЎдейдi.
…ркiм †з хал-јадарынша Ґкiметке „ртҐрлi пайда келтiруi
мҐмкiн, бiрај жґрттыЎ б„рi де бiрдей терлеп, бiрдей јина-
луЈа тиiстi емес пе? Бґл неге маЈан јожалыј јылады?»
– …й, шырај, – дедi менiЎ јараЈанымды ґнатпай, –
„г„р осы сайдыЎ бойын айдыЎ аяЈына дейiн бiтiрмесеЎ,
жон терiЎнен таспа тiлiп аламын, бiлдiЎ бе? Сосын анда-
Јыдай отырысыЎды ендiг„рi к†рмейтiн болайын. Тґр ор-
ныЎнан!
Мен орнымнан тґрдым.
– Ѕайјай! – дедi басјарма јамшысыныЎ сабымен ма-
шина орајты к†рсетiп.
– Жој, јайјаймаймын, – дедiм тiстенiп, ызадан „реЎ
шыдап.
Басјарма атын тебiне тҐсiп едi, мен жерден шыбырт-
јымды алдым. Бiрај ол менен јорыјјан жој.
– Тарт тiлiЎдi! – деп јамшысыныЎ тобылЈы сабымен
кеудемнен нґјып жiбердi.
Рас, онша јатты тиген жој. Бiрај „Ўгiме јатты тиюде
ме?! ТҐтiгiп, ашу јысып тґрЈанда б„рiбiр, јатты тисе де
сезбес еЎ. ЕЎ ауыры саЈан јол жґмсалЈаны Јой.
Мен шыбыртјыныЎ сабымен к†к жорЈаны бастан
јґлаштап тґрып салып †ттiм. Ат шалјалай осјырынып,
Ґстiндегi басјарманы тҐсiрiп кете жаздады. Шыбыртјы-
ны т†беме Ґйiрiп, шарт еткiзгенiмде жанындаЈы јарагер
ат та Ґркiп, екеуi жапырыла шегiндi. Осы кезде Ж„кей
†гiздерiн тојтатып, јасымызЈа келген екен.

– 235 –
– ‡й, сен жынданып кеттiЎ бе? – деп јолымдаЈы шы-
быртјыЈа жармаса кеттi.
– …й, иттiЎ баласы, – дедi басјарма јґтырына айјай-
лап, – мен сенiЎ „кеЎдi бiлемiн, халыј жауы болЈан. Сен
соныЎ кҐшiгiсiЎ. …кеЎнiЎ аузын... сенi јґртуЈа шамам
келетiн шыЈар. Тґра тґр, б„лем... Тґра тґр...
Басјарма атын борбайЈа бiр салып, шабындыј жиегiмен
сиыршыларЈа јарай ызЈыта ж†нелгенде де:
– Тґра тґр, б„лем! – деп бара жатты. Мен †зiмнiЎ
аузымды ашсам-ај жылап жiбергелi тґрЈанымды сездiм
де, «Не болып јалды, жаным-ау, айтсаЎшы» деп јиылЈан
Ж„кейдiЎ сґраЈына жауап берместен, †гiздерiмдi Ґстi-
Ґстiне шыбыртјылап, айдай ж†нелдiм.
Келесi кҐнi таЎ с„рiден жауЈан жаЎбыр кешке дейiн
басылмады да, ш†п јґрЈаЈанша жейде, дамбалымызды
жудырып алмајја ауылЈа тартып кеттiк. Жолда келе жа-
тып, Ж„кейге мынаны айттым:
– Ж„ке! Мен осы таяу кҐндердiЎ бiрiнде кетемiн. МенiЎ
јґрал-саймандарымды †зiЎ тҐгендеп †ткiз. Болмаса бiр
адам жiберер.
– Ѕай жајја, б„тiр-ау, – дедi таЎ јалЈан Ж„кей.
– Оны тап јазiр †зiм де бiлмеймiн.
– Сен немене, басјарма ґрысты деп... елден безесiЎ
бе?
– Жој, жој! Одан емес, Ж„ке. («Дегенмен, бґ да се-
беп» деп ойладым iшiмнен) Оны мен тiптi сол саЈатында
ґмытып кеткем. Одан емес... ОјуЈа жҐрем. МенiЎ јия
алмай, јиналатын ата-анам жој, Ж„ке. МаЈан јайда болса
да б„рiбiр емес пе? Жетiм адамЈа б„рiбiр!
Ж„кей тым бос кiсi Јой, менiЎ кҐйзелген бiр ауыз с†зiме
к†зi жасаурап шыЈа келдi.
– …й, Оймауыт аЈайлар данышпан едi Јой! …й, несiн
айтасыЎ! Ол кiсiлер тiрi болса, сенi алајанЈа салып баЈар
едi Јой. …й, шiркiн-ай, болмады Јой!
– ‡зiЎ ойлашы. ‡стiп жҐре берсем, бастыј тҐбiме
жетедi Јой. Не алып жатјан абырой жој. К†рiнгенге тҐрткi
болып. Мен жоЈалып кетсем, ешкiм iздей јоймас, ал мына
јоЎыр †гiз жоЈалып кетсе, јым-јуыт болатыны аныј!
Солай емес пе! Сосын бел байладым. Амандыј боп, тҐсiп
кетсем, Ґш-т†рт жылда бiр мамандыј алып шыЈамын.

– 236 –
– М-м, солай де, – дедi Ж„кей тҐсiнiп. – О да ж†н.
Сен †зiЎ бiраз бiлiмiЎ бар баласыЎ. М„г„р ојуЈа тҐсiп
кетсеЎ, јґдай бiледi, осы басјарманыЎ орнын жґлып ала-
сыЎ.
– Екiншiден †зiмдегi јаражат аздау. Сен маЈан јатын
алмај боп жҐрген ајшаЎнан бiраз ајша бер. Сосын менiЎ
бҐкiл еЎбекајымды †зiЎ ал.
– ‡гiздердi не iстейсiЎ?
– СиырЈа јосып кетем.
– Сен онда Кенжебай јасјаны маЈан тастап кет. Шеткi
јасја †гiз жастау мал, жарамай жҐр.
– Мейлi, б„рiн ал.
– Е, дґрыс онда, јґдай бетiЎнен жарылјасын. Азамат
боп кетсеЎ, бiзге зияныЎ тимес. Бiрај елдi ґмытпа.
Кештетiп АјсуаттаЈы ауылЈа жеттiк. Жездем Ґйде екен.
¦ш-т†рт кҐннен берi жҐрегi шаншып, бҐгiн Јана т„уiр
болыпты.
– Т†лек сайын аЈґсја дейiн бiтiресiЎдер ме? Былтыр-
Јыдан јандай екен †зi? – дедi де јойды.
Шайды да тып-тыныш отырып iштiк. Тек жатарда менi
јайран јалдырЈан мынандай бiр жай болды. Жездем
т†сегiнiЎ Ґстiнде дамбалшаЎ отырып, јымыз iштi де:
– …бдiк„рiм, – деп Ґн јатты.
– …у.
– ЅґлаЈыЎ сал. Айтатын с†зiм бар... – Жездем саусај-
тарын жаЎа к†ргендей, мґјият ҐЎiлiп бiраз отырды. – …ке-
шешеден ерте јалып еЎ... Адам аяды ма, јґдай аяды ма,
„йтеуiр, тентiреп, жетiмдiк к†рген жојсыЎ. Бајтым, ојыт-
тым. БетiЎнен јајјан кҐнiм жој. Мiнеки, ендi жiгiт бол-
дыЎ. Оны да к†рдiм. Кешегi соЈыста бiр окоптыЎ тҐбiнде
†лiп јалсам јайтер ем. Т„убе, „рине, т„убе!
Фронтта жҐргенде Серiкбай екеуiмiздiЎ бораЈан ој ас-
тында жатып айтјан сертiмiз бар, тiрi јайтсај, сҐйек жа-
јын туыс болмајја... ‡зiмнен туЈан ґл жој... И„...
СерiкбайдыЎ ґлдай јып асырап отырЈан жалЈыз јызы
Б„тиманы саЈан алып берем. Ѕолымнан еншi б†лiп, Ґй
јылам. Ѕґда тҐсiп јойдым...
Жездем осыны айтты да, кенет ауа жетпегендей аузын
ашып, бетi тыржиып, кеудесiн ґстаЈан кҐйi жастыјја
јґлап бара жатты. ЖҐгiрiп барып, басын сҐйедiк.

