ТӨртінші тарау: «жетілмеген елдің баласы »
жүктеу/скачать 0,78 Mb.
|
Қош, сүйдім. Жүсіпбегің. Адрес: Орынбор, Совет көшесі, дом 51. Астыңғы қатар. Маған. Орынбор, 2 январь”. Жүсіпбектің екінші бір араб қарпінде қара сиямен жазылған хаты да осы адамға арналған. “Кәкебай” – дейді. Бұл кім? Қошке ме, жоқ, басқа біреу ме? Тура осы хатқа жауап ретінде жазылғандай мазмұндағы Абдолла Байтасовтың хатының қолжазбасы да іске тіркеліпті. Аудармашылығымен, шағын мақалаларымен, сыни пiкiрмен сол тұста жұртқа танымал, жолдастарының арасында үлкен беделге ие, ұлттық мүдденiң туын ұстаған, шығармашылық өмір жолы мүлдем ұмыт қалған, тергеудегі жауаптары да қысқа қайырылған азамат. Енді осы әңгімеге тілтартар болған, тергеу барысында екі-ақ рет шағын жауап алынған, айыптау айғақтары да мардымсыз, бірақ «қылмысы» өзгелермен теңестіріле үкім шығарылған Абдолла Байтасов жөнінде қысқаша мәлімет бере кетеміз. Анкеталық анықтама: 1900 жылы Ақмола губерниясы Көкшетау уезінің Айыртау болысында (екінші бір анкетада – Қостанай округінің Бақбаққара ауданы) туған. Мұғалімдер семинариясын бітірген. 1921 жылдан кәсіподақ мүшесі. 1920 жылдан мамандығы бойынша қызмеи істейді. Шет елде, әскерде, қызыл армия қатарында болмаған, бұрын сотталмаған. Қоғамдық қызмет атқармайды, дені сау, өзін істеп жүрген қызметіне лайық деп санайды, қазір мұғалім. Сын-ескертпесі жоқ.. «Жас алаш», “Жас қайрат” газеттерінің белсенді авторы. Ағарту, сауат ашу, әр ғылымның саласындағы кітаптар жөнінде мақалалар жазған. Саяси экономия қақында пікір қозғаған. Анкетаның соңына: «Байтасов жолдас өзінің тағайындалған қызметіне толық сай келеді», – деген бұрыштама қойылған. Ташкенттегі қазақ институтына: «Жолдас Абдолла Байтасов 1923 жылы: «2 қыркүйектен бастап ана тілі пәнінінің оқытушысы ретінде бекітілген». Бұл – сол жылы оқытушылықтан босаған, Мәскеуге оқуға кеткен жерлес ақыны Мағжанның орыны еді. Өзінің кететінін ескертіп, орынына Абдолланы шақырған болуы әбден мүмкін. Жүсіпбек Аймауытовтың емеуірініне қарағанда сондай ыңғай байқалады. Ал өзінің толтырған қызмет анкетасында: «Оқытушылыққа 1923 жылдың 1 қазанынан кірістім», – деп көрсетілген. Абдолла Байтасотың бар айыбы – Даниял Ысқақовпен бірігіп «Көркем әдебиет туралы» мақала жазып, оны «Еңбекші қазақ» газетінде жариялаған. Онда әдебиет – адам тағдырын бейнелейтін көркем өнер. Ол адамның психологиясы ұлттан тыс қалыптаспайды. Өйткені ол ұлт ішінде тәрбиеленіп өседі. Сондықтан да әдебиет – ұлттық өнер және ол таптық тартыстан, партиялық принциптен тыс болуы тиіс – деген ыңғайда пікір білдіреді. Ол туралы Ж.Аймауытов тергеушіге: «Екеу» деген бүркеншiк атпен жазылған көркем әдебиет туралы мақаланы оқыдым. Оның иелерi – Байтасов Абдолла мен Ысқақов. Соңғы адам үйiрменiң бағдары талқыланған мәжiлiске қатысты ма, анық айта алмаймын, қатысқан болуы да мүмкiн. Мақаланы мен қолжазба түрiнде оқыдым, оны маған Ташкенттегi жоғары оқу орындарының не рабфактың бiрiнде оқып жүрген Шымкенттiк студенттердiң бiреуi әкеп бердi. Оған дейiн мен Ташкентке барғанмын, сонда А. Байтасовпен де, Ысқақовпен де кезiктiм, олар маған: «Еңбекшi қазақ» газетiнде көркем әдебиет туралы мақалалардың жариялануына байланысты бiз де мақала жазуды ойластырып жүрмiз,– дедi. «Қашан дайын болған кезде оны маған көрсетiңдер, мүмкiн мен кей жерiн түзетiп берермiн», – дедiм. Сол уағадаластықтың желеуiмен ол мақаланы әлгi студенттер арқылы Шымкентке берiп жiберiптi. Бұл – 1927 жылдың алғашқы жартысындағы қыс айларының бiрi болатын. Мақалаға аздаған өзгерiс енгiзiп, мұны баспа бетiнде жариялауға болады деген тiлекпен өздерiне қайыра жолдадым. Мақала газетке жарияланған соң ондағы пiкiрлердi толық қостайтынын бiлдiрген Әуезовтiң пiкiрiн өз құлағыммен естiдiм. Мақаланы мен өңдеп бергеннен кейiн оны өзге қазақ жазушылары, мысалы, Дулатов қарап шықты ма жоқ па, ол жағын бiлмеймiн. Ол мақаланы «Алқаның» бағдарын толықтай қостаған дүние деп мен есептемеймiн. Аймауытов (қолы қойылған)», – деп жауап бердi . Осы арада екi нәрсенi назарға iлiктiре кеткендi лайық санадық. Бiрiншi, Мағжанның ақындығын талқылаған Мәскеудегi жиналыста оны қорғап сөйлеген, кейiннен «Алқа» үйiрмесiн ұйымдастыруға белсене қатысқан Сәрсембиннiң кейiнгi тағдыры көмескiлеу болып қалғандығы. Оның өмiрi мен шығармашылығы туралы нақты зерттелген еңбек жоқ. Әдеби естелiктерде де аты аталмайды. Сондықтанда осынау азамат қақында белгiлi бiр дәрежеде дерек пен мiнездеме бере алмағанымызға өкiнемiз. Екiншiден, осы уақытқа дейiн «Екеу» деген бүркеншiк атпен жазылған әдеби мақалалардың барлығын Ж.Аймауытов пен М.Әуезовке телiп келдi. Ал мына жауапта Абдолла Байтасов пен Даниал Ысқақов та сондай бүркеншiк атты пайдаланғаны дәлелдi түрде көрсетiлген. Беделдi ғалымдарымыз да дәл осы екi азаматтың жазған мақаласын Аймауытов пен Әуезовтiң «еншiсiне» бердi. Бұл – қиянат. Ескерiп, әркiмнiң сыбағасын өзiне берген лазым. Сол үшін де отызға енді толған есіл ер қалған өмірін айдауда өткізіп, ақыры ату жазасына кесілді Әрине «мәдениет майданындағы» мұндай «дұшпандық пікірлер» жазасыз қалмайды. Алайда А. Байтасовты «ұлтшыл-контрреволюционерлер» мен «басмашылардың» қатарына қосқан өзінің қызылжарлық жерлесі: «Ташкент қаласы Пушкин көшесі №10/12 үйде тұратын Есім Байғасқин нақты мына айғақтарды көрсетті: «Алашордашылардың» іс-әрекеттері туралы білетіндерімнің барлығын өткен жолғы көрсетіндімде жазып берген болатынмын. Мен олардың жұмысына араласқан емеспін, «Алашордашыларды» маған сеніммен қарап, сырын жасырмай шынын айтатын Байтасовтың әңгімелері арқылы ғана білемін. Қазақстанда, оның ішінде Петропавлда тұрғандықтан да алашордашылардың ішінде жүрдім, бірақ олардың тобына қосылғамын жоқ. Өйткені олар аса сақ жүрді, маған сенімсіздікпен қарады. Себебі, Байділдин мен Тоқтабаев оларды іс жүзінде сатып кеткен болатын. Жоғарыда айтып өткенімдей, маған тек Байтасов қана сеніммен қарайтын. 1922 жылы Орынбордағы кеңес құрылтайына қатысуға келгенімдегі бір оқиға есіме түсіп отыр. Мен сонда оқитын Байтасовпен кезігіп қалдым, ол Сәдуақасовтың ба, Кенжиннің бе, Байділдиннің бе, әйтеуір біреуінің пәтеріне шақырды. Біз барғанда Кенжин, Нахимжанов, Байтұрсынов, Сәдуақасов, Байділдин және тағы басқалар сонда отыр екен. Отырғандардың біреуі Рысқұловтың Байтұрсыновқа арналған хатын дауыстап оқыды. Хатта: Рысқұловтың Москвадан Ташкентке бара жатқаны, Орталық комитет бұған Түркістанда қызмет істеуді сеніп тапсырғаны хабарланыпты. Отырғандар хатты талқылай келіп: Қожанов пен Рысқұловты татуластыру керек. Олардың арасындағы араздық ұлттық мүддені шешуде кесірін тигізеді – десті. Бас қосуда Байтұрсыновқа: Екеуінің арасындағы кикілжіңді тоқтатуды өтініп Қожанов пен Рысқұловқа хат жазу туралы ұсыныс жасалды. Хат Ташкентке Байтасов арқылы жолданды. Оның қандай мазмұнда жазылғанын білмеймін. Байтасов Ташкенттен Орынборға қайтып келгенде маған: Қожанов пен Рысқұлов татуласты, өзара кикілжіңдерін қойды – деді. Содан кейін мен Петропавловскіге кетіп қалдым. Өткен жолғы тергеу барысында ұмыт қалған тағы бір жайды айта кеткім келеді. Бірінші көрсетіндімде: 1922 жылы мамыр айында Әнуар паша мен Заки Валидовтің келуіне байланысты алашордашылардың арасында қозғалыс басталғанын, түрікшіл үгіт-насихаттың күшейе түскенін, оған Мұхтар Әуезов пен Тоғжановтың белсене араласқанын жазып берген болатынмын (бірінші көрсетіндіні қараңыз). Петропавлдағы алашордашылардың арсында жүргізген түрікшілдікті насихаттаған отырысқа сол кездегі губаткомның төрағасы Смағұл Қазбеков, губпарткомның ұйымдастыру бөлімінің меңгерушісі Мұхамеджан Бейсенов, Әуезов, Тоғжанов, Жұмабаев, Қияқов т.б. қатысты, кеңесте олар ешқандай да қорытынды шешім қабылдаған жоқ, өзара пікір алысумен шектелді. Нәтижесінде ешқандай әрекет жасамауға, Әнуар паша мен Заки Валидовтің іс-қимылын күте тұруға келісті. Міне, олармен араласып, таныс-біліс боп жүрген Байтасовтың айтуы бойынша менің бар білетінім осылар. Байтасовтың: «Дайындалу қажет» – деген сөзінің астарын мен: қарулы топ құрып, ауыл тұрғындарын көтеріліске дайындау керек – деп түсіндім. Менің жеке пікірім мынадай: егерде Әнуар паша мен Заки Валидовтің әскері жеңіске жетіп, алға қарай жылжитындай бола қалса, онда алашордашылар тұрғындарды сөзсіз көтеріліске бастар еді – деп ойлаймын. Сондай-ақ Байтасов маған: Қожанов пен Рысқұловтың Әнуар паша мен Заки Валидов екеуімен байланысы бар – деді. Бұдан басқа алып-қосарым жоқ. Дұрыс жазылған және маған оқып берілді. Тергеген ПП ОГПУ-дің Шығыс бөлімінің өкілі - Атабеков. 25.1.1930 ж.» », – деген көрсетіндісі. Бұл көрсетіндінің қолдан жорта жасалғаны туралы мәлімет тергеу ісінің ішінде сақталып қалған. Оған ОГПУ-дiң Мәскеудегi Шығыс бөлiмiнiң бастығы Дьяковқа Орта Азия бөлiмiнiң бастығы Каруцкий мен Шығыс бөлiмшесiнiң бастығы Круковскийдiң:
