Вестник Евразийского национального университета им. Л. Н. Гумилева Серия Юридические науки. 2012 №2-3 (12-13)

2. Лукашева Е. А. Права человека: Учебник для вузов/ М., 1999. 459, 464 б.

3. Черниченко С. В. Теория международного права. Т. 2. М., 1999. 391—392 б.

4. Павлова Л. В., Зыбайло А. И. Международное гуманитарное право: Учеб. пособие. Ч. I. Мн., 1999. 63—64 б.

5. Павлова Л. В., Зыбайло А. И. Указ. соч. 62 б.

6. Старовойтов О. М. Международная защита прав ребенка как институт международного права // Белорусский журнал международного права и международных отношений. 2002. № 3.

тояды қарның тіленбей

(Халық мақалы)
Мемлекет пен қоғамның даму деңгейі көбінесе қоғамдық қатынастардың тиімді құқықтық реттелуімен анықталады. Адамның қажеттіліктерін жүзеге асыруға және мемлекеттік институттар қызметінің мәні мен мазмұнын анықтауға мүмкіншілік беретін негізгі құқықтар мен бостандықтарға еңбек қатынастары аясындағы жеке адамның конституциялық құқықтары мен бостандықтары жатады. Сол себептен де қолданымдағы заңнамалардың жағдайы мен осы құқықтар мен бостандықтар категориясының жүзеге асырылу тәжірибесі тек қоғам дамуының көрсеткіші ғана бола қоймай, ол сонымен қатар, оның арықарай жетілуінің шарты болып табылады.

Қолданымдағы Қазақстан Республикасы Конституциясының «Адам және азамат» бөлімі елімізде жеке адамның құқықтары мен бостандықтарын реттеу жағынан жетекші орынды алады. Адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары қоғамда және мемлекетте аса маңыздылыққа ие. Республикада бұл қағида қатаң сақталады.

Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев өзінің 2012 жылғы «Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту – Қазақстан дамуының басты бағыты» атты Қазақстан халқына Жолдауында былай тұжырымдайды: «Бүгінде бүкіл әлемге және әр мемлекетке қуатты жаһандық және ішкі сын-қатерлерге жауап табу маңызды. Әлеуметтік-экономикалық жаңғыртудың он бағыты бойынша міндеттерді орындап, біз экономиканы нығайтамыз, қоға-мымызды тұрақты етеміз, халықтың әл-ауқатын арттырамыз. Менің тапсырмам бойынша Үкімет қағидатты түрде жаңа Жұмысқа тартуды қамтамасыз етудің бағдарламасын бекітті. Онда үш маңызды міндет қойылған. Біріншіден, оқыту мен жұмысқа орналасуға септесудің тиімді жүйесін жасау. Екіншіден, ауылдық жердегі кәсіпкерлікті дамытуға септесу. Үшіншіден, еңбек ресурстарының жинақылығы, Қазақстанның экономи-калық тұрғыдан белсенді орталықтарында жұмысқа орналастыруға басым-дық беру. 2011 жылы бұл Бағдарлама қанатқақты режімде 60 мыңға жуық адамның қатысуымен сынақтан өтті. Бүкіл дайындық жұмыстары, заңнама-лық база бойынша жұмыстар аяқталды. Енді бағдарламаны жүзеге асыруға көшу керек. Үкіметке және әкімдерге биылғы жылдан бастап бағдарламаны кең ауқымда жүзеге асыруды бастауды тапсырамын. Әңгіме сондай-ақ ауылда жұмыс істейтіндерді шағын несиелермен қамтамасыз ету жөнінде болып отыр. Қалада жұмыс істегісі келетіндерді мемлекет есебінен оқытып, жұмысқа орналастыру қажет. Бағдарламаның соңына қарай, 2020 жылға қарасты біз осылайша 1,5 миллион адамды сапалы жұмыстарға еңбекке орналастыруымыз қажет.» [1].

Мемлекетіміз еңбек ету бостандығын конституциялық деңгейде бекіте отырып, әркімге еңбек ету бостандығын, қызмет пен кәсіп түрін еркін таңдауына мүмкіндік береді. Екінші жағынан, мемлекет өз аумағында бұл бостандықтың іске асуына және қамтамасыз етілуіне кепілдік береді. Заң жүзінде азаматтарды еңбек етуге міндеттеу Қазақстан Республикасының Конституциясында көзделмеген. Азаматтың жұмыс нысанын таңдауы материалдық ынталандырумен тікелей байланысты, себебі еңбекке қабілетті азаматтардың көпшілігі үшін еңбек өмір сүрудің басты қаражат көзі болып қалуда.

Осы ретте Елбасымыз «Қазақстанның әлеуметтік жаңғыртылуы: Жалпыға Ортақ Еңбек Қоғамына қарай 20 қадам» атты Жолдауында былай деп тұжырымдайды: «Жолдау-2012-де мен Үкіметке нақты тапсырмалар бердім, - және мемлекеттік механизм жұмыс істеп берді. Алайда, мен Жолдауымның орындалу қарқыны мен сапасына қанағаттанбаймын. Әлеуметтік мәселелерді «кейінге» қалдыруға болмайды. Ал бұл, өз кезегінде, жаһандық дауылдарға қарсы тұра алу үшін жаһандық тұрақсыздық жағдайында, жаңа ғасыр жағдайында, Қазақстан қоғамы қандай болуы керек деген сұрақтарға жауапты талап етеді. Біздің жүзеге асырылмаған резерв-теріміз бен мүмкіндіктеріміз неде? Әлеуметтік саясат орнықты, жасампаз болуы үшін тағы не істеу керек? Бүгін өткен жүз жылдықтың 60-шы жылдарында кеңінен таралған тұтынушылық қоғам тұжырымдамасының елесі айқын сезіледі. Тұтынудың бұл идеологиясы бүлдіруші болғанына бүгін бүкіл әлем ерекше көз жеткізіп отыр. Ол әлемнің дамыған елдерінде жаппай әлеуметтік масылдық туындатты және жаһандық дағ-дарыстың басты себептерінің бірі болып табылады. Тек бүкіл әлемде ғана емес, сондай-ақ тіпті дамыған елдерде жүзеге асырылуы мүмкін болмайтын бұл жалған идеяға сындарлы балама табуға болады. Және мұндай балама Жалпыға Ортақ Еңбек Қоғамы идеясы болып табылады. Бұл жерде ешқандай өзіндік идеология ойлап шығарылмайды. Ақыр