– 237 –
– ТаЈы да ґстады-ау, јґрЈыр-ай, – деп апайым кҐйiне
с†йлеп, жастыјја басын салды. МаЎдайына дымјыл ора-
мал бастыј. Жездем „лден соЎ к†зiн ашып, „лсiз Ґнмен:
– Ештеме де етпес, абдырамаЎдар, д„рiмдi „першi, –
дедi.
Жездем тынышталып, ґйјыЈа кеттi. Бiз де шамды
с†ндiрiп, т†сегiмiзге јисайдыј. Екi к†зiм бајырайып, ашыј
тҐндiктен јґлаЈан боз с„улеге јарап жатырмын. ТҐндiктен
жалЈыз жґлдыз к†рiндi. Ай с„улесiне малынып, јалјып
жҐрген ај бауыр бґлттыЎ тасасына енiп, жој болды да,
јайта к†рiндi. Алыстан, шексiз бiр „лемнен јґбылып,
жымыЎ јаЈады. Бґлттар к†шiп барады. Сонау м„Ўгiлiк
аспан „лемiнде дҐниенiЎ б„рi јым-јуыт зеЎiп жҐр. ¤ажа-
йып дҐние, шат тґрмыс алыста, јиырда, „лi де алыста
деп арбап тґрЈандай.
Осындай бiр кеЎ дҐниенi, еркiндiктi, алысты аЎсап
жатып, ойЈа берiлдiм. АяЈын „м„нда аЎдап басатын, сон-
дыјтан ешјашан да бајытсыздыјја ґшырамайтын, бiрај
бајытты да болып жарымайтын, к„дiмгi екi ойлы адамдар
секiлдi, мен де белгiсiз бiр ојиЈаныЎ басыма т†нiп тґрЈа-
нын сезiп, јобалжуЈа айналдым. Б„тиманы ойладым.
Жездем айтјан пиЈыл Ґш ґйыјтасам тҐсiме кiрген емес.
«¦йлену, с†йтiп, к„дiмгi „йелге айналдыру. О, тоба, мы-
нау масјара јорлыј емес пе?! – деген ойдан жҐрегiм ине
сґјјандай жиырылады. – ТҐу, ґят-ай! ?ят-ай!.. Тґп-тґныј
сезiмдi осынша лайлап...» К†рпемдi тас бҐркенiп, дуыл-
даЈан бетiмдi басып, ґзај жаттым. Ж„бiрленгенiм сонша,
†ксiп жылаЈым келдi. ЕртеЎ кҐн шыЈысымен-ај б„рi жа-
былып, аяј-јолымды матап байлап, Ґйлендiре салатын
секiлдi.
«Жој, жој, кетем, – деп бекiндiм iшiмнен. – Мынау
ґяттан бiржола †лген артыј. Сонда б„рi ґмытылады. Тек
осы жайында ойламасам екен».
Мен тҐнiмен к†з iлгем жој. Сырттан таЎ с„улесi
бiлiнгенде де осынау жанымдай жајсы к†рген, бiрге †скен
Б„тиманы ар жетiп, „йелдiкке алу деген сґмдыј пиЈыл-
дан екi бетiм ду-ду етiп, јанымды сыртја тепкен сол ґят
сезiмiмдi баса алмай-ај јойдым.
Кейiн ойлап отырсам, мен Б„тиманы с„би кҐйiнде
сҐйiппiн де, сол с„би кҐйiнде жҐрегiмде сајталып јалып-

– 238 –
ты. Ж„не ол махаббат адамдардыЎ перiштенi, пайЈамбар-
ды сҐйгенi т„рiздi болып, пенделiк јарым-јатынас,
пенделiк сҐйiспеншiлiк, жер бетiнде жґптасып тiрлiк јґру,
ґрпај јалдыру заЎдылыЈын сезiну, таЈы сол сияјты
†мiрдiЎ шындыјтарына бiрде-бiр Ґйлеспейтiн таЎЈажа-
йып, тҐсiнiксiз бiрдеЎе болып шыЈыпты.
Сонда барып мен бiздер Ґшiн кҐйiнудiЎ де, сҐйiнудiЎ
де, ашудыЎ да, махаббаттыЎ да јуат м†лшерi „у баста адам-
дарЈа табиЈат б†лген шамадан аспау керек екендiгiн, егер
одан асса, маЈынасыздыјја ґшырайтынын тҐсiндiм.
ЕртеЎiне СерiкбайдыЎ Ґйiне баруЈа батылым жетпедi.
ТҐсте Б„тима су алуЈа †зенге барЈанда, жаЈада кҐтiп
отырдым. КҐнге кҐйiп, јоЎырайып кетiптi. АсыЈып, тез
жҐргеннен Ґшкiр мґрныныЎ ґшы тершiп, ентiгiп тґр.
– АпаЎ ауырмай ма? – дедiм Б„тима шелек пен
иiнаЈашты тастап, жаныма отырЈанда.
– Ауырмайды.
– К†кеЎ ше?
– Ол да ауырмайды.
– БетiЎ неге жарылып кеткен?
– СуЈа тҐскеннен...
Б„тима бґрымына байлаЈан к†к лентаны јайта-јайта
тiстелеп, ермек јып отырды.
– ТырнаЈыЎды алмапсыЎ Јой, – дедiм јолына јарап.
– Сол јолым †те ыЎЈайсыз... Дґрыс ала алмаймын...
– Тґра тґр, јазiр алып берейiн. – Мен јалтамнан
б„кiмдi алып, тырнаЈын алуЈа кiрiстiм. – БiрдеЎе айта-
йын, ренжiмейсiЎ бе?
– Жој.
– Мен тҐнде жездемнен жаман хабар естiдiм.
Б„тима Ґндеген жој.
– СаЈан айтты ма?
– Жој, айтјан жој... Бiрај мен Ґйде „Ўгiмелесiп отыр-
Јандарын сыртта жҐрiп естiп јойЈам.
– И„, не айтты олар?
– Не айтсын. Осындай с†зiмiз бар... Ы-ы, екеуiмiздi
јосамыз дедi.
– И„, сосын?
– Сосын апам «…лi шiп-шикi бала емес пе екеуi де», –
деп жылады.

– 239 –
– Сосын?
– Сосын к†кем ґрысты. «Мен сенi 15-iЎде алЈам», –
дедi...
– Сосын?
– Сосын, сол.
Екеуiмiз де Ґнсiз отырдыј. ЖаЈалаудан су тҐбiндегi
јайраЎ тастар, мал iздерi аныј к†рiнiп тґрды.
Б„тиманыЎ «апам жылады» деген с†зiнен кейiн, бґл
iстiЎ кiсi ж„бiрлейтiн бiр м„нi болу керек деген ойЈа беки
тҐстiм.
– Ѕґрысын, – дедiм мен басымды жерден к†теруге
ґялып, – ојуЈа кетiп јалам... Кетем.
– Ѕалай кетесiЎ?
– Ѕашып кетем.
Б„тима аяЈыныЎ астындаЈы тас кесектi жылжытып,
†зенге тҐсiрiп жiбердi. Шолп етiп, Ґстiмiзге су шашыра-
ды.
– ЖаЎбыр, – деп кҐлдi Б„тима маЈан јарап. – Ѕашып
кетем дейсiЎ бе?
– И„, јашып кетем... Сен бiрај тiсiЎнен шыЈарушы
болма.
– Апама да айтпайын ба?
– АпаЎа ма?.. АпаЎа артынан айтсаЎ айтарсыЎ.
– ЖаЎбыр, – дедi ол таЈы бiр тасты домалатып жiберiп. –
ЖолыЎа ајшаны јайдан аласыЎ?
– Ајшаны табатын болдым Јой, – дедiм ересек адам-
дардай байсалды пiшiнмен. – Тек басјармамен шекiсiп
јалЈаным шатај болып тґр. ЕЎбекајымды жеп јойып
жҐрмесе...
Осыдан соЎ «јалай шекiстiЎ» деген Б„тиманыЎ сґра-
уын кҐтiп, Ґндемей јалдым.
– Ѕалай шекiстiЎ? – дедi ол айтјандай.
Мен арасына †зiмнiЎ пайдама шешiлетiн бiрнеше ојиЈа-
лар јосып, ш†п басында болЈан жаЈдайды баяндап бердiм.
М„селен, басјарманыЎ «тарт тiлiЎдi» деп жетiп келетiн
жерiнде, керiсiнше, мен жетiп барЈан болып шыјтым.
МенiЎ кеудемнен јамшымен нґјып јалатын жерiнде, мен
денеме тигiзбей, јамшысын жґлып алЈан болып шыј-
тым. Одан кейiн басјарма ат Ґстiнде, мен жерде, жекпе-
жек айјасып кеткен болдыј. …сiресе басјарманыЎ «аттан

– 240 –
јґлап, јалпаЈы ґшып кететiн» жерiнде Б„тима iшегi јата,
к†зiнен жас ајјанша кҐлдi.
– Аздап сенiЎкiремедiм, бiрај јызыј екен, – дедi
к†зiнiЎ жасын сҐртiп жатып.
– Кел, б„стесейiк, – дедiм мен †жеттенiп. – Не тiгесiЎ,
тура басјарманыЎ †зiне барып, беттесем. ‡тiрiк болса...
К„не, б„стесесiЎ бе?
Б„тиманыЎ б„стеспейтiнiн бiлiп алЈан соЎ:
– Б„стесемiз бе, а? – деп јазiр баратындай орнымнан
тґра келдiм.
Б„тима таЈы бiр тасты суЈа тҐсiрiп жiбермек болып,
аяЈын соза бердi де, тайып кетiп, сырЈанай ж†нелдi. Сыр-
Јанап бара жатып, менiЎ тiрсегiмнен ґстай јалып едi, суЈа
екеуiмiз де ґмар-жґмар јґладыј. Б„тима арјасымен јґла-
Јандыјтан бiрден батып кетiп, јайта шыјты.
– Фу! – дедi алајанымен бетiн сҐртiп. – Арјама бiр
тас батып кеттi. Сен јалай јґладыЎ, а?
– Мен аяЈыммен тҐстiм. Б„рiбiр су болдым.
– М„-„, менi јара, – дедi де, Б„тима †з тґрјына †зi
јарап, кҐлiп жiбердi. Iшiн басып, iшегi јатјанша кҐлдi.
Б„тиманыЎ малмандай болЈан сары с„тен к†йлегi
бґлтиып јалЈан кеудесiне, жґп-жґмыр сандарына етiмен
ет болып жабысып јапты. ЖалаЎаш адам сияјты.
– Ѕарама, – дедi маЈан к†зiн алартып. – Неге јарай-
сыЎ?
– Кiм, мен бе?.. Мен јарап тґрЈам жој.
– …рине, сен. – Б„тима жаЈаЈа шыЈып, к†йлегiнiЎ етегiн
сыјты.
– Ѕашан жҐресiЎ? – дедi терiс јарап тґрып.
– БҐгiн ш†пке барамыз... Сол жајтан кетем. Ендi
келмеймiн.
– А-а?! – Б„тима бґрылып, таЎырјай јарады. –
КелмейсiЎ бе? Осы бҐгiн бе? – дедi к†зi жыпылыјтап.
– Жој... и„, осы бҐгiн...
– Ендеше... – Б„тима бiрдеЎе айтјысы келiп, алдыма
келдi де, Ґндемей т†мен јарап, к†йлегiнiЎ етегiн ґзај
сыјты.
– Ендеше, жајсы... – Б„тима басын к†тергенде су екенi,
„лде к†зiнiЎ жасы екенi белгiсiз, бетiнде iрi-iрi тамшылар
iлiнiп тґрды. – Жајсы, – дедi ерiндерi дiрiлдеп.

– 241 –
– Жајсы, – дедiм. ЖҐрегiмдi бiреу жґлјып јалЈандай
болды.
Осы кезде суЈа келе жатјан келiншектердiЎ самбырла-
Јан дауыстары, шелек јаЎЈыры естiлдi. Б„тима асыЈыс су
алды да, иiнаЈашты иыЈына салып, жаЈаЈа шыјты. Бґры-
лып јарауЈа да Ґлгерген жој, екi шелектi ауырсынЈандай
јабырЈасы майысып, тез-тез басып, жорЈалай ж†нелдi.
Жґрт к†зiнен †стiп жасырынЈанымыз маЈан јызыј
болып к†рiндi.
Сол кҐнi ауылдан бiржола шыјтым. Артыј к†йлек-
к†ншектерiмдi бiлдiрмей салып алдым. 4-5 кҐннен кейiн
Т†лек сайыныЎ маЎын зерттеп жҐрген геологтардыЎ ма-
шинасына отырып, аудан орталыЈына жҐрiп кеттiм.
Ѕоштасарда Ж„кей јолымнан сҐйiп:
– Сен јайтып келгенше мен де балалы-шаЈалы болып
отырамын, амандыјпен жолыЈайыј. ЖолыЎ болсын, –
деп оЎ сапар тiледi.
Бґдан кейiн мен осынау „р кез ойлаЈан сайын жҐрегiмдi
шојтай јаритын ЅоЎыраулы †зенiнiЎ борыјты жаЈала-
уын, к†кпектi, жазыј беткейдi јанша жыл саЈынып
жҐрдiм!..
ОјуЈа тҐсе алмаЈан соЎ, д„м айдап Алматыдан бiр-ај
шыјтым. …лдекiмдердiЎ к†мегiмен балалар Ґйiне орналас-
тым. 10-класты бiтiрген жылы жездеме хат жаздым. Бiрај
жездемнiЎ маЈан деген †кпесi „лi тарјамаЈан екен, жауап
јайтармады. Одан соЎ ауылдыЎ амандыЈын сґрап, Ж„кейге
хат салдым. К†п ґзамай жауап келдi. ЕлдiЎ амандыЈын,
баяЈыша Ајсуатта отырЈандарын, мен кеткен жылы
Ґйленгенiн, екi ґлы бар екенiн, јазiр трактор жҐргiзетiнiн
жазыпты.
ЖездемнiЎ, апайымныЎ амандыЈын, ајырында †ткен
жылы бауыр ауруынан СерiкбайдыЎ јайтыс болЈанын,
жылын берген соЎ, МаЈрипа апайдыЎ Б„тиманы алып,
ШыЈыс Ѕазајстан жајтаЈы т†ркiнiне к†шiп кеткенiн ба-
яндапты.
«Сґрастырып, адресiн жiбер», – деп iле таЈы хат жаз-
дым. Бiрај адресiн таба алмады ма, „лде мґны п„лендей
маЎызды iс деп ґјпады ма, жауап келмедi.
С†йтiп менiЎ екiншi †мiрiм басталды. Талай адамдар-
мен д„мдес болдым. …сiресе университетте жајсы-жајсы