Д.Ысқақов: «Алқа» әдеби үйірмесіне байланысты айтарым мынау: 26-жылдың қарсаңында Байтасов менің пәтеріме менің үйде жоқ кезімде «Алқаның» бағдарламасын тастап кетіпті. Ешкім ештеңе түсіндірген жоқ. Жарғы біздің үйде біраз жатты. Мен оған ешқандай мән бергемін жоқ. Екеуміз бұрын да бірлесіп жұмыс істеп, кітаптар аударғамыз. Бір апта өткен соң ол менен «Алқа» әдеби үйірмесінің жарғысын менің оқыған, оқымағандығымды сұрады. Одан бізге келетін қандай пайда бар екенін сұрағанымда: Мәскеулік студенттер ұйымдастырыпты. Мәскеуде әдеби үйірмелердің бағытын негіз етіп алыпты – деді. Мен жарғыны оқып шығып, пікірімді айтуға келістім. Одан басқа ешқандай уәде бергемін жоқ. Жиырма күндей менің үйімде жатты. Қарап шығуға мұршам болмады. Ол тағы да мен жоқта үйге келіп, ендігі оқып бітірген шығар деген оймен жарғыны алып кетіпті. Мен жарғыны оқып үлгермегенімді айттым. Біраз уақыт өткен соң ол маған: үйірмені құруды ешкімде қолдаған жоқ – деген мағынада Жұмабаевқа хат жазып жібергенін айтты»; Қ.Кемеңгеров: (...) Байтасов маған: 21-жылы Заки Валидовтің Ташкентке келіп, қазақ ұлтшылдарымен кездескенін айтты. Бұдан басқа ештеңе білмеймін. Қазақ ұлтшылдарының төңкерісшіл ұйымы туралы ештеңе естігемін жоқ, білмеймін де. Ал Тынышбаевтің өңін білгеніммен де, өзімен таныс емеспін. Әлеуметшілердің ұйымына ешқан мүше болған емеспін және ол туралы ештеңе білмеймін»; сондай-ақ «Айыптау қорытындысында»: «...1926 жылы оқу-ағарту институты бiздiң ықпалымыздан шығып кеттi, оның есесiне Ташкенттегi жоғары оқу орындарындағы партияда жоқ жастарды өзiмiздiң ықпалымызға қаратып алдық. Бiз мұны жоғары оқу орындарында оқып жүрген Байтасов пен Ысқақов арқылы жасадық. Бұл 1924-1926 жылдары жүргiзiлдi (Досмұхамедовтiң 22.IХ.30 жылы берген жауабынан № 2370-iс, 1 т., 220-бет). «Осы кезде әдебиет майданындағы жұмыстарымыз жандана түстi… Әуелi Аймауытов, содан кейiн Кемеңгеров келiп қосылып, бiздiң iсiмiздi жүргiзiп отырды. Өзiмiздiң ықпалымызды баспасөз арқылы кеңiнен тарату үшiн бiз барлық күшiмiз бен жағдайды пайдаланып қалуға тырыстық... «Алқа» үйiрмесiнiң пайда болуы да соның нәтижесi. Бұл iстi тiкелей жүзеге асырған Ысқақов, Кемеңгеров және Байтасов маған жұмыс бабы бойынша кеңес алу үшiн келiп тұрды, мен оларға өзiмнiң нұсқауларымды бердiм». (Досмұхамедов Х., № 2370-iс, 1 т., 221-парақ), – деген мағынада қағазға аты жиi түскен адамның бiрi де осы Абдолла Байтасов. Тура бiз сөз еткен әдеби ортаға тiкелей қатысы болғандықтан да және оның көзқарасын толық бiлдiре кету мақсатымен бұл хатты толық жариялауды мақұл көрдiк. Өйткені осындай хаттардың iшiндегi пiкiр алысулардан барып «Алқаның» өмiрге келгенi аян. Оның үстiне, осынау дегдарлардың жандүниесiнен мағлұмат беретiн деректердiң көзi де шамалы. Сондықтан да дос адамдардың арасында ғана айтылатын кейбiр жеке мәселелердi де қысқартпадық. Өмiрдiң аты – Өмiр. Ол үнемi – күйiнуден тұрмайды, сүйiнiш те силайды. Сонымен қатар, бұл хаттың түрме тартпаларынан жуырмаңда жарыққа шыға қоюы да неғайбыл. Сонымен, елге демалысқа кеткен Абдолла Байтасов өзiнiң сыралғы досы Жүсiпбекке былай деп сәлем жолдапты: «Жүсіпбек! “Көрмегелі көп айдың жүзі болды” – дегендей, бір-бірімізбен көріспегелі көп уақыттар болып қалды-ау. Сенің биылғы жазған хатың маған кешігіп тиді. Сондықтан саған іле жаза қоймадым. Өйткені сенің адресің өзгерген шығар деп ойладым. Және де Ташкенге барған соң қапшықтың аузын бір-ақ шешіп, жаздайғы бастан кешкенді бір көйтермін-ау деуші едім. Не керек, жолыға алмадық. Сені Қызылорда да кездестіремін деген оймен Қызылордаға соқтым. Мен келген күні таңертең Жақаңдыкіне барсам, Ж: “Жүсіпбекті шығарып жаңа ғана вокзалдан келдім”, – деп отыр. Санды бір-ақ соқтым. Сені Ташкен мен Қызылорданың бірінде болар деп ойлап едім. Болмаған себебіңді Жақаңнан естідім. Ж. айтуынша, “Дәлелі-дәлел”, – дейді. Және Женяның (жеңгенің) науқасы Т-т (Ташкент – авт.) әуесін жақтырмайтындығы екінші себеп болса керек еді. Қалайда Орынборда оқшауырақ тұрып қалдың, енді орнығып қалған шығарсың. Әйтсе де, сені Шымкентке шақыртуы күшті көрінеді (Шымкент педтехникумының бастығына жолығып едім), өзің ырза болсаң, олар тұрмыс жағынан мұңсыз қылар едік деп ынтық-ақ болып отыр. Әуесі жақсы жер, барсаң да теріс болмас еді. Әлі де кеш емес қой. Енді әңгімені өз жағыма аударайын. Жаз ай жарым елде болдым, 2 ай шамасы Қызылжарда болдым. Көңіл-күй жақсы. Әзірше ойлаған нысанаға дәл тиіп келеді. Ана жағын айтам. Бізге қырын қарайтын (өсек айтпаса іші кебетін бір адамдардан келген хабар болса керек ) біреу, ол туралы саған теріс информация берген сықылды. “Онымен мен қосылыппын, ол менен өзгеріп қалса да, сырттағы бір күш еріксі...”, – деген сықылды. Бұл сөздердің источнигі атақты қу атышулылардан шыққан көрінеді. Әминаның сіңілісін Байділдин алды. Ол тұқыммен біз ежелден дұрыс болмайтұғынбыз. Дұрысында бұрынғы күйімізден еш бір өзгеріс болған жоқ. Қайта одан көрі өмір қызығырақ болған сықылды. Бірақ саған ол күйді суретті түрде сездіруге қалам шабан ғой. Өзің ауызға салып жіберсең, “иә, солай” – дер едім. Қалайда, көңіл тынды. Ресми тұруды оның оқуын бітіруіне байлап қойдық. Ол жағынан қысқаша хал-жайымыз осы. Мағжанға жолықтым. 15 күндей бірге болдық. Ол саған қатты разы. Жалғыз сын жазғандықтан емес, сенің соңғы жазғандарыңа қанағаттанды. Осы күнге шейін айызым қанған сәулетші қалам “Нұр күйі” болды. қызыққандықтан әлденеше оқыдым”, – дейді. Ақынның мұнысы сен туралы ойлайтын менің ойларымды нық бекітті. Қуандым. Онымен түрлі мәселелер туралы көп кеңестім. Соны пікірлері бар, дүниеге көзқарасы нығайған сықылды. Мұхтар оған: “Түбінде жалғыздар тобы жасайды, біз жалғыздар тобының құрамасымыз”, – деп жазады екен. Бұл пікірді Мағжан да қуаттайды. Екпіні күшті қалам, сиқырлы сөз, негізі берік пікір түбінде алып та, шалып та жығады – деп ақын шалқып-ақ жүрген көрінеді. Оның настроениесін көтеріп отырған Мәскеу. Мәскеуде әдебиет туралы пікір жарысы бар, майдан бар сықылды. Европа әдебиетшілерінің де соны пікірі жарыққа шығып қалатын шақтары болады, – дейді. Марксшылдыққа қарсы пікірді қолдайтын әдебиетшілер де пікірлер ұсынатын сияқты. Тегінде бірезулік қылмай, ғылыми жетіп, сығалап жүріп таңдап ала алса, пікір, пікір тудыратын майдан ашылағандай. Қапелімшіл желөкпелер көп ағымның арасында кез-келгенінің біреуіне қақтығып, саломдай салмақпен біеуіне еріп жүре беретіндей сияқты. Біздің Қызылорданың ВАП-ы да сондай бір ағымға еріп бара жатқандай деседі. Түрлі әдебиет ағымдарымен таныстыру үшін олардың программаларының жинағы басылып шығыпты, Мағжан маған жібермек болды. Сен де сұрап алып таныс. Мағжан саған жазудан қажитын емес дейді, өзің де енді шет тұрғаннан кейін жазудан тартынбассың. Мағжан, Әлекең (Әлихан Бөкейханов – Т.Ж.) “Восиздаттың” науч. сотрудниктері. Мүмкін бұлар арқылы жазуға кітапта аларсың. Мектеп балалары оқитын әдебиет кітаптарын қазақшаға аудару керек дейді, оларды осы күннен сұрауың керек сықылды. Мұхтар: әдебиет соңынан жарық алып түстім. Оқимын – деп Ленинградқа кетіпті. Оның “Таңдағы” соңғы жазған әңгімелерін оқыған шығарсың. Мен анық байқай алмадым, әйтсе де, жақсы-ау! Мұхтар Мағжанмен жиі жазысып тұрған екен, пікірлерін оқыдым. Олардың енді бір ойы: сол ұйымдардың бір қазаққа қолайлы деген біреуіне қатынасып, қазақ әдебиетіне лайықты жол деген жолдарын ұсынбақ. Баяндамалар жасап, пікірлерін тыңдатпақ. Мағжан жаза бастапты. Мәскеуде бірнеше қырғыз, қазақ тілдерінде шыққан әдеби кітаптарға сын жазған екен, олар да басылыпты. Мағжан биыл бұл жағына күрделі кірісемін деп отыр. Ташкенде тұрмыс жағынан биыл қыс ауырлық көрмеспіз. Қошке институтқа әдебиет сабағын беремін деп барып еді. “Жәшейке қабыл алмады”, – деп жүгермектер қабыл алмады. Қошке военный школға кірді. Мен орыншамын. Менің мұндағы қуанышым: педфак түзеліпті, программа жақсы. Әдебиет тарихы. Тәрбие жағы күшті. Әзірге оқу басталған жоқ. Жалғызсырайтын емеспіз. Жолдастар бар. Әйтседе, сенің орының бөлек. Биылғы хатың мені көп желпілдірді. Жазып тұр. Не жазайын демессің. Өміріміздің қою-сұйығы, ащы-тұщысы бір-бірімізге мәлім шығар деп ойлаймын. Туғаныңды көргем жоқ, өлгеніңе жыламаймын – дейтін жеріміз жоқ. Достық пен махаббатқа сауда жоқ деген иман қайсымызда болса да бар. Достың таза сөзінен қымбат нәрсені мен өзім әзірге білмеймін. Жалғыз-ақ, шын достық санаулы екенін білемін. Бірақ достықты тар кезең, талма жер көрсететін көрінеді ғой. Жап-жақын жайшылықта көп достарды, Мен неге жамандықта сирек көрем ,– дейтін ақынның сөзі сүзіліп өткен таза сөздің нақ өзі шығар деп ұғамын. Сенің жақсылығыңа – мерей өсіп қуана алмаған, жамандығыңа – жаны ашып күйзеле алмаған ерлігі жоқ ездердің не керегі бар. Жарайды жазып тұр. Жәнеге (Женя, Евгения – Жүсіпбектің әйелі – Т.Ж.) жақсылап сәлем айт. Бектұр, Мәруа, Жанақ жолдастарға Абдолладан сүйіп сәлем. Анық адресіңді жазып жібер. Сәлем.(мен) Ғабдолла. 12/ІХ» . Жылы көрсетiлмеген бұл хаттың шамамен 1924 жылдың аяғында жазылғандығы байқалады. Өйткенi, Мағжан мен Мұхтар өзара пiкiр алысып, жаңа әдеби бағытты бағдарлайтын үйiрме ашудың жоспарын талқылап жүргендiгi туралы мәлiмет соны растайды. Бұл кезде Мұхтар да оқуда жүрген болатын. Жүсiпбектiң «Нұр күйi» дастаны да сол жылы жарық көрдi. Мұндағы әдебиет туралы пiкiрлер де назар аударарлық. Абдолла Байтасовтың куәлiгiне илансақ, «Алқаны» құру идеясына Мұхтар Әуезовтiң де дем бергенi байқалады. Абдолланың өз хатында ашып жазғанындай: «тар кезең, талма жер көрсететiн» нағыз достықтың сыналатын кезiн олардың бәрi де бастарынан кештi. Әрине, достықтың құнын мұндай күнде сынаудың бетiн аулақ қылсын деңiз. Бұл – сын емес, жаза. Әдiлетсiз жаза. Заманға, да, адамға да, достыққа да қиянат. Бiрақ кеңес өкiметiнiң өмiр сүру «салтанатының» өзi тек қиянаттан, жазалаудан, құрбандықтан тұрды емес пе. Ендеше оған таңданудың ешқандайда жөнi жоқ. Осы хаттағы Жүсiпбектiң жалғыз қызының қазақша есiмiнiң аталуы туралы тосын бір жайтты осы арада айта кетуді жөн көрдік. Әкесi ақталған кезде де және одан кейiн де Муза Жүсiпбекқызымен ұзақ-ұзақ әңгiмелескен едік. Талай-талай тағдыр сынын баяндап берiп едi. Сонда: «Әкеңiздiң сiзге қойған қазақша атының болмауы мүмкiн емес»,– дегенiмде, ешнәрсенi есiне түсiре алмап едi. Мына хаттағы айғақ бойынша, осындағы екі ұлымен қатар аталып отырған «Мәруә» – Жүсіпбектің Евгениядан туған кенже қызы – Муза боп шықты. Алматыдағы Құрманғазы мен Абылай даңғылының бойындағы ауланың орындығында отырып мұны естігенде, Музаның – Мәруәнің көзіне жасы мөлтілдей тұнып: «Бұл туралы шешем маған айтқан емес. Бірінші рет өзімнің қазақша қойылған есімімді естіп отырмын. Шешемнің әкесі де, шешесі де шоқынған қазақтар еді. Мен де Сахно деген украинға тұрмысқа шықтым. Бектұрдың әйелі де орыс. Жанақтың бір ұлы мен екі қызы да Мәскеу мен Ленинградта, орыстанып кетті. Өкінішті. Бұл тағдырға не істерсің? Енді оны өзгерте алмайсың», – деген шарасыз қысылысы біздің де жүрегімізді шымырлатып еді. Кейін Алматыдағы «Көктем» шағын ауданынан Бектұрға бір бөлмелі үй беріліп, сонда қоныстандырып едік. Өзінің айтуынша, өгей шешесі Евгения жайсыздау болып, Жанақ екеуін балалар үйіне тапсырыпты. Татарстандағы әскери заводта істеп жүргенінде «халық жауының» баласы екені білініп қап, тағы да қуғындалады. Сол кеткеннен мол кетіп, еліне оралмайды. Отбасының қарсылығына қарамастан қартайған шағында 1997 жылы Алматыға жалғыз келді. )арсы алдық. Жас кезіндегі әңгімелерін жаттап алғандай қайталап айта беретін. 2001 жылы біз Астанаға ауысқан соң арадағы байланыс үзіліп, тағы да көз жазып қалдық. Соңынан іздестіргенімізде білгеніміз, орыс әйелінен туған қызы іздеп келіп, бір бөлмелі үйін сатып, ешкімге ештеңе айтпай, әкесі Бектұрды қарттар үйіне өткізіп кетіпті. Шамамен 2005 – 2007 жылдардың мөлшерінде ол сонда дүниеден қайтыпты. Бұл деректің өзі де репрессияға ұшырағандардың тұқымдарын есепке алатын Ақмолдағы мұражай қызметкерлерінің іздестіруімен адамның өлгенін тіркейтін азаматтық мекеменің ақпараты бойынша анықталыпты. Ал Қырғызстанда математикадан мұғалім болған, айдаудың азабы әбден жүйкесін тоздырған, сондықтан да оңаша өмір сүруді қалаған Жанақ Аймауытовтың Ресейдегі ұлының аты ұмытпасам – Евгений Викторович, не Александр Викторович, кезінде құпия әскери заводтың бас маманы, не директоры боп істесе керек. Қыздары да сондай әлуетті. Бірақ енді олардың қазаққа да, атасына да жандарының ашуы, еске алуы неғайбыл. Бұл Жүсіпбекке қаратылған үшінші ең қатал үкім. «Бір жанға екі өлмек әділет» (Абай) емес еді. Ал Жүсіпбек Аймауытов екі рет сотталып, бір емес, екі емес, үш рет өлді. Бәрінен де соңғы өкініш – орыны толмайтын өкініш. Сөйтіп, қазақтың тағы бір адал азаматының арты тұйықталды. Тек Жүсіпбектің Шымкенттегі немере бауырлары ғана ас пен тойға қатысып тұрады. Оған да тәубә. Көңілсіз естелікті үзе тұрып ескерте кетеріміз, Жүсіпбектің хаттары мен тілшелерінің біразы Д.Әділевке арналған тарауда пайдаланылғандықтан да, бұл арада түрмеден үйіне жолданған жеделхаттарды берумен шектелеміз. Бұл жеделхаттар Бутыркадан сыртқа шыққан және Жүсіпбектің тірі екендігінен хабардар ететін «жанды куәлік». Сондай-ақ Ж.Аймауытовтың қай камерада жатқанын анықтап береді. Келер күндерде қандай да бір мұрағаттық қажеттілікке жарап қалар деген ниетпен көпшіліктің қаперіне іле кетуді жөн көрдік.
Бұл әйелі Евгения Аймауытоваға өзінің тірі екендігінен хабардар етіп, белгі бергені. Сондай-ақ тиісті сәлемдемені тапсырып алғанын растайды. Екінші өтініш те сол мағыналас. Онда:
Өтініштің бас жағына: «Қарсы емеспін 8/ХІІ-29 ж.», – деп қол қойылған. Яғни бес күннен кейін барып қана жеделхатты жолдауға пұрсат берілген. Үшінші өтініш оның жарық дүниедегі соңғы тілектерінің бірі. Өйткені тура сол күндері Ж.Аймауытов ату жазасына кесу туралы айыптау қорытындысы дайындалып, соттың үкім шығаруына ұсынылып қойған болатын.
Осы өтініштің шекесіне: «Қарсымын. Басқарма көмекшісі Павлов 2/ІІ-30 ж.», – деп қол қойған. Бұл өтінішке қарсылық білдіруінің себебі жоғарыда айтылды. Яғни, тергеушілер үшін үкімі қойған Жүсіпбек Аймауытов өлген адаммен тең еді. Ал өлгендер хат жазып, хабарласпайды. Жүсіпбек Аймауытовтың түрмедегі тағдыры туралы түрлі жорамалдар мен қауесеттер орын алған. Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов, Мұхамеджан Тынышбаев, Мағжан Жұмабаев сияқты алаш қайраткерлеріне кешірім жасалғанда, «Алашорданың» ұйымдық шараларына еш қатысы жоқ Жүсіпбектің атылып кетуіне сенімсіздікпен қарап, науқастан қайтқан болуы тиіс деп жорамалдауы орынды да. Бірақ Дінше Әділевтің «шынайы көрсетіндісі» оны ажал камерасына алып келгені шындық. Оған Қазақ ССР Мемлекеттік қауіпсіздік комитеті төрағасының орынбасары А.Тілеулиевтің 1962 жылы 27 тамызда Партия институтына берген анықтамасы да емеуірін танытады. Мұнда жоғарыда аты аталған қайраткерлердің жер аударылуы, ақталуы толық баяндалады да Ж.Аймауытов туралы:
Бұл жауап: «Жүсіпбек түрмеде ауырып өлген», – деп ішінара айтылып қап жүрген жорамалдың жалған екендігін дәлелдейді. Демек, үкім орындалып кеткен. Жаны жаннатта болсын, жарықтықтың! жүктеу/скачать 0,78 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|