Тұрсын ЖҰртбай «Ұраным алаш!»

М.Әуезов (жалғасы): ««Абай» романының жаңа басылымының бірінші томында қазір (1951 жылдан бастап) феодалдық ақындар деп табылған Дулат, Бұқар, Шортанбай, Марабай, Сабырбай сияқты т.б. жекелеген адамдарға қатысты автор өзгерістер енгізді. «Абай» романының бірінші басылымы жарық көрген 1942 жылы және содан кейінгі 1947, 48, 49, 50-жылдары бұл ақындар халық шығармашылығының өкілдері ретінде Қазақстан мектептерінің оқулығына кірген болатын.

«Казправда» (жалғасы): «Абайдың ұстазы әрі шабыттандырушысы ретінде, Абайдың өзі сынаған, реакцияшыл Дулат ақын суреттеледі. Автор қазақ халқының қарғысына ұшыраған, кейіннен әккі буржуазияшыл-ұлтшыл болған адамды Абайға игі әсері тиді-міс деген желеумен жасырын түрде жағымды кейіпкер ретінде суреттеп, оны жақсы атты етіп көрсеткен. Мысалы, кеңес өкіметіне қарсы табанды түрде күрескен аса ірі феодал, халық жауы Тұраш сүйсіне суреттеледі».

М.Әуезов (жалғасы): «Келесі абзацта, өзінің жосықсыздығы жөнінен сондай үрейлі, бірақ авторға қаратыла тағылған саяси айыптауы сондай қорқынышты: «Автор қазақ халқының қарғысына ұшыраған, кейіннен әккі буржуазияшыл-ұлтшыл болған адамды Абайға игі әсері тиді-міс деген желеумен жасырын түрде жағымды кейіпкер ретінде суреттеп, оны жақсыатты етіп көрсеткен. Мысалы, кеңес өкіметіне қарсы табанды түрде күрескен аса ірі феодал, халық жауы Тұраш сүйсіне суреттеледі,– деген жала жабады.

Осында келтірілгендердің ішіндегі жалғыз «жағымды кейіпкер» осы Тұраш. Иә, оның аты «Абай» романының екінші кітабінің 519 және 597-беттерінде (Қазмемкөркембаспасы, 1948) Айгерімнің емшектегі баласы ретінде аталып өткен. Сөзбе сөз алғанда: «Оңаша үйде ала көлеңке қоңыр кеш. Өзіне тиген жалғыздықты ырзалық рахатпен қабыл көрген Әйгерім сонша бір жақсы ән айтып жатыр. Әннің сылтауы бауырындағы кішкене баласы (Тұраш – бұл есім кейінгі басылымдарда сызылып қалған – Т.Ж.)» (519-бет) және 597-беттегі: «Абай Айгерімді алған жылдарда Ербол да өзінің Дәмелісімен үйленген болатын. Оның да (Тұрашпен жасты – деген сөз де кейінгі басылымда қысқартылған – Т.Ж.) Ысмағұлдай жас жеткіншек баласы бар»,– деп жазылған.

Әрине, тіпті бала да болса оның атын атамау керек еді, бірақ осыны негізге алып: «Халық жауы Тұрашты сүйсіне суреттейді»,– деп, екі жасар сәбидің аталып қана өтуі – тек Айгерімнің көңіл-күйін беруге байланысты алынған өмірбаяндық дерек қана екенін ескермей, авторға қарата шектен тыс, әділетсіз, жалған айып тағуға бола ма? «Казахстанская правда» газетіндегі мақала шықпай тұрып автор «Абай» романының екінші кітабынан Тұраштың атын сызып тастаған болатын».

«Казправда» (жалғасы): «М.Әуезов 20-жылдары «Абайдың ақындық мектебі» атты тұжырымдама ұсынған болатын, ал кейінгі жылдары оны негіздеуге барынша ынталана кірісті. Тарихи шындыққа қарсы келетін бұл концепция арқылы Абайдың ықпалын оның өзімен тікелей байланысы жоқ, халық мойындамаған ақындармен ғана шектеп қойған, олардың ішіне ұлтшыл буржуазия өкілдерін де қосқан, сөйтіп, Абайдың қазақ әдебиетінің тарихынан алатын орынын бұрмалаған. «Ақын аға» атты үшінші кітап осы тұжырымды қорытындалуға арналмақ екен».

М.Әуезов (жалғасы): «Бұдан кейін мақалада «Абайдың жалған ақындық мектебі» жөнінде Әуезовті айыптай келіп: «Ақын аға» атты үшінші кітап осы тұжырымды қорытындылауға арналмақ екен»,– деп дәлелдегенсиді. Бұл арада да «Казахстанская правда»: реакцияшыл, керітартпа Шұбар мен Көкбай сияқты ақындарды Абайдың өзі және оның халық арасынан шыққан достары сынаған «Абай жолы» романының бар екенін айтпайды. Сол романда Шұбар буржуазияшыл ұлтшыл, панисламист ретінде, ал Көкбай панисламист және орыс халқының дұшпаны ретінде әшкереленеді. Бұл мақалада: Абай мен қазақ халқының өсу жолына байланысты Әуезовтің олардың дұшпандық әрекеттерін бірте-бірте байыппен әшкерелегені туралы айтылмайды, сол үнсіздік арқылы автордың күрделі әрі байсалды көркем пайымдаулармен дамытыла суреттелген еңбегіне қара бояу жағып, бұрмалап, көлемді шығармасын байыппен аяқтауға бет алған жазушыны алдын-ала қасақана қаралауды, масқаралауды көздеген. Осы да жазушыға көрсетілген көмек пе? Кеңес әдебиетінің алдындағы, партияның әдебиет жөніндегі саясатының алдындағы жауапкершілігін аз да болса сезінетін адам мен баспасөз мекемесі осылай істей ме екен? Жоқ, кеңестік сынның міндеттерін ойлайтын сыншылар мен газеттер бұлай істемейді. Оның есесіне, бақас сыншы мен, өкінішке орай айтпаса болмайды, «Қазақ академиясының хабаршысындағы» және «Казахстанская правдадағы» (қазіргі жағдайға байланысты) сияқты көрсоқыр редакторлар ғана: қазіргі кездің өзінде кеңес одағының және кеңестен тыс елдердің жиырма екі тіліне аударылған және аударылып жатқан, сондай-ақ осы тілдердің барлығына Абайды – өзінің еңбекші халқының адал ұлы, әділет күрескері, орыс халқының досы, мәдениеттің жанашыры ретінде көрсеткен бірден-бір шығарманың шекесінен шертіп, авторын қорлауды мақсат еткендіктен де осылай істеп отыр».

«Казправда» (жалғасы): «М.Әуезов Абай араласқан озық ойлы орыс адамдарын бейнелеуде ашық бояуды аяп қалған. Олар сұрықсыз, ұлы орыс халқының үздік бейнесін бере алмаған. Жанды бейнелердің орынына үстірт, қауқарсыз сүлдердің иелері ғана суреттелген, олардың ауызына жалпылама ұрандар ғана салынған. Абайдың «орыс ғылымын» игерудегі алғашқы ұстаздары – Михайлов та сондай, Андреев те сондай.

«Казправда» (жалғасы): «М.Әуезов тарихи жағдайларды суреттеуде дұрыс ұстаным таныта бермейді. Соның салдарынан феодалдық-рулық ескілікті әспеттеп, революцияға дейінгі қазақ ауылындағы таптық қайшылықтың тігісін жатқызып жібереді».

М.Әуезов (жалғасы): «Бұдан кейін мақалада: «Дала жыртқышының бірін – жігітек руының биі Бөжейді автор халық қамқоршысы ретінде бейнелейді»,– деп Бөжей үшін авторды кінәлайды. Дұрыс емес, мүлдем теріс тұжырым. Бөжей – шартты түрде, уақытша, қырдағы ең үлкен зорлық иесі Құнанбайдың өзіне қарсы күресіп жүрген кезінде – жағымды жағынан суреттеледі, ал Камшат қыздың өліміне себеп болған кезде, ол даладағы оқиғалар мен романдағы кейіпкерлердің іс-әрекетінің барлығы көз алдында өтіп жатқан жас Абайдың түсінігі арқылы әшкереленеді. Құнанбайдың бейнесіне жинақталған дала феодалының тағылық сыпаты соның дүниетанымы арқылы суреттеледі. Соған қарамастан, Әуезовті феодализмді әспеттегені үшін айыптаған мақалада, Абайдан кейінгі екінші басты кейіпкер болып табылатын Құнанбай туралы бір сөз айтпайды. Тарихи процесті диалектикалық негізде ашып берген романдағы терең шындықты айтудан жалтарып, талдаудан бас тартады. Ескі мен жаңаның арасындағы күресті диалектикалық танымның негізі етіп алып, феодализмді әшкерелеген романның маңызын танығысы келмейді. Жаңа заман – Абай, ескі заман – Құнанбай. Романның осындай әділетті әлеуметтік астарын, социалистік реализм әдісімен бейнеленген оның тарихи және көркемдік шындығын бұрмалауға мақаланың қандай қақысы бар еді?»

«Казправда» (жалғасы):«Абай» романының бірінші кітабына назар аударайық. Мұнда, қазақ ауылы –қатыгездікпен қаналған және бас еркі жоқ еңбекші халықтың ауылы кеңінен суреттелмеген. Оның есесіне ақсүйектер ашық бейнеленген. Автор олардың байлығы мен әшекейін, қыр қожайындарының тұрмысын бейнелей баяндауда бояуды барынша жұмсаған. Романдағы өткеннің көрікті көрінісін суреттеген мысалдың бірі мынадай:

М.Әуезов (жалғасы): «Жас Абайдың Құнанбайға қарсылығының алғашқы көрінісін көрсету үшін Бөжейдің асы Абайға да, авторға да қажет болды. Мұндағы оқиғалардың барлығы Бөжей үшін емес, өзінің ойлаған ойын ересектердің ісінде жүзеге асыруы барысындағы Абайдың талабы мен мақсатты ұмтылысын көрсету үшін қажет болды. Сондықтан да астың өзін, даланың ауқатты адамдарының ермегіне айналған бәйгені, күресті, басқа да көңіл көтеретін қызықтарды суреттемей, оның орынына мешкей қонақтарды күткен әбігерінің бейнеленуін түсіну де қиын ба?».

«Казправда» (жалғасы): «Ескі ауылды суреттеген тұстарда феодалдық-байшыл ескілікті мұңая сағынған уайым сезімі билейді. Халықтың қарғысына ұшыраған заманды автор ашық уайыммен бейнелейді. Мұны дәлелдейтін суреттерді романның көптеген беттерінен кездестіруге болады. Міне, соның біреуі:

«... Кең өлкенің бойы жыпырлаған ауылдар. Қораларының отарларында, үйірім-үйірім көбіктей боп, қалың-қалың қойлар жатыр. Оттар өшкен, елсіз, жайын аралда қатар-қатар тізілген қаз, үйректің ұяларында ағарып, дөңгеленіп жататын жұмыртқадай боп, ай астында маңқиып, түңліктері жабық боз үйлер тұр. Алты-жеті үй – бір ұя. Он-он бір үй – бір ұя», немесе:

«Ойынға жиылған жастар қалың көрінді. Кәмшат бөрік, мақпал шапан, жібек шапан киген қыздар көп. Араларында қынай бел, әсем камзол ғана киген қыздар да жүр. Шолпылары тоқтаусыз шылдырлап, көп үнге салады».

М.Әуезов (жалғасы): «Екінші кітапта автордың бүйрегі ақсүйек жастарға ерекше бұрады дей келіп, мақалада авторды феодалдық-патриархалдық ескілікті әспеттеді деп айып тағады. Керісінше, халық өнерін қадірлеген барлық жастар бұл романда өздерінің трагедиялық тағдыры үшін де күйінеді. Керімбала – Оралбайдың, Үмітей – Әмірдің тағдыры да тауқыметті, Біржанның, Базаралының, Балбаланың тағдыры да мұңлы, ең соңында, сол оқиғаларға араласқан әнші Айгерім мен Абайдың да өмірлері тартысқа толы, көңілсіз. Сонда өткенді дәріптеу қай жерден көрінеді? Керісінше, дала жастарының осы бір талантты өкілдері еркін сезім бостандығы үшін күресу арқылы, олардың ащы тағдыры арқылы феодалдық құрылымның тағылық ұстаныммен тұншықтырған сақара қасіреті романда кеңінен ашылады».

«Казправда» (жалғасы): «Кітапта феодалдық-патрархалдық дәстүр мен салт ерекше бір қызығушылықпен, сүйіспеншілікпен жазылған. Қазақтың феодал-рубасылары өздерінің кедей «руластарын» бұрынғыдан бетер қанай түсу үшін руаралық араздықты үнемі қоздырып, сол жанжалды өз мүдделеріне пайдаланып отырғаны белгілі. Осы феодал-рубасыларының халыққа жат әрекеттерін әшкерелеудің орынына М.Әуезов олардың өкілдерін даңқ тұғырына көтеріп, халық бұқарасының мүддесін қорғаушы етіп көрсетуге дәс қалады. Дала жыртқышының бірін – жігітек руының биі Бөжейді автор халық қамқоршысы ретінде бейнелейді. Ол өзінің бойындағы барлық көркемдік қуатын Бөжейге берілген үш күндік асты суреттеуге сарқа жұмсайды. Осы көріністе рулы елдің отбасыларының – шексіз байлық иелерінің де, сол байлықты қан мен тері арқылы тапқандардың да «орыны толмас қайғысын» баяндалады. Осында таңғажайып көріністі таңдана баяндай келіп: «Ұлы дүбір, үлкен астың осындай боп, уақыт өлшеуін айналып кететіні анық. Бірер буынға шейін ұмытылмастай есте қалатыны бар»,– деп тұжырым жасайды.

Міне, осындай патриархалдық-феодалдық құрылысты кітап авторы келесі толқын жастарға лайықты үлгі есебінде ұсынады».

М.Әуезов (жалғасы): «Абай күрес (көтеріліс) көсемі, жалпы халықтық қозғалыстың төңкерісшіл идеологі болған жоқ. Ол аға сұлтанның ұлы болғандықтан да қанаушы тап өкілдерінің арасында өмір сүріп, ер жетті. Алайда оның өзі және оған жақын адамдар байлардың қалың бұқараны қалай қанап жатқанын, зорлығын, зиянкестік әрекеттерін көре білді, ескі салттың ірігендігін, масқаралығын түсінді, сөйтіп оларды әшкерелей бастады, шамасы жеткенше күресті, міне, осындай іс-әрекеттерімен, талпыныстарымен олар озық қасиеттерді, демек, өз дәуіріндегі халықтық, тарихи сыпаттарды өзінің бойына жинақтады. Бұл арада олардың шыққан тегі ешқандай бөгет бола алған жоқ, бұл біз үшін де олардың бейнелерінің халықтық сипатын анықтайтын басты талап бола алмайды. Ал «Казправданың» мақаласында кітаптағы халықтық сыпатты – тек кедей ауылдарының өмірі мен тұрмысын, кедей адамдарды суреттеу деп түсінуге тырысады, бұл өзінің тұрпаты жағынан марксизм-ленинизмді тұрпайыландыру болып табылады. Абай өзінің тарихи ортасына сай шынайы кейіпте, ол сол ортаның ойын, жандүниесін және халықтың ұмтылысын жеткізуші ретінде көрсетілуі тиіс. Сыналып отырған романда солай бейнеленген. Ал кедей ауылдарынан шыққан адамдар романда Абайдың өмірімен, оның қоғамдық санасының ояну және толысу сәттерімен бірге біте қайнаса суреттеледі».

«Казправда» (жалғасы): «Патриархалдық-феодалдық ескілікті М.Әуезов өзінің екінші кітабында да дәріптейді. Бұл әспеттеулер жайлауды, үйлену тойын, бүркіт салуды суреттегенде анық байқалады. Автор, әсіресе, ақсүйек жастарға ерекше ынтызарлық танытып, романның көпшілік бөлігін соларға арнайды. Байдың балаларының сұлулығын барлық жерде ерекше атап өтеді... Бұл бейнелерді әсірелей сомдауға М.Әуезов ең нәзік бояуларды пайдаланады. Үмітейдің басындағы камшат бөркі мен үкісінен бастап, асыл маржандарын, қымбатты әшекейлерін қосып, аяғындағы үшкір тұмсықты қара жылтыр кебіс-мәсісі мен кербез жүрісіне дейін тамылжыта баяндап, оның сұлулығын сипаттайды.

Осы әйелдердің барлығы да патриархалдық-феодалдық қоғамның тағы заңдарына қарсылық білдірушілер, жаңаны жақтаушылар, әйел теңдігі үшін күресушілер болып табылады. Сонда өздерінің күйеулерімен, әкесімен, бауырларымен бірге аянышты күй кешіп, «қараша үйде», «шоқпыт-шоқпыт қоста», «күңгірт жертөледе» тұратын әйелдер мен қыздар қайда? Олар туралы кітапта үстірт қана баяндалады. Әлде, «жүдеу жүзі әжімге толған, көйлегі жырым-жырым, көптен жуылмаған» кедейдің келіншектері Есбике ен Баян өзінің күңдік халіне риза ма, олар қарсылық білдіре алмай ма?».

М.Әуезов (жалғасы): «Қодардың, Дәркембайдың, Базаралының, жұт кезіндегі кедей көршілер, олардың байлармен күресі, немесе жас ақын, Абайдың досы Дәрменнің бейнесі, сондай-ақ Базаралының қоғадық санасының оянуы және романның барлық кітаптарының желісіне үйлесе оның қыр кедейлерімен қолдаса отырып дала феодалдарымен күрескен саналы, ірі күрескер дәрежесіне көтерілуі – Абай туралы романның, сөзсіз, жағымды да жарқын тұстарына жатады. Осының барлығын көрмеу және мұның барлығын қысыр сөзбен, қымтырылмастан «халық өкілдеріне эпизодтық қана орын берілген» деп көлгірсу – Әуезовтің шығармашылығына деген дені дұрыс емес, біржақты, әділетсіз көзқарасты танытады».

«Казправда» (жалғасы): «Өзінің барлық назарын байдың киіз үйін суреттеуге аударған М.Әуезов еңбекші халықты көзге ілмейді. Феодалдардың образына қарсы тұратын халықтан шыққан бір де бір кейіпкері жоқ. Халық өкілдеріне эпизодтық қана орын берілген. Бұл пікір кітаптағы Кенесары Қасымовтың реакциялық-монархиялық күресіне де қатысты. Бұл кездейсоқтық емес, өйткені М.Әуезов ұзақ уақыттан бері халықты тұншықтырушы Кенесарыны ұлттық қаһарман ретінде дәріптеп келді».

М.Әуезов (жалғасы): «Ең соңында, мақалада: «Бұл пікір кітаптағы Кенесары Қасымовтың реакциялық-монархиялық күресіне де қатысты. Бұл кездейсоқтық емес, өйткені М.Әуезов ұзақ уақыттан бері халықты тұншықтырушы Кенесарыны ұлттық қаһарман ретінде дәріптеп келді»,– деп романға және оның авторына қаратыла барып тұрған қиянат және өтірік дәлел ұсынған. Абай туралы Әуезовтің романы жөніндегі өзінің айыптау актісін аяқтай келе «Казправда» осылай деп қорытындылайды. Ал «Абай жолы» романының 393-бетінде («Советский писатель» баспасы, 1952 ж.) Әуезов Абайдың ауызы арқылы Абылайдың тұқымы сол Кенесары туралы былай дейді: «Аяғы Абылайдан өтіп, нәсіліне да тауап қылар тәрізің бар. Шынымды айтайын, жақпайды маған (Бұл – Базаралының сөзі, мақалада келтірілген сілтеменің мазмұны бойынша алынды. Бұдан кейінгі сөз Абайдың сөзі – Т.Ж.). Олар үшін, әсіресе, өктемесең болар еді ғой! Қазақ орысты қырды деп, тағы бір тыңнан Әзіретәлі таппақ бопсың, оны қазақтың қалың елінің қамқоры етпексің. Жалған! Бәрі де жалған! Алдамшы бояулар! Қазақтың қамқоры емес, қайта сол қазақты, халықты сатқан аз ғана топ, азғын топ – хан-сұлтанның қамқоры болатын. Бір күнде, бүгінгі нәсілде қазақты орысқа өшіктіруші, қазақ халқына достық етпейді. Неғұрлым сол орыстың шын қасиетін танып, тың өнерін тез үйренуге жетпей, қазақтың көзі ашылмайды. Бұдан өзге өріс те, бұдан өзге шындық та жоқ. Мынау өлең жалған да теріс. Менің өмір бойғы тұтынған жолыма анық қарсы, қияс жолдағы өлең екен. Осылай айтпасқа әддім жоқ». Міне, Әуезовтің жазуы бойынша Абай Көкбайға не дейді, «Абай жолы» романында оның реакциялық тегі өзінің «қаһарманы» Кенесарымен бірге әшкереленіп, қатал сыналады.

«Казправда» (жалғасы): «Романда қазақ ауылындағы таптық қатынас мүлдем өшіріліп кеткен, езілуші бұқараның «өздерінің» феодалдарына қарсы күресі көрсетілмеген, бұл, әсіресе, бірінші, екінші кітапқа тән. Онда, бір жағында – дала қожайындары, екінші жағында, М.Әуезовтің көрсеткеніндей, «дау-шармен жұмысы жоқ тыныш туыстар, қарапайым кедей ауылдар» бөлектеніп берілген. Руаралық өшпенділік алдыңғы қатарға шыққан. Күрес кедейлер мен байлардың арасында емес, ру арасында өтеді.

М.Әуезов (жалғасы): «Міне, «Казправданың» мақаласының авторы романның авторына тағы да бір ауыр, әділетсіз, соның ішінде жалған деректерге сүйенген айыпты тақпас бұрын, нені ескеруі тиіс еді.

Иә, Мұхтар Әуезов осы уақытқа дейін бойындағы барын да, нәрін де құрбан етіп, түгел туындысынан бас тартып келген, бүкіл саналы ғұмырының мағынасына айналған «Абай» романын жанұшыра қорғады. Енді аянып қалатын еш қымбаты жоқ болатын. Бұл жолы жеңіліске ұшыраса, уақытша да болса оның аты тарихтан сызылып, аты өшетін.

Тұтқындағы тозақ қинауына төзе ме, жоқ па, оны бір жазмыш білер. Алайда өзі үшін басын ажал бәйгесіне тіккен Қайым Мұхамедханов шыдаған, түрмеден босаған бетте оның өзіне айтып берген төмендегі естеліктегі:

«– Әй,Қайым, сендердің түрмедегі жайдайларың қалай болды? Қандай әдіс – тәсілдермен сұрап тергеді, қинамады ма?,– деп абақты өмірінің шындығын білгісі келді.

Мен қарсы сұрақ қойғым келді де, әуелі Мұхаңның өзінен сұрадым.

– Сіздің 1930 жылы Ташкентте ұсталғанда жағдайыңыз қалай болды?– дедім.

– Онда біздер, ұлтшылар, бәріміз үлкен бір үйде жатамыз. Төсек-орнымыз таза, тамағымыз уақтылы беріліп тұрады. Бір-бірімізбен еркін әңгімелесіп, пікір алысып, кеңесіп отыратынбыз. Тергеуге алып барғанда аздаған қысымдар, қытымырлықтар болып тұратын. Кейін Алматының түрмесіне ауысқанда бұл жағы жиіленіңкіреп кетті,– деп барып тоқтады.

– Мұқа, онда Сіздер жұмақта болыпсыздар ғой, ал біздер нағыз тозақтың отында күйіп–жанған ақырзаман пенделеріне ұқсайды екенбіз. Жазығымыз жоқ болса да, күні-түні ұйықтатпай, аяғымыздан тік тұрғызып қойып тергеп, ол аз болғандай, ұрсып-жекіріп, сатып алған құлындай ақыра қорлағанын қайтесіз. Сонда айтары: «Мына қағазға қол қой»,– деп өздері жазып келген нұсқасын ұсынады. «Қол қойсаң болды, сенің бізге керегің аз, үйіңе кете бер. Бізге керегі – Мұхтар Әуезов. Сол туралы жазылған мына қағазға қол қой, қоймасаң, не боларыңды өзің білесің,– деп әкіреңдейді.