– 242 –
достарым бар едi. Б„рi де ајылды, ајынжанды, албырт
жiгiттер-тґЈын. Бiз †мiр жайында, халыј жайында, јыз,
махаббат жайында, јоЈам, мемлекет жайында пiкiр талас-
тыратынбыз. ШыЈыс ајындарыныЎ †леЎдерiн жатја со-
Јатынбыз. Адамзат †мiрiне еЎ жауапты ґрпај мына бiздер
деп гуiлдейтiнбiз. Керiсетiнбiз, келiсетiнбiз, „йтеуiр жас
адам †мiрiн јалай †ткiзуге тиiс болса, бiз де солай †ткiздiк.
УниверситеттiЎ соЎЈы курсында ојып жҐрiп бiртҐрлi
асыЈыс, „рi ойламаЈан жерден …лия деген јызЈа (јазiргi
„йелiм) Ґйлендiм. Ол кезде кекiлi к†зiне тҐсiп тґратын,
аздап боянатын, к†рiктi јыз едi. ¦йлену ж†нiнде јыздыЎ
композитор „кесiнен рґјсат сґрамадыј та, олар бiзге †кпе-
леп, бiр жылдай јатынаспай јойды. Бiз ол бiр жылымыз-
ды шаЈын бiр п„терде, к„дiмгi Ґйреншiктi жојшылыјта
кҐлiп-ойнап, бајытты †ткiздiк. Кей тҐндерi „йелiмiз
екеуiмiз т†секте жатып, ґзај сырласатынбыз. Мен оныЎ
јґлаЈына бунај-бунај мґЎды дауыспен жастайымнан
жетiм †скенiмдi жыр јылып айтатынмын. Ендiгi бҐкiл
Јґмырымды †згелердiЎ бајытына, елiмнiЎ даЎјына ар-
найтынымды, керек десеЎ, бґл Ґшiн јара басымныЎ ба-
јытын да јґрбан ете алатынымды айтатынмын. «Мен сенi
†згелердей рајатја б†леп, јызыј к†рсете алмауым да
мҐмкiн, – дейтiнмiн оЈан. – ‡йткенi менiЎ барлыј кҐнiм
мен тҐнiм тек еЎбекпен, азапты ауыр еЎбекпен †туге тиiстi.
Мен отбасыныЎ немесе бiр басымныЎ јамын ешјашан
ойламаймын. Ал сен менi шын сҐйсеЎ, осыныЎ б„рiне
шыдайсыЎ», – дейтiнмiн. …йелiм маЈан ол кезде керемет
сенушi едi. ЅараЎЈы тҐнде менiЎ мойнымнан јґшајтап,
б„рiне ризамын, б„рiне де даярмын дегендей Ґнсiз жылап
алатын.
Осылай уајыт жылжып †тiп жатты. Бiрај менiЎ жос-
парлаЈан †мiрiм келе-келе бҐтiндей басјаша тҐрге ауыс-
ты. …лияныЎ „ке-шешесiмен татуласјаннан кейiн шаруа-
шылыЈымыз ж†нделiп, баюЈа айналдыј. Екi баламыз
болды. Ауыр, азапты еЎбектiЎ б„рi жайына јалып, бос
уајытымда Ґй шаруасына к†мектесiп немесе тек тыныЈа-
тын болдым. Шыбыртјыдан етi †лiп кеткен м„стек †гiздей,
„йелiмнiЎ таусылып бiтпейтiн кҐнделiктi ренiшiн Ґнсiз
тыЎдап отыратын болдым. Ајша тауып, отбасын асырау-
дыЎ †зi онша оЎай жґмыс болмай шыјты. ОныЎ Ґстiне

– 243 –
„йелiмнiЎ дҐниејґмарлыЈы менiЎ жылпос, iскер,
т„жiрибелi болуымды јажет јылды.
ЖастаЈы асау арман, Ґмiт-д„ме, сонау студент кездегi
профессорлардыЎ «талант, болашаЈы мол» деген јолпаш-
тау с†здерi, болмашы с„ттi туындылар – б„рi-б„рi жа-
йына јалды. С†йтiп бiр кездегi јиялымдаЈы ґлылыјты
бiржола ґмытып, тек отбасыныЎ јамынан басјаны
к†здемейтiн, кешке жґмыстан келiп, диванда жатып, ба-
лаларын еркелететiн, лауазымды кiсiлермен преферанс
ойнайтын, табыс салыЈын сылтау етiп, айлыјтан Ґш-
т†рт сомды жасырып јалатын, †зге ажарлы „йелдерге
јырындайтын, жиi-жиi iссапарЈа шыјјанды ґна-
татын, к„дiмгi јатардаЈы бiр журналиске айналдым да
шыјтым...
МенiЎ осынау атҐстi еске тҐсiрген †ткен кҐндерiме ендi
тек мынау жаЎбыр тамшылары жылап ајјан машина
терезесiнен алыста д†Ўгеленген тау жотасына, жазыј бау-
райЈа јарап, Ґнсiз ойЈа батјан јазiргi кҐйiмдi Јана јосуЈа
болатын шыЈар.
IV
Бiз аЈып жатјан тайыз арыјтан †тiп, к†шелерiне јаз-
јатар јайыЎ егiлген шаЈын поселкенiЎ шетiне ендiк.
Шалшыј суда жҐрген Ґй јаздары жолдан бытырай јашып,
артымыздан «бґл не Јажап!» дегендей мойындарын таЎыр-
јай созып, јаЎјылдап, даурыЈысып јалды.
– Сен бґл колхозда болып па еЎ? – деп сґрадым шо-
фердан.
– БолЈам, – дедi ол доЎЈалај јазып кеткен тереЎ жол-
дан к†зiн алмай. – Ауданнан тым јашыј демесеЎiз,
к†бiнен жајсы колхоз. ЅараЎызшы, аЈаштары јандай?
– Жерi сґлу екен. ТґрЈындары бай-ау, шамасы?
– Бай болЈанда јандай. Осы поселкенiЎ †зiнде т†рт
«Москвич» бар к†рiнедi. Себебi бајша отырЈызады. ОныЎ
Ґстiне малдары бар... Баратын ҐйiЎiздi бiлетiн бе едiЎiз?
– Жој.
– Онда сґрайыј бiреуден.
Шофер машинаны есiгiнiЎ алдында тајтай орындыјта
ґршыј иiрiп отырЈан кемпiрдiЎ јасына тојтатты.

– 244 –
– Шеше, – дедiм терезеден басымды шыЈарып. – Б„ти-
маныЎ Ґйi јайсы?
Кемпiр нґры јашјан „лсiз к†зiмен бiзге жатырјай
јарап, ґршыЈын тојтатты:
– Не деп тґрсыз?
– Б„тиманыЎ Ґйi јайсы? Б„ти-ма-ныЎ?
– Ѕай Б„тима?
– КҐйеуi агроном болып iстейдi деп естiп ем.
– Е-е, АйтолјынныЎ келiнi ме? Анау... – Кемпiр
т„лтiректеп „реЎ бґрылып, јолымен к†зiн к†легейлеп, –
мiне, мынау, б†лек албары бар Ґй, – деп ґршыЈыныЎ
ґшымен к†рсеттi.
Терезе алдындаЈы гҐл баЈы тајтаймен јоршалЈан, ша-
тырлы, биiк Ґйге к†зiм тҐстi.
¦йдiЎ еЎсесiнiЎ биiктiгi мен ауласыныЎ тазалыЈына,
бај iшiндегi гҐлдерiнiЎ алуан тҐрiне, тiптi оны јоршаЈан
тајтайлардыЎ бiркелкi „рi м„нермен жасалуына јарап,
бґл ҐйдiЎ јожайындарыныЎ тату-т„ттi тґрмысын, †з
†мiрлерiне ризашылыЈын, сол себептi де еЎбексҐйгiш
екендерiн елестетуге болЈандай едi.
«Ѕазiр Б„тиманы к†рем-ау» деп ойлап Ґлгергенiмше,
машина есiк алдына тојтады. Бiз iшке кiруге босаЈада
байлаулы жатјан ај т†беттен бата алмай, состиып-сос-
тиып тґрып јалдыј. Т†бет бiр-екi рет жалјаулау гҐр ете
тҐстi де, †зiнiЎ к†зi тiрiсiнде бґл арадан ешкiмдi †ткiзбесiне
сенген пiшiнде жайбарајат жата бердi. …лден соЎ сыртјы
есiк сарт етiп ашылып, iштен жеЎсiз сґр халат киiп, ша-
шын т†бесiне тҐйген, орта бойлы „йелдiЎ „сем тґлЈасы
к†рiндi. …йел маЎдайына тҐскен шаштарын самайына жҐре
јыстырып, табалдырыјтан ептей аттап, сыртја шыјјан-
да оныЎ Б„тима екенiн аныј таныдым.
«‡згерiптi-ау» дедiм iшiмнен таЎырјап. БґрынЈы бал-
Јын кейпiнен iз де жој. Сабырлы. БiртҐрлi б†тен адам
секiлдi.
Б„тима „лденеге Ґрейленгендей, „лде ґнатпаЈандай,
жаттау жҐзбен кiржиiп, бiзге јарады. Менi к†рдi де,
жҐзiнен тҐк јуаныш белгiсiн бiлдiрмей, баспалдајтан
ајырын тҐсiп, машинаЈа тајады.
Осы кезде бґЈан дейiн †зiм сезбеген бiр саЈыныш тас-
јыны еркiме јоймай, дедектетiп алып кеттi.

– 245 –
– Айналайын, Б„тима, – дедiм „Ўгiрлеп, – амансыЎ
ба, жаным-ау?!
Б„тима болса, сол асыјпаЈан кҐйi Ґнсiз јасыма келiп,
кҐнде к†рiп жҐрген адамныЎ бiрiне амандасјандай жай-
барајат јолын ґсынды.
ОныЎ мґнысынан к†ЎiлiмнiЎ аптыЈы су сепкендей
басылды. Есiмдi тез жиып, †зiмнiЎ дарајылыЈыма јатты
опындым. Ѕолына ернiмнiЎ ґшын тигiзiп:
– ХалiЎiз јалай, жаЈдайыЎыз жајсы ма? – дедiм сы-
пайы Јана.
Кенет Б„тиманыЎ ајјґба жҐзiнен сорЈалап тґрЈан
жасты к†ргенде селк ете тҐстiм. ЖҐрегiм тулап јоя бердi.
(Жалпы „йелдердiЎ к†з жасыныЎ ер адамЈа деген бiр ерек-
ше „серi бар Јой). АлЈашјы саЈыныш тасјыны бойыма
јайта јґйылды.
– Жыламашы, жыламашы ендi, – деп жалындым јґла-
Јына, †зiмнiЎ де к†Ўiлiм босап бара жатјанын сезiп, –
жыламашы, бґ не јылЈаныЎ?..
Б„тима менiЎ кеудеме басын сҐйеп, дыбыс та шыЈар-
май, тiл де јатпай, анда-санда екi иыЈы селкiлдеп, Ґнсiз
жылады. ?зај жылады.
– Е, јайын жґртын к†ргенде јыздар †стедi, – дедi
жиналып јалЈан кемпiрлердiЎ бiрi. – АЈайын ел оЎай ма,
саЈынады да...
Б„тима к†зiнiЎ жасын сҐртпестен, сонау бiр јымбат
кҐндердi еске тҐсiрiп, јуана јараЈанда бґл к†з жасыныЎ
ґзај жылдар †тсе де, ґмытылмай сајталЈан таза балалыј,
достыј саЈыныштан туЈан к†з жасы екенiне тҐсiнiп,
†зiмнiЎ осы келiсiмнiЎ Ґлкен ајыл болЈанына јандай
јуандым десеЎшi!
– Кемпiр-ау, јґдаЎ келдi Јой, – дестi бiреулер Ґйден
шыјјан аласа јара кемпiрге.
– Е-е, шыраЈым, ат-к†лiк аман ба? – Кемпiр маЈан
ґрсайын деп тґрЈан адамдай, јызарып кеткен к„рi
к†здерiмен шајырая јарады. – НеЈып тґрсыЎдар, Ґйге
кiрiЎдер.
Жан дҐниемдi астан-кестен јылЈан бейм„лiм сезiм
кҐшiн „лi де баса алмай, к†Ўiлiм босап, «„лгiнде Б„ти-
маЈа јосылып неге жыламадым» деп †кiнiп, Ґйге
кiрдiм.

– 246 –
¦й iшiнде жиѕаздар тым к†п екен, сол себептi б†лмелерi
тар секiлдi к†рiндi. Терезеге ґсталЈан жґја жасыл перде
Ґй iшiн жанЈа жайлы к†гiлдiр, жґмсај шґЈылаЈа б†леп тґр.
Мен б†лменi тегiс шолып, ту сыртымдаЈы кiтап сала-
тын шкафтыЎ Ґстiнде iлулi тґрЈан Б„тима мен кҐйеуiнiЎ
фотосуретiн к†рдiм. ¦йленер кезде тҐскен секiлдi. Б„ти-
маныЎ Ґстiнде тойЈа киетiн ај к†йлек, омырауына гҐл
јадаЈан. Бiр миыЈынан кҐлiмдеп, сґмдыј сґлу болып
тҐсiптi.
КҐйеуiнiЎ †те мґјият таралЈан бґйра шашы, объек-
тивке тесiле јараЈан †ткiр к†здерi, денесiн тым тiк ґстауы,
жалпы тҐрiндегi †те к†ркем болып тҐссем деген сiресу
белгiсi оныЎ Б„тимамен бiрге, †зiнiЎ де бой-басын јатты
баЈалайтынын бiлдiрiп тґр.
Кемпiр бiздi †з б†лмесiне ертiп апарды. Ѕызыл сиса-
дан к†ктелген ґзын к†рпеге малдас јґрып отырдыј. Б„ти-
ма шай јоюЈа кеттi.
Кемпiр менiЎ елiмдi, руымды сґрады. Осынша алыс
жермен јґда болЈандарын мойындады.
– Ѕыз – јияЈа, – деп мајалдады ол. – БаяЈыда ке-
лiншектi атан тҐйеге јалы кiлем, жасау артып, јґда
тҐсiп, алып јайтатын. Ѕазiр ендi заман басја. Балалар
†здерi к†Ўiл жарастырып, сырттай јосылып жатыр... Б„ти-
маныЎ елiндегi к†п туысјанын бiле бермеймiз... Барма-
Јан соЎ јайдан бiлейiк... ЖаЎаЈы елiЎдi, жерiЎдi сґрап
жатјаным сол Јой... Уѕ... ЅґдайЈа шҐкiр! ЖалЈыз бала
едi. Мiне, екi немерем бар... АЈайын бар... Жеттi деген
емес пе осы!..
Б„тима бiздi т†ргi б†лмеге шайЈа шајырды.
– Бара берiЎдер, јарајтарым, – дедi кемпiр есiктi јолы-
мен к†рсетiп. – Шай iшiп, тыныЈып алыЎдар. Жол сој-
јан шыЈар. Кешке БаЈдат та келер... Мен к„рi кемпiр
мылжыЎдай берем...
Б„тима шайЈа ајшыл тҐстi жеЎсiз к†йлек киiп келiп
отырды.
– Апырау, саЈындыј јой, – деймiн †Ў мен тҐстiЎ ор-
тасында отырЈандай бiр сезiммен. – Жаным-ай, осы тґрЈан
†зiЎсiЎ бе?
«И„, †зiммiн Јой» дегендей Б„тима маЈан јарап, кҐлiп
јойды.

– 247 –
– АпаЎ јуатты отыр ма?
– Апамды јайтпас сапарЈа аттандырЈанбыз.
Мен шай јґйылЈан кесенi к†терген јалпымда јатып
јалдым.
– Иманды болсын, – дедiм „реЎ дегенде. Басја еште-
Ўе дей алмадым. ‡йткенi не дерiмдi бiлмедiм.
«Б„тима байЈґс жалЈыз апасынан айырылЈанда не кҐйде
болды екен» деген ойдан к†Ўiлiм босап, јатты аяп, ба-
сымды к†терiп, жҐзiне јарадым.
Б„тима баЈанаЈы к†Ўiлдi кҐйiнде, еш уайымсыз табај-
шадаЈы пiскен тауыј етiнiЎ бiр кесегiн шофер жiгiттiЎ
алдына, бiр кесегiн менiЎ алдыма јойып, турап жеу Ґшiн
пышај пен шанышјы ґсынды.
‡лiм жарасын уајыт „лдејашан жазып жiбергенi сезiлiп
тґр.
Дастарјан басындаЈы азЈантай к†Ўiлсiздiк ґзамай
сейiлiп кеттi.
– Алматыда тґрасыЎдар ма? – дедi Б„тима „Ўгiменi
басја жајја бґрып.
– И„.
– Бала-шаЈаЎ к†п пе?
– Екi балам бар. Бiреуi – ґл, бiреуi – јыз.
– Как по заказу, – деп Б„тима дауыстап кҐлiп жiбердi.
– ‡з балаларыЎ јанша?
– БiздiЎ екi јызымыз бар. Ѕайда кеткен †здерi? Дала-
да ойнап жҐрген болар.
Б„тима шай iшiп отырып, мен кеткеннен бергi †мiрiн –
к†кесi бауыр ауруынан јайтыс болЈанын, жылын
берiсiмен, апасы екеуi ШыЈыс ЅазајстандаЈы наЈашыла-
рына к†шiп барЈанын, сол жајта орта мектептi бiтiрiп,
институтја кеткенiн айтып бердi. Екеуiмiз елдi, ауылдыЎ
адамдарын, балалыј шаЈымызды еске тҐсiрдiк.
Шайдан соЎ шофер жiгiт тыныјпај болып, кемпiрдiЎ
б†лмесiне кеттi. Мен диванЈа јисайдым да, Б„тима менiЎ
басыма таЈы бiр жастыј салды.
– Отыршы, – дедiм јолын ґстап, – жҐзiЎе јарап јана
отырайын. Отыршы...
Осы кезде тапырлата басып Б„тиманыЎ †зiнен айны-
майтын екi жасар шамасындаЈы јызы кiрiп келдi.

– 248 –
– …й, Шолпан, мында кел, – дедi Б„тима јолын жа-
йып. – АЈаны к†рдiЎ бе, мiне. Кел, с„лем бер.
Шолпан орнынан јозЈалЈан жој, јолын аузына сал-
Јан кҐйi маЈан таЎырјай јарады.
– Шолпан, Шолпан деймiн, – деп Б„тима јызын †зiне
јаратты. – АЈаны мен алып јоям, мiне. АЈа менiкi, бiлдiЎ
бе, сенiкi емес. – Б„тима тајап келiп менiЎ басымнан
јґшајтады. Сосын ыстыј демiмен јґлаЈыма сыбырлап: –
јызЈаншајтыЈы жанда жој, бiрдеЎенi менiкi десеЎ, тек
бас салады, – дедi ајырын Јана.
Айтјандай Шолпан жҐгiрiп келiп, Б„тиманы итерiп
тастады да, †зi менiЎ алдыма шыЈып алды:
– Тайт! – дедi аузын томпайта айбат шегiп. – Сенiкi
емес, менiкi.
Б„тима iшiн басып, селкiлдей кҐлiп, креслоЈа отыра
кеттi. Мен Шолпанды бауырыма јысып, iшi-бауырым
елжiреп, бетiнен сҐйдiм.
Осы кезде менi јандай кiсi таЎјаларлыј сезiм биледi
дейсiз Јой! Осы кезде мен †зiмдi дҐниедегi еЎ бајытты
жан шыЈармын деп ойладым. Ендi јалЈан Јґмырымды
Б„тиманыЎ јасында болып, соныЎ отбасымен бiрге †мiр
сҐрiп, (неЈылЈан тҐсiнiксiз мајсат десейшi) †зiнен ай-
нымайтын мына кiшкене јыздарын бауырыма јысып,
маујымды бассам, Б„тиманыЎ жанашыр жајыны бол-
сам, ол тек тап бҐгiнгiдей менi „рјашан шексiз жајсы
к†рсе болЈаны, тек сол Ґшiн Јана м„Ўгi јызметшiсi бо-
лып кҐн кешсем деген перiште ой менi „лдебiр Јажайып
јиял дҐниесiне алып кеттi. «И„, и„, тек осы Јана, басја
тҐктiЎ де јажетi жој. СоЈан ризамын» деймiн iшiмнен
јайталап.
Кешке кҐйеуi БаЈдат келдi. ?зын бойлы, јараторы жiгiт
екен. Ѕайдан, јашан келгенiмдi сґрады. Тап бiр менiЎ
отбасымды бґрыннан бiлетiндей, Ґй iшiмнiЎ, бала-шаЈам-
ныЎ амандыЈын сґрады.
¦стiне ескi пиджагiн киiп, пышај јайрап жатып:
– АЈаЎ келгенде маЈан јаратпай, малды †зiЎ-ај соя
бермейсiЎ бе? – деп „зiлдедi Б„тимаЈа.
– Ѕалайша аЈа, …бдiк„рiм менiмен јґрдас, – дедi с†зге
тҐсiнбеген Б„тима.
Iле кҐйеуi де:

– 249 –
– Е, онда сенiкi ж†н екен, – деп јалды да, осы с†зi †те
орынды, „рi д„л айтылЈан јалжыЎдай болып к†рiнiп,
б„рiмiз жамырай кҐлдiк. Б„тиманыЎ јатты кҐлгенi сон-
ша, тiптi јызарып кеттi.
Одан соЎ менiЎ кiшкентай кезiмдегi аЎјаулыЈымды –
бiрде апасы менi Ґй жылытатын пештiЎ мґржасын жабу-
Ја жґмсаЈанда тамај асып жатјан јазан пештiЎ т†бесiн
жауып тастап, ҐйдiЎ iшiн к†к тҐтiн јылып, б„рiн далаЈа
айдап шыјјанымды айтып, таЈы да јыран-топан кҐл-
дiрдi.
– ШыЈып жатјан тҐтiндi јалайша к†рмедi екен? – деп
шофер сенiЎкiремей јалды.
– Оны †зiнен сґраЎыз, – дедi Б„тима менi к†рсетiп.
Мен жауап ретiнде бґл ојиЈаЈа †зiм де „лi кҐнге дейiн
таЎ јалатынымды айттым.
Бiрер саЈаттан кейiн БаЈдат шаруасын бiтiрiп, јайтып
келдi. Д„мге дейiн преферанс ойнадыј, альбом к†рдiк,
шофер жiгiтке домбырамен „н салдырдыј. Т„п-т„уiр дау-
сы бар екен.
Ас Ґйде шаруа iстеп жҐрген Б„тима да анда-санда бiзге
кiрiп, „н тыЎдап, „Ўгiмеге араласып кетiп тґрды.
Ендi бiр с„тте ермек етерлiк ештеЎе табылмай, таЈы да
ала јартты јолЈа ала берiп ек:
– Тґра тґрыЎдаршы, – дедi Б„тима јолын к†терiп. –
Ѕазiр бiр јызыј ойын ойнаймыз. – ТҐпкi б†лмеге енiп
кетiп, бҐктетiлген журнал мен јаЈаз, јарындаш алып
шыјты.
ЅаЈазыныЎ жылтырлыЈына, iшiндегi фотолардыЎ
јаныј бояуына, „рi орыс тiлiнде басылЈанына јарап,
†зiмiздiЎ демократиялыј мемлекеттердiЎ бiрiнiЎ, б„лкiм,
БолгарияныЎ немесе РумынияныЎ журналы болар деп
ойладым.
БаЈдат Б„тиманыЎ јолынан журналды алып, Ґстелге
тајай отырды. Содан кейiн ойынныЎ шарттарын тҐсiндiре
бастады.
Бґл «Сiз јандай жансыз?» деп аталатын француздар-
дыЎ ойыны екен. ОйынныЎ шарты бойынша, „ркiм жур-
налда берiлген „ртҐрлi сґрајтарЈа «и„» немесе «жој» деп
жауап берiп, одан соЎ «и„» мен «жој» сґрыпталып, топја
б†лiнедi. ЖурналдыЎ келесi бетiндегi кестеде „лгi топ-

– 250 –
тарЈа тиiстi мiнездеме берiлген. ЯЈни «Сiз осындай, осын-
дай жан екенсiз» деп аныјтама бередi.
– Ал ендi берiлген сґрајја к†п ойланбайсыздар. ‡тiрiк
айтпайсыздар. Бґл бiр †те јызыј ойын, – дедi де БаЈдат
неге екенi белгiсiз, тергеуге бiрiншi менi алды.
– СiздiЎ достарыЎыз к†п пе?
– Жој, – дей салдым, есiме к†п ойланбау керек деген
ойынныЎ шарты тҐсiп.
– Сiз јаржы јор жинайсыз ба?
– Жој.
– СiздiЎ бойыЎызда iшкi јайшылыјтар кҐштi ме?
– И„, – дедiм Б„тиманыЎ јадала јараЈанынан „лде-
јалай ыЎЈайсызданып. ОныЎ Ґстiне †зiме таныс емес
мынау ойын адамды келеке ету Ґшiн жасалЈан т„рiздi
болып к†рiндi, сајтанып жауап беру керек болар деп ой-
ладым.
– Бiр саЈат бойы тым-тырыс отыру сiзге јиынЈа тҐс-
пей ме?
– Жој.
– Сґлу мҐсiндердi ґнатасыз ба?
– И„.
– Сiз бiреудi жајтырмайтыныЎызды к†зiнше айта ала-
сыз ба?
– Жој.
– Жиналыста белсенiп с†йлейтiн јасиетiЎiз бар ма?
– Жој.
– Д„лдiк пен у„деде тґру сiзге т„н јасиет пе?
Мен бiраз ойланып барып:
– Жој, – дедiм ж„не осыным дґрыс деп ойладым
iшiмнен.
Бґдан кейiнгi сґрајтар «Жексенбi кҐнгi серуенге ал-
дын ала „зiрленесiз бе?», «Сауда жасаЈанда артыј кет-
кен тиындарыЎызды даулайсыз ба», «Той-думанды ґна-
тасыз ба?», «Т„ттi асты ґнатасыз ба?» деген секiлдi ґсај-
тҐйектер болды да, мен мґныЎ б„рiне «жој» деп жауап
бердiм.
БаЈдат менен кейiн Б„тима мен шофер жiгiттен жауап
алып, соЎына †зiнiЎ жауаптарын тiркеп жазды. Одан соЎ
«и„» мен «жојты» iрiктеп, топтай бастады. БiрдеЎелердi
жазып, журналмен мґјият салыстырып шыјты.

– 251 –
– Ал ендi, – дедi бiр кезде ойын јызыЈына ендi кiрiскен
баладай к†зi жайнап. – КiмнiЎ мiнезi јандай екенi, мiне,
мына бетте... – ЖурналдыЎ келесi бетiн ашты да, маЈан
јарап кҐлiп јойды. – Та-а-ак... …бдiк„рiм жайында бы-
лай дейдi... М-м-м. И„, сiз „Ўгiмејґмар, к†Ўiлдi жансыз...
Сiз у„денi к†п бересiз, бiрај аз орындайсыз... –
МiнездеменiЎ басынан оЎбай бара жатјанын сезiп, отыр-
Јандар жымия бастады да, – «Аздап жеЎiлтектеу екенiЎiз
де рас», – дегенде ду ете јалЈан кҐлкi БаЈдаттыЎ даусын
к†мiп кеттi. Б„тима јоймастан ґзај кҐлдi. – Бiрај сiздiЎ
жаЎалыј атаулыЈа жаныЎыз јґштар, – дедi БаЈдат „рi
јарай ојып. – ‡мiрiЎiздiЎ јат-јабат јајтыЈысја, ојиЈа-
Ја толы болЈанына жаныЎыз јґштар, соЈан јґмарсыз.
…рјашан „лдененi ойлап, жоспарлап, армандап жҐресiз.
Ол армандарыЎыздыЎ iске аспайтын јисынсыз јиял
екенiн бiлсеЎiз де армандай бересiз... Сiз iшкi ойыЎызды
керiсiнше айтуЈа – наразы болсаЎыз да ризамын деп ай-
туЈа, жек к†рiп тґрып, жајсы к†рем деп айтуЈа јалып-
тасјан жансыз. Сiздi тҐсiне јоятын жандар аз... Сiздi к†п
адам †з таЈдырына риза жан деп ойлайды. Ал сiз, шынын-
да, к†п н„рсеге риза емессiз. Тiптi †зiЎiзге де риза емессiз.
Рас, јабiлетiЎiз аз емес. Бiрај оны сыртја шыЈаруЈа сiзде
ынта жој...
Мiнездеме кiсi кҐлерлiк етiп жасалЈан деген пiкiрде
отырЈандыјтан, жґрт «ынта жој» деген с†зге таЈы да ду
ете јалды.
Мен де кҐлдiм. Бiрај бiз Ґшiн уајыт †ткiзу Јана бо-
лып отырЈан мына ойынныЎ астарында таЎЈажайып бiр
шындыјтыЎ жатјанына iштей јайран јалып, јалай да
сыр бермеуге тырыстым.
– Сiз, – дедi БаЈдат Б„тимаЈа бґрылып. – Сiз жґртја
†те ґнайсыз.
– Ѕой „рi, – деп јалды Б„тима јолын сiлтеп. – ‡тiрiк
ојып отырсыЎ сен.
– Ѕґдай бiледi... НанбасаЎ к†р. – БаЈдат Б„тимаЈа
журнал бетiнен бiрдемелердi к†рсетiп, жауапты салысты-
рып, „лдененi д„лелдей бастады. – Не, мен сенен бiрдеЎе
алайын деп отыр дейсiЎ бе, – дедi к„дiмгiдей †кпелеп. –
Сiз жґртја †те ґнайсыз. Сiз „рi сыпайы, салмајты, „рi
жґрт пiкiрiн јостай бiлетiн, достарыЎызды јиыншылыјја

– 252 –
јалдырмайтын адамсыз. Бiрај сiздiЎ сенiмiЎiзге ие болу
аса жеЎiл емес... Мiне, к†р нанбасаЎ...
– Жарайды, – дедi Б„тима кҐле с†йлеп. – Рајмет мај-
таЈаныЎа.
БаЈдат бала мiнездi, јылт етпе екен.
– Фу! – дедi јарындашты Ґстелге атып жiберiп. – ‡зiЎ
жҐргiзшi, м„! Ал...
– Болды ендi, – дедi Б„тима баяу, бiрај „мiрлi Ґнмен.
БаЈдат „рi јарай ојыды:
– Шофер бала, ендi сен тыЎда... «Сiз болмашы н„рсеге
шыр-пырыЎыз шыЈып, ашуланатын, ґрысјај жансыз.
Кейде сiз к†Ўiлдi боласыз. Бiрај мґндай уајытыЎыз тым
аз. Сiз ренжiгiш, не болса содан секем алЈыш, кiн„мшiл
жансыз...»
БайЈґс шофер жаза кескен Ґкiмдi тыЎдаЈандай, јып-
јызыл болып терлеп, жерден к†зiн алмай мелшиiп отыр.
Бiз кҐлген сайын кiрерге тесiк таппайды.
– Бiрај сiзде жҐрек бар. Шындыјты сҐйетiн жҐрек
бар...
БаЈдат †зiнiЎ мiнездемесiн iшiнен бiр ојып алды.
– Сiз, – дедi †зiне-†зi, – сiз адамдармен тез аралас-
јыш, шҐйiркелескiш жансыз. Бiрај сiз олардыЎ ортасында
†зiЎiз еЎ басты р†л атјаратындай болып араласјанды Јана
жајсы к†ретiн сияјтысыз. Сiз „рјашан жґрттыЎ талас-
јанына јазы, т†решi болуды жајсы к†ресiз. ‡зiЎiз сон-
дай ойындарды ґйымдастыруЈа јґштарсыз. Тiптi сол ойын-
таластардыЎ †зiнде де †зiЎiздiЎ басты р†л атјаруЈа
тырысатыныЎызды байјатасыз... – БаЈдат Ґндемей
јалды.
– Жој, жој, – дедi „бден м„з болЈан Б„тима ґшып
тґрып. – Тегiс ојы! Неге тастайсыЎ? …келшi берi, – деп,
БаЈдаттыЎ јолынан журналды жґлып алды. Сосын †зiне
керек с†йлемдi iздеп тауып алды:
– Сiз шыны керек, жанаяр адамсыз... – Б„тиманыЎ
балаша м„з болып, iшегi јата кҐлгенi сонша, соныЎ
кҐлгенiне Јана јарап отырып, †зiЎдi бајытты санаЈандай
едiЎ. Тiптi Мґрат та бiр јабаЈын к†терiп, жымиып јойды.
Осы кезде менiЎ басымнан ток жҐрiп †ткендей бiр
јґбылыс болды. «О-о-о! Ѕанша жыл тiлiмнiЎ ґшында
жҐрген с†з осы! ¤ажап, „! И„, и„, жанаярмыз Јой бiздер!

– 253 –
Бiр сен емес, бауырым, бiз б„рiмiз де жанаярмыз... Жан-
аярмыз! Мынау не деген сґмдыј ойын едi †зi!..»
Жатарда бiзге алма аЈашыныЎ тҐбiндегi с„кiге т†сек
салынды. ЖаздыЎ тымыј, айлы тҐнiнде бај iшiндегi
пiскен жемiстiЎ јышјыл иiсiн сезiп жатып, ґйыјтаЈан
јандай жајсы! ЖамыраЈан жґлдыздарЈа јарап, Ґшеуiмiз
де тҐн ортасы ауЈанша „лем, кеЎiстiк, жаратылыс жа-
йында, болашај жайында „Ўгiмелестiк. БаЈдат †зiнiЎ „р
н„рседен хабары бар, кiтапты к†п ојитын адам екенiн
бiлдiрiп, Јылым мен техника жаЎалыјтары туралы к†п
айтты.
– Жајында бiр профессордыЎ мајаласын ојыдым, –
дедi ол жастыЈын биiктетiп. – Марста тiршiлiк болЈан деген
болжамды д„лелдеп жазыпты. ‡те јызыј. Мен †зiм соЈан
јосыламын. Ойлашы, мынау шексiз-шетсiз, саны жој
галактикада тек жалЈыз Жерде Јана тiршiлiк бар, ал бас-
ја планеталарда жој ж„не болмаЈан деу тiптi ајымајшы-
лыј емес пе?.. ¤ылым деген јазiр јиялдан да асып кеттi.
Марс проблемасын осы жуыј арада шешетiнiне менiЎ
кҐм„нiм жој...
Мен Ґндегем жој. «Марс проблемасы маЎызды-ај
шыЈар, бiрај мына †зiмiздiЎ жерде де шешiлмей жатјан
м„селе аз ба?» деген ой тґрды к†кейiмде.
Шофер жiгiттiЎ дем алысынан ґйыјтап кеткенiн бай-
јадым. Бiраздан соЎ БаЈдаттыЎ да баяу јорылдаЈан ды-
бысы естiлдi.
…лi толысып бiтпеген ай шетiнен Ґзген шелпектей кемiс
жарјырайды. Жетiјарајшы да терiстiкке ауысып кеткен.
ТҐпсiз тґЎЈиыј бiр кеЎiстiкте жґлдыз бiткен †рiп жҐр-
гендей.
Беймезгiл шајырЈан „теш Ґнi естiлдi. …лденеге иттер
Ґрдi. Д„л жанымыздан топ етiп, алма Ґзiлгендей болды.
Тыныштыј!
Мен жґлдызды аспан „лемiне јарап жатып, †зiме де
тҐсiнiксiздеу, „лдебiр м„Ўгiлiкке, шексiздiкке, мiнсiздiкке
ґмтылЈым келдi. ЖаЎа туЈан с„бидей шексiз тазалыј пен
п„ктiктi, т„н кҐн„сiн былай јойЈанда, ойлау кҐн„сiнен
де аулај болуды, шексiз „дiлдiктi, шексiз ајијатты ойла-
дым. «М„Ўгi адалдыј, м„Ўгi тазалыј!.. М„Ўгiлiк!.. Ѕґдай-
ау, неткен тамаша!..»

– 254 –
Тап осы с„тте мен адамдар јауымынан б†лек, †зi де,
т„нi де жој, ауаЈа сiЎiп кеткен рух секiлдi едiм. Ѕазiрден
бастап †зге тiрлiктi талај етiп, бҐтiндей басја баЈытта †мiр
сҐретiндей сезiндiм.
Т†беден ґшып †ткен тҐн јґсы јанатыныЎ сусылынан
кейiн, таЈы да жым-жырт тыныштыј басты. ТҐн де менiЎ
осынау јиялымды јґптап, м„Ўгi тыныштыјты уаЈыздай-
тын секiлдi. «М„Ўгi тыныштыј! Ѕандай Јажап! Жґлдыз-
дар да шексiз... Шексiз ајијат, шексiз „дiлдiк...»
ТаЎертеЎгi шайдан соЎ мен кiдiрмей, жҐрiп кетуге
жиналдым. ‡йткенi басјаша аялдаудыЎ еш ж†нi жој едi.
Ѕоштасарда Б„тиманыЎ јолынан сҐйдiм, хат жазып, ха-
барласып тґруЈа у„де бердiм.
БаЈдат шын достыј пейiлмен јолымды јысты:
– БiздiЎ ҐйдiЎ т†рi „рјашан †зiЎдiкi. ЖолыЎ тҐскенде
сојпай кетсеЎ, †кпелеймiз, – дедi. Содан кейiн «мiне, бiз
јандаймыз» дегендей Б„тима екеуi јол ґстасып, бiздiЎ
артымыздан јарап тґрды.
Ѕазылып јалЈан тереЎ жолмен ырЈалып-шайјалып,
поселкеден ґзадыј. Тау б†ктерiне келгенде, тастај жол
басталды.
Кешегiдей емес, к†Ўiл кҐйiм орныЈып, аптыЈым басы-
лып, сабама тҐсiппiн. ?мытып кеткен бала-шаЈамды,
„йелiмдi, дос-жарандарымды еске алдым. ТҐндегi ойла-
Јан «м„Ўгiлiк» пен «мiнсiздiк», «басјаша †мiр сҐру», «адам-
дарды айыптау» тiрлiктiЎ шындыЈына сыймайтын
бiрдеЎелер секiлдi.
«КҐтпеген бiр iс болды бґл †зi, – деп ойладым. – Б„ти-
ма мен Ґшiн осыншалыј жајын адам болар деп ойлама-
Јан едiм. Есiме де келмеген...»
Кенет «япыр-ау, мен Б„тимамен јосыла јалЈанда јан-
дай бајытты болатын едiм» деген †кiнiштi ой жҐрегiмдi
јысып, ауыртјандай болды. «Мен сонда јандай бајытты
болатын едiм... Мен неге с†йтпедiм... У-у-у! ТаЈдырдыЎ
†зi Б„тиманы менiЎ бауырыма јанша „келiп, итерсе де,
†з жґмыртјасын танымай, безген тауыјтай ґямнан шы-
Јарып тастай берген екем. Сонда мен јайда асыјтым? Не
Ґшiн асыјтым? Биiк мајсат Ґшiн бе? ЅоЈам Ґшiн бе?
Шындыј Ґшiн бе? …лде Ґмiт кҐйiнде јалып јойЈан ајыл-
ой јабiлетiнiЎ жарјын болашаЈы Ґшiн бе?.. Жо-жо-жој!

– 255 –
…лдебiр јасиеттi, Ґлкен iске басымды байласам-ау деген
ойЈа менiЎ д„тiм шыдамайды. Бiз сонау алЈашјы махаб-
батја да жанпидалыј к†рсете алмаЈанбыз, ендi тiптi де
жанпидалыј к†рсете алмаймыз.
БҐкiл ајыл-ойыЎды, ерiк-јабiлетiЎдi, рајат-јызыЈыЎ-
ды †зiЎдi јоршаЈан јауым ырјы билеп кеткен шаЈыЎда
сенiЎ еншiЎе бiр Јана зат – жҐрегiЎде бајилыјја ґйып
јалЈан жастыј сҐйiспеншiлiк јана јалады. Сен оны јанша
жыл јатыгездiкпен ґмытсаЎ да, †зiЎдi одан да г†рi ма-
Ўыздырај, м„ндiрек бiр iске лайыјтымын деп тапсаЎ да,
басја жерден байыз таппай, †з ошаЈына јайта оралЈан
бейбајтай тҐбi оралатыныЎ хај; бiрај ол јай кезде бола-
ды, мајсатыЎа жете алмай шаршаЈан кезiЎде ме, санаЎ
марјайып, ајијаттыЎ не екенiне к†зiЎ жеткен кезде ме,
„лде тiптi †лер шаЈыЎда ма, оны кiм бiлсiн...»
Мен осы бiр к†Ўiлсiз ойдан арыла алмай, жајындап
јалЈан тау шатјалына Ґнсiз јарап, ґзај отырдым.

– 256 –

жүктеу/скачать 1,3 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: