Тұрсын ЖҰртбай „Ұраным алаш!


Бұдан басқа алып-қосарым жоқ. Дұрыс жазылған және маған оқып берілді



бет33/43
Дата18.06.2017
өлшемі8,23 Mb.
#19431
1   ...   29   30   31   32   33   34   35   36   ...   43

Бұдан басқа алып-қосарым жоқ. Дұрыс жазылған және маған оқып берілді.

Тергеген ПП ОГПУ-дің Шығыс бөлімінің өкілі Атабеков. 25.1.1930 ж.».

Бұл көрсетіндінің қолдан жорта жасалғаны туралы мәлімет тергеу ісінің ішінде сақталып қалған.

Оған ОГПУ-дiң Мәскеудегi Шығыс бөлiмiнiң бастығы Дьяковқа Орта Азия бөлiмiнiң бастығы Каруцкий мен Шығыс бөлiмшесiнiң бастығы Круковскийдiң:

«Сiздiң жарлығыңызға байланысты Байғасқиннiң сұрақ-жауабының көшiрмесiн жолдап отырмыз.

Сұрақ кезiнде Байғасқин бұрынғы берген жауаптарына жаңадан ештеңе қосқан жоқ, тек Әнуар Паша мен Заки Уәлиди Түркiстанға сәтi түсiп жорық жасай қалған жағдайда, алашордашылардың жергiлiктi тұрғындарды көтерiлiске дайындауға талпынғанын дәлелдейтiн дерек қана назар аударады.

Байғасқин бiзге: алашордашылардың кеңес өкiметiне қарсы әрекеттерiне өзiнiң қатыспағандығын, өйткенi олардың бұған сенбегенiн, ал өзiнiң алдыңғы екi куәлiгiндегi деректердi бұған Байтасовтың айтқандығын мәлiмдедi.

Бiздiң парықтауымызша, Байғасқиннiң өзiне сенiмсiздiкпен қарады дегенi, өтiрiк. Ол өзiмдi әшкерелеп аламын ба деп жалтарып отыр, шындығына келсек, ол алашордашылардың арасында ерекше сенiмге ие болып келдi және қазiр де сенiмдi адам саналады. Сондықтан да бiз: оның алашордашылардың арасындағы беделдi орынын түрмедегi басқа тұтқындардың жауабы арқылы, соның iшiнде Байтасов арқылы анықтауға болады, алынған мәлiметтерге сүйене отырып Байғасқинға қысым жасауға мүмкiндiк туады,– деп есептеймiз.

Қазақ интеллигенттерiн қинауды күшейту туралы сiздiң жарлығыңыз басшылыққа алынды және интеллигенттердiң сөздерiн жеткiзiп отыру үшiн әзiрше үш тыңшы «Қалам» («Перо»), «Нияз», «Дальше» олардың арасына кiргiзiлдi. Өзге тыңшыларды тартуға дайындықтар жүргiзiлiп жатыр.

Ескерте кетерiмiз, «Шағыр» Шымкенттегi тұрақты қызмет орынына жүрiп кеттi, тазарту кезiнде партия қатарынан шығарылды. Байғасқиннiң сұрақ-жауабын жiберiп отырмыз»,– деген мәлiметi толық дәлел.

«Алаш iсi» мен «Алқа» туралы әңгiме қозғалғанда:

Д.Ысқақов: «Алқа» әдеби үйірмесіне байланысты айтарым мынау: 26-жылдың қарсаңында Байтасов менің пәтеріме менің үйде жоқ кезімде «Алқаның» бағдарламасын тастап кетіпті. Ешкім ештеңе түсіндірген жоқ. Жарғы біздің үйде біраз жатты. Мен оған ешқандай мән бергемін жоқ. Екеуміз бұрын да бірлесіп жұмыс істеп, кітаптар аударғамыз. Бір апта өткен соң ол менен «Алқа» әдеби үйірмесінің жарғысын менің оқыған, оқымағандығымды сұрады. Одан бізге келетін қандай пайда бар екенін сұрағанымда: Мәскеулік студенттер ұйымдастырыпты. Мәскеуде әдеби үйірмелердің бағытын негіз етіп алыпты – деді. Мен жарғыны оқып шығып, пікірімді айтуға келістім. Одан басқа ешқандай уәде бергемін жоқ. Жиырма күндей менің үйімде жатты. Қарап шығуға мұршам болмады. Ол тағы да мен жоқта үйге келіп, ендігі оқып бітірген шығар деген оймен жарғыны алып кетіпті. Мен жарғыны оқып үлгермегенімді айттым. Біраз уақыт өткен соң ол маған: үйірмені құруды ешкімде қолдаған жоқ – деген мағынада Жұмабаевқа хат жазып жібергенін айтты»;

Қ.Кемеңгеров: «(...) Байтасов маған: 21-жылы Заки Валидовтің Ташкентке келіп, қазақ ұлтшылдарымен кездескенін айтты. Бұдан басқа ештеңе білмеймін. Қазақ ұлтшылдарының төңкерісшіл ұйымы туралы ештеңе естігемін жоқ, білмеймін де. Ал Тынышбаевтің өңін білгеніммен де, өзімен таныс емеспін. Әлеуметшілердің ұйымына ешқандай мүше болған емеспін және ол туралы ештеңе білмеймін»;

сондай-ақ «Айыптау қорытындысында»:

«...1926 жылы оқу-ағарту институты бiздiң ықпалымыздан шығып кеттi, оның есесiне Ташкенттегi жоғары оқу орындарындағы партияда жоқ жастарды өзiмiздiң ықпалымызға қаратып алдық. Бiз мұны жоғары оқу орындарында оқып жүрген Байтасов пен Ысқақов арқылы жасадық. Бұл 1924-1926 жылдары жүргiзiлдi (Досмұхамедовтiң 22.IХ.30 жылы берген жауабынан № 2370-, 1 т., 220-бет);

«Осы кезде әдебиет майданындағы жұмыстарымыз жандана түстi… Әуелi Аймауытов, содан кейiн Кемеңгеров келiп қосылып, бiздiң iсiмiздi жүргiзiп отырды. Өзiмiздiң ықпалымызды баспасөз арқылы кеңiнен тарату үшiн бiз барлық күшiмiз бен жағдайды пайдаланып қалуға тырыстық... «Алқа» үйiрмесiнiң пайда болуы да соның нәтижесi. Бұл iстi тiкелей жүзеге асырған Ысқақов, Кемеңгеров және Байтасов маған жұмыс бабы бойынша кеңес алу үшiн келiп тұрды, мен оларға өзiмнiң нұсқауларымды бердiм (Досмұхамедов Х., № 2370-iс, 1 т., 221-парақ)»,– деген мағынада қағазға аты жиi түскен адамның бiрi де осы Абдолла Байтасов.

Тура бiз сөз еткен әдеби ортаға тiкелей қатысы болғандықтан да және оның көзқарасын толық бiлдiре кету мақсатымен бұл хатты толық жариялауды мақұл көрдiк. Өйткені осындай хаттардың iшiндегi пiкiр алысулардан барып «Алқаның» өмiрге келгенi аян. Оның үстiне, осынау дегдарлардың жандүниесiнен мағлұмат беретiн деректердiң көзi де шамалы. Сондықтан да дос адамдардың арасында ғана айтылатын кейбiр жеке мәселелердi де қысқартпадық. Өмiрдiң аты – өмiр. Ол үнемi – күйiнуден тұрмайды, сүйiнiш те сыйлайды. Сонымен қатар, бұл хаттың түрме тартпаларынан жуырмаңда жарыққа шыға қоюы да неғайбыл. Сонымен, елге демалысқа кеткен Абдолла Байтасов өзiнiң сыралғы досы Жүсiпбекке былай деп сәлем жолдапты:



«Жүсіпбек!

Көрмегелі көп айдың жүзі болды” дегендей, бір-бірімізбен көріспегелі көп уақыттар болып қалды-ау. Сенің биылғы жазған хатың маған кешігіп тиді. Сондықтан саған іле жаза қоймадым. Өйткені сенің адресің өзгерген шығар деп ойладым. Және де Ташкенге барған соң қапшықтың аузын бір-ақ шешіп, жаздайғы бастан кешкенді бір көйтермін-ау деуші едім.



Не керек, жолыға алмадық. Сені Қызылорда да кездестіремін деген оймен Қызылордаға соқтым. Мен келген күні таңертең Жақаңдыкіне (М.Дулатовтікіне Т.Ж.) барсам, Ж: “Жүсіпбекті шығарып жаңа ғана вокзалдан келдім”,- деп отыр. Санды бір-ақ соқтым. Сені Ташкен мен Қызылорданың бірінде болар деп ойлап едім. Болмаған себебіңді Жақаңнан естідім. Ж. айтуынша, “Дәлелі-дәлел”, дейді. Және Женяның науқасы Т-т (Ташкент – Т.Ж.) әуесін жақтырмайтындығы екінші себеп болса керек еді. Қалайда Орынборда оқшауырақ тұрып қалдың, енді орнығып қалған шығарсың. Әйтсе де, сені Шымкентке шақыртуы күшті көрінеді (Шымкент педтехникумының бастығына жолығып едім), өзің ырза болсаң, олар тұрмыс жағынан мұңсыз қылар едік деп ынтық-ақ болып отыр. Әуесі жақсы жер, барсаң да теріс болмас еді. Әлі де кеш емес қой.

Енді әңгімені өз жағыма аударайын. Жазай жарым елде болдым, 2 ай шамасы Қызылжарда болдым. Көңіл-күй жақсы. Әзірше ойлаған нысанаға дәл тиіп келеді. Ана жағын айтам. Бізге қырын қарайтын (өсек айтпаса іші кебетін бір адамдардан келген хабар болса керек) біреу, ол туралы саған теріс информация берген сықылды. “Онымен мен қосылыппын, ол менен өзгеріп қалса да, сырттағы бір күш еріксіз...”, деген сықылды. Бұл сөздердің источнигі атақты қу атышулылардан шыққан көрінеді. Әминаның сіңілісін Байділдин алды. Ол тұқыммен біз ежелден дұрыс болмайтұғынбыз. Дұрысында бұрынғы күйімізден ешбір өзгеріс болған жоқ. Қайта одан көрі өмір қызығырақ болған сықылды. Бірақ саған ол күйді суретті түрде сездіруге қалам шабан ғой. Өзің ауызға салып жіберсең, “иә, солай” дер едім. Қалайда, көңіл тынды. Ресми тұруды оның оқуын бітіруіне байлап қойдық. Ол жағынан қысқаша хал-жайымыз осы.

Мағжанға жолықтым. 15 күндей бірге болдық. Ол саған қатты разы. Жалғыз сын жазғандықтан емес, сенің соңғы жазғандарыңа қанағаттанды. Осы күнге шейін айызым қанған сәулетші қалам “Нұр күйі” болды, қызыққандықтан әлденеше оқыдым”,– дейді. Ақынның мұнысы сен туралы ойлайтын менің ойларымды нық бекітті. Қуандым. Онымен түрлі мәселелер туралы көп кеңестім. Соны пікірлері бар, дүниеге көзқарасы нығайған сықылды. Мұхтар оған: “Түбінде жалғыздар тобы жасайды, біз жалғыздар тобының құрамасымыз, деп жазады екен. Бұл пікірді Мағжан да қуаттайды. Екпіні күшті қалам, сиқырлы сөз, негізі берік пікір түбінде алып та, шалып та жығады – деп ақын шалқып-ақ жүрген көрінеді. Оның настроениесін көтеріп отырған Мәскеу. Мәскеуде әдебиет туралы пікір жарысы бар, майдан бар сықылды. Европа әдебиетшілерінің де соны пікірі жарыққа шығып қалатын шақтары болады,дейді. Марксшылдыққа қарсы пікірді қолдайтын әдебиетшілер де пікірлер ұсынатын сияқты. Тегінде бірезулік қылмай, ғылыми жетіп, сығалап жүріп таңдап ала алса, пікір тудыратын майдан ашылағандай. Қапелімшіл желөкпелер көп ағымның арасында кез-келгенінің біреуіне қақтығып, саломдай салмақпен біреуіне еріп жүре беретіндей сияқты. Біздің Қызылорданың ВАП-ы да сондай бір ағымға еріп бара жатқандай деседі. Түрлі әдебиет ағымдарымен таныстыру үшін олардың программаларының жинағы басылып шығыпты, Мағжан маған жібермек болды. Сен де сұрап алып таныс.

Мағжан саған жазудан қажитын емес дейді, өзің де енді шет тұрғаннан кейін жазудан тартынбассың. Мағжан, Әлекең (Әлихан Бөкейханов Т.Ж.) “Восиздаттың” науч. сотрудниктері. Мүмкін бұлар арқылы жазуға кітап та аларсың. Мектеп балалары оқитын әдебиет кітаптарын қазақшаға аудару керек дейді, оларды осы күннен сұрауың керек сықылды.

Мұхтар: «Әдебиет соңынан жарық алып түстім. Оқимын», деп Ленинградқа кетіпті. Оның “Таңдағы” соңғы жазған әңгімелерін оқыған шығарсың. Мен анық байқай алмадым, әйтсе де, жақсы-ау! Мұхтар Мағжанмен жиі жазысып тұрған екен, пікірлерін оқыдым. Олардың енді бір ойы: сол ұйымдардың бір қазаққа қолайлы деген біреуіне қатынасып, қазақ әдебиетіне лайықты жол деген жолдарын ұсынбақ. Баяндамалар жасап, пікірлерін тыңдатпақ. Мағжан жаза бастапты. Мәскеуде бірнеше қырғыз, қазақ тілдерінде шыққан әдеби кітаптарға сын жазған екен, олар да басылыпты. Мағжан биыл бұл жағына күрделі кірісемін деп отыр.

Ташкенде тұрмыс жағынан биыл қыс ауырлық көрмеспіз. Қошке институтқа әдебиет сабағын беремін деп барып еді. “Жәшейке қабыл алмады”, деп жүгермектер қабыл алмады. Қошке военный школға кірді. Мен орыншамын. Менің мұндағы қуанышым: педфак түзеліпті, программа жақсы. Әдебиет тарихы. Тәрбие жағы күшті. Әзірге оқу басталған жоқ.

Жалғызсырайтын емеспіз. Жолдастар бар. Әйтседе, сенің орының бөлек. Биылғы хатың мені көп желпіндірді. Жазып тұр. Не жазайын демессің. Өміріміздің қою-сұйығы, ащы-тұщысы бір-бірімізге мәлім шығар деп ойлаймын. Туғаныңды көргем жоқ, өлгеніңе жыламаймын дейтін жеріміз жоқ. Достық пен махаббатқа сауда жоқ деген иман қайсымызда болса да бар. Достың таза сөзінен қымбат нәрсені мен өзім әзірге білмеймін. Жалғыз-ақ, шын достық санаулы екенін білемін. Бірақ достықты тар кезең, талма жер көрсететін көрінеді ғой.

Жап-жақын жайшылықта көп достарды,

Мен неге жамандықта сирек көрем,

дейтін ақынның сөзі сүзіліп өткен таза сөздің нақ өзі шығар деп ұғамын.

Сенің жақсылығыңа мерей өсіп қуана алмаған, жамандығыңа жаны ашып күйзеле алмаған ерлігі жоқ ездердің не керегі бар.

Жарайды жазып тұр.

Жәнеге (Женя, Евгения Жүсіпбектің әйелі Т.Ж.) жақсылап сәлем айт. Бектұр, Мәруа, Жанақ жолдастарға Абдолладан сүйіп сәлем. Анық адресіңді жазып жібер.

Сәлем(мен) Ғабдолла. 12/ІХ» .

Жылы көрсетiлмеген бұл хаттың шамамен 1924 жылдың аяғында жазылғандығы байқалады. Өйткенi, Мағжан мен Мұхтар өзара пiкiр алысып, жаңа әдеби бағытты бағдарлайтын үйiрме ашудың жоспарын талқылап жүргендiгi туралы мәлiмет соны растайды. Бұл кезде Мұхтар да оқуда жүрген болатын. Жүсiпбектiң «Нұр күйi» дастаны да сол жылы жарық көрдi. Мұндағы әдебиет туралы пiкiрлер де назар аударарлық. Абдолла Байтасовтың куәлiгiне илансақ, «Алқаны» құру идеясына Мұхтар Әуезовтiң де дем бергенi байқалады. Абдолланың өз хатында ашып жазғанындай: «тар кезең, талма жер көрсететiн» нағыз достықтың сыналатын кезiн олардың бәрi де бастарынан кештi. Әрине, достықтың құнын мұндай күнде сынаудың бетiн аулақ қылсын деңiз. Бұл – сын емес, жаза. Әдiлетсiз жаза. Заманға да, адамға да, достыққа да қиянат. Бiрақ кеңес өкiметiнiң өмiр сүру «салтанатының» өзi тек қиянаттан, жазалаудан, құрбандықтан тұрды емес пе. Ендеше оған таңданудың ешқандайда жөнi жоқ.

Осы хаттағы Жүсiпбектiң жалғыз қызының қазақша есiмiнiң аталуы туралы тосын бір жайтты осы арада айта кетуді жөн көрдік. Әкесi ақталған кезде де және одан кейiн де Муза Жүсiпбекқызымен ұзақ-ұзақ әңгiмелескен едік. Талай-талай тағдыр сынын баяндап берiп едi. Сонда: «Әкеңiздiң сiзге қойған қазақша атының болмауы мүмкiн емес»,– дегенiмде, ешнәрсенi есiне түсiре алмап едi. Мына хаттағы айғақ бойынша, осындағы екі ұлымен қатар аталып отырған «Мәруә» – Жүсіпбектің Евгениядан туған кенже қызы – Муза боп шықты. Алматыдағы Құрманғазы мен Абылай даңғылының бойындағы ауланың орындығында отырып мұны естігенде, Музаның – Мәруәнің көзіне жасы мөлтілдей тұнып:

«Бұл туралы шешем маған айтқан емес. Бірінші рет өзімнің қазақша қойылған есімімді естіп отырмын. Шешемнің әкесі де, шешесі де шоқынған қазақтар еді. Мен де Сахно деген украинға тұрмысқа шықтым. Бектұрдың әйелі де орыс. Жанақтың бір ұлы мен екі қызы да Мәскеу мен Ленинградта, орыстанып кетті. Өкінішті. Бұл тағдырға не істерсің? Енді оны өзгерте алмайсың»,– деген шарасыз қысылысы біздің де жүрегімізді шымырлатып еді.

Кейін Алматыдағы «Көктем» шағын ауданынан Бектұрға бір бөлмелі үй беріліп, сонда қоныстандырып едік. Өзінің айтуынша, өгей шешесі Евгения жайсыздау болып, Жанақ екеуін балалар үйіне тапсырыпты. Татарстандағы әскери заводта істеп жүргенінде «халық жауының» баласы екені білініп қап, тағы да қуғындалады. Сол кеткеннен мол кетіп, еліне оралмайды.

Отбасының қарсылығына қарамастан қартайған шағында 1997 жылы Алматыға жалғыз келді. Қарсы алдық. Жас кезіндегі әңгімелерін жаттап алғандай қайталап айта беретін. 2001 жылы біз Астанаға ауысқан соң арадағы байланыс үзіліп, тағы да көз жазып қалдық. Соңынан іздестіргенімізде білгеніміз, орыс әйелінен туған қызы іздеп келіп, бір бөлмелі үйін сатып, ешкімге ештеңе айтпай, әкесі Бектұрды қарттар үйіне өткізіп кетіпті. Шамамен 2005-2007 жылдардың мөлшерінде ол сонда дүниеден қайтыпты. Бұл деректің өзі де репрессияға ұшырағандардың тұқымдарын есепке алатын Ақмоладағы мұражай қызметкерлерінің іздестіруімен адамның өлгенін тіркейтін азаматтық мекеменің ақпараты бойынша анықталыпты.

Ал Қырғызстанда математикадан мұғалім болған, айдаудың азабы әбден жүйкесін тоздырған, сондықтан да оңаша өмір сүруді қалаған Жанақ Аймауытовтың Ресейдегі ұлының аты ұмытпасам – Евгений Викторович, не Александр Викторович, кезінде құпия әскери заводтың бас маманы, не директоры боп істесе керек. Қыздары да сондай әлуетті. Бірақ енді олардың қазаққа да, атасына да жандарының ашуы, еске алуы неғайбыл.

Бұл Жүсіпбекке қаратылған үшінші ең қатал үкім. «Бір жанға екі өлмек әділет» (Абай) емес еді. Ал Жүсіпбек Аймауытов екі рет сотталып, бір емес, екі емес, үш рет өлді. Бәрінен де соңғы өкініш – орыны толмайтын өкініш.

Сөйтіп, қазақтың тағы бір адал азаматының арты тұйықталды. Тек Жүсіпбектің Шымкенттегі немере бауырлары ғана ас пен тойға қатысып тұрады. Оған да тәубә.

Көңілсіз естелікті үзе тұрып ескерте кетеріміз, Жүсіпбектің хаттары мен тілшелерінің біразы Д.Әділевке арналған тарауда пайдаланылғандықтан да, бұл арада түрмеден үйіне жолданған жеделхаттарды берумен шектелеміз.

Бұл жеделхаттар Бутыркадан сыртқа шыққан және Жүсіпбектің тірі екендігінен хабардар ететін «жанды куәлік». Сондай-ақ Ж.Аймауытовтың қай камерада жатқанын анықтап береді. Келер күндерде қандай да бір мұрағаттық қажеттілікке жарап қалар деген ниетпен көпшіліктің қаперіне іле кетуді жөн көрдік.



«Бутырка түрмесінің комендатына № 63 камерадағы тұтқын Жүсіпбек Аймауытовтан өтініш

Әйелімнен телеграмма алуыма байланысты оған төмендегі мазмұнда жауап беруге рұқсат етуіңізді өтінемін:

Шымкент, Пушкин 5, Аймауытоваға. Бәрін тапсырып алдым. Аманмын. Бутырка түрмесіндемін. Аймауытов.

Жауап хатқа төленген түбіртекті ұсынып отырмын. Телеграмманы алғаны туралы түбіртекті маған беруіңізді өтінемін.

Аймауытов. 21/ІХ – 29 ж.» ( ҮІІ том, 375-бет).

Бұл әйелі Евгения Аймауытоваға өзінің тірі екендігінен хабардар етіп, белгі бергені. Сондай-ақ тиісті сәлемдемені тапсырып алғанын растайды.

Екінші өтініш те сол мағыналас. Онда:

«Бутырка түрмесінің комендантына Бутырка түрмесінің тұтқыны, 14 дәліздің № 63 камерасындағы Аймауытов Жүсіпбектен өтініш

Көптен бері үй-ішімнен хабар болмағандықтан да, өз есебімнен төмендегі мазмұндағы телеграмманы жолдауға рұқсат беруіңізді өтінемін.

Шымкент, Пушкин 5, Аймауытоваға. Амандықтарыңды хабарлаңдар. Шолақ тон жіберіңдер. Адресім бұрынғысынша. Аймауытов. 3/ХІІ-29 ж.» (ҮІІ том, 382-бет),– делінген.

Өтініштің бас жағына:



«Қарсы емеспін 8/ХІІ-29 ж.», деп қол қойылған.

Яғни бес күннен кейін барып қана жеделхатты жолдауға пұрсат берілген.

Үшінші өтініш оның жарық дүниедегі соңғы тілектерінің бірі. Өйткені тура сол күндері Ж.Аймауытов ату жазасына кесу туралы айыптау қорытындысы дайындалып, соттың үкім шығаруына ұсынылып қойған болатын.

«Бутырка түрмесінің комендантына Бутырка түрмесінің тұтқыны, 14 дәліздің № 63 камерасындағы Аймауытов Жүсіпбектен өтініш.

Маған әйелімнің жолдаған жеделхатына жауап ретінде почта телеграфы арқылы төмендегі мазмұндағы жауапты ақысыз түбіртек арқылы жолдауыма рұқсат беруіңізді сұраймын:

Шымкент, Пушкин 5, Аймауытоваға. Аманмын. Шолақ тонмен бірге бас киімді де алдым.

Аймауытов. 28/І-30 ж.» (ҮІІ том, 384-бет).
Осы өтініштің шекесіне:

«Қарсымын. Басқарма көмекшісі Павлов 2/ІІ-30 ж.»,– деп қол қойған.

Бұл өтінішке қарсылық білдіруінің себебі жоғарыда айтылды. Яғни, тергеушілер үшін үкімі шығып қойған Жүсіпбек Аймауытов өлген адаммен тең еді.

Ал өлгендер хат жазып, хабарласпайды.

Жүсіпбек Аймауытовтың түрмедегі тағдыры туралы түрлі жорамалдар мен қауесеттер орын алған. Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов, Мұхамеджан Тынышбаев, Мағжан Жұмабаев сияқты алаш қайраткерлеріне кешірім жасалғанда, «Алашорданың» ұйымдық шараларына еш қатысы жоқ Жүсіпбектің атылып кетуіне сенімсіздікпен қарап, науқастан қайтқан болуы тиіс деп жорамалдауы орынды да. Бірақ Дінше Әділевтің «шынайы көрсетіндісі» оны ажал камерасына алып келгені шындық.

Оған Қазақ ССР Мемлекеттік қауіпсіздік комитеті төрағасының орынбасары А.Тілеулиевтің 1962 жылы 27 тамызда Партия институтына берген анықтамасы да емеуірін танытады. Мұнда жоғарыда аты аталған қайраткерлердің жер аударылуы, ақталуы толық баяндалады да Ж.Аймауытов туралы:

«Дулатов жетекшілік еткен қазақ ұлтшылдарының астыртын ұйымына қатысқаны үшін 1929 жылы мамыр айында тұтқындалып, ОГПУ коллегиясының 1930 жылғы 4 көкек күнгі шешімімен ең жоғары жазаға – атуға кесілді»,– деп мағлұмат береді.

Бұл жауап: «Жүсіпбек түрмеде ауырып өлген»,– деп ішінара айтылып қап жүрген жорамалдың жалған екендігін дәлелдейді. Демек, үкім орындалып кеткен.

Жаны жаннатта болсын, жарықтықтың!

ЖЕТІНШІ ТАРАУ: «АБЫЛАЙША ТІККЕН АҚЫН»

(Мағжан Жұмабаев)

1.

1928 жылы 26 қарашада, яғни, «Алашордашылардың» тергеу ісі басталған күнімен күнбе-күн БКП(б) Қазақ өлкелік комитетінің «Қазақстанның орта оқу орындары мен жоғары оқу орындарындағы шәкірттердің әлеуметтік құрамын тексеру» туралы қаулысы шықты. Бұл қаулы – қаулы емес, алашордашыларға алдын-ала шығарылған үкім болатын. Тергеу ісінің «Айыптау қорытындысының» «Мәдениет майданы» атты тарауында:



«Өздерiнiң жолын қуатын iзбасарларды дайындаудың аса маңызды мәселе екендiгiн ескере келiп, ұйым мүшелерi оқушы жастарды өздерiнiң қарамағына iлiктiру үшiн белсендi түрде қимылдады және оларды ұлттық рухта тәрбиелеуге ұмтылды... Жастардың арасындағы өздерiнiң ықпалын күшейту үшiн және ұлтшыл рухтағы жастарды дайындау арқылы өздерiнiң идеяларын бұқара қауымның арасында кеңiнен тарату үшiн контрреволюциялық ұйым баспасөздегi, мәдени-ағарту мекемелерiндегi және ғылыми-зерттеу мекемелерiндегi, жоғары оқу орындарындағы, ең бастысы, әдебиет саласындағы контрреволюциялық әрекеттерiн өршiте түстi. Астыртын ұйымның бұрынғы мүшелерiнiң көмегімен басылып шыққан кiтаптар – бұқара халықты ұлттық рухта тәрбиелеуге, хан мен батырлардың дәуiрiн аңсау сарынында, кеңес өкiметiне наразылық тудыру рухына бағытталды.

«Алашордашылар» көркем әдебиетке ерекше көңiл бөлдi. Олардың көзқарасын бұқара халыққа кеңiнен таратуда пьесалар, өлеңдер, ескi әдебиеттiң нұсқалары, әңгiмелер мен фельетондар, тағы да басқа жанрлар таптырмайтын оңтайлы құрал болды...»,– деп атап көрсетілді.

Бәрі де қисынды. “Астыртын ұйым”, “қарулы көтеріліс”, “Голощекинге қастандық” – қалайда идеологиялық арандатумен аяқталуы тиіс еді. Сонда ғана тергеудің төрт құбыласы түгелденетін. Сондай-ақ, Мағжан Жұмабаев сияқты «өте қауіпті» творчество иесі, азулы ақынды еркіндікте қалдырудың өзі «мәдениет майданындағы» қылмыс болып табылатын. Марксизм-ленинизм ғылыми зерттеу институтында С.Брайнин мен Ш.Шафироның «Алашорда тарихының очерктері» атты кітабының қолжазбасын талқылауға арналған кеңесті жүргізіп отырған «голощекиндік идеологтың» бірі І.Құрамысовтың:



«Тек қана мына нәрсенің өзі, Лениннің қазақ тіліндегі үш мақаласының да аудармасының Мағжан Жұмабаевқа тиесілі болуы, біздің оқулық саласындағы ісіміздің масқаралық жағдайда тұрғанын көрсетеді. Мысалы, орыс тілін білмейтін қазақ жұмысшысы, қазақ батырағы, кедей, коммунист, комсомол мүшесі Ленинді Жұмабаевтің, ең бір шынайы әрі ең көрнекті алашордашылдың аудармасы бойынша оқып жатқанын елестетіп көріңдерші! Бұл дегеніңіз барып тұрған коммунистік жексұрындық екенін тура айтуымыз керек»,– деп (Алашорда қозғалысы, 4 том, 21‑бет) «намыстана» сөйлеуі соған дәлел.

Ұлттың игілігі үшін атқарылған еңбегіңді әдірә еткен мұндай «қорлықтан» құтылудың жолы – сыртқа кету болатын. Ақындық пен махаббат майданындағы бақталасы, бұрынғы сабақтасы Сәкен Сейфуллин мен бауырына басқан бауыры, батырақ ақын Сәбит Мұқановтың таптық табасына қалған Мағжан қадірін білетін «қаратаяқтары» бар Түркістан республикасына барып паналайды. Онда қазақ ағарту институтында сабақ берді және тек 1922 жылы ғана 622 кітап шығарған Халел Досмұхамедов пен Мұхамеджан Тынышбаев сияқты ғұламалар жетекшілік еткен Түркістан республикасы оқу ағарту комиссариатының жанындағы Қазақ ғылым кеңесінің жұмысына белсене араласты. Оған :



«Түркістан республикасы оқу ағарту комиссариатының жанындағы Қазақ мемлекеттік кеңесі осы куәлік арқылы Қазақ ғылыми комиссиясының қызметкері М.Б.Жұмабаев жолдас мекемелермен, баспалармен және жеке адамдармен этнография, педагогика және басқа да Түркістанның жергілікті халықтарына, соның ішінде қазақтануға қатысты мәдени-ағарту қызметтерімен келісім жүргізуге өкілдік береді. Оған, Жұмабаевқа жоғарыда көрсетілген мәселелер бойынша мағлұматтар жинау жүктеледі және мемлекеттік ғылыми кеңеспен арадағы келісімшартқа байланысты тұрақты түрде есеп беріп тұруға міндетті»,– деген (М.Құлжабайұлы. Ташкент: Мұстафа мен Мағжанның ғұмырына қатысты құжаттар не дейді?», «Қазақ әдебиеті», 5 ақпан, 1999) куәлік кепілдік береді.

Шындығында да Мағжан бұл жылдары ғылыми-көркем шығармашылықпен алаңсыз араласты. «Ақ жол» газетіне, «Сана», «Шолпан» журналдарына үзбей қатысты. Ғылыми комиссияның тапсырмасымен, біздің ойымызша, Ақан сері туралы ғана емес, жалпы шығармашылық психология туралы көркем ойдың үлгісі «Ақан сері» атты зерттеу де осы Ташкентте жазылды. Ол өз мүмкіндігіне және қоғамға қажет екендігіне сене бастады. Оған Институттың ғылыми Кеңесінің төрағасы Халел Досмұхамедовтің:




Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   29   30   31   32   33   34   35   36   ...   43




©engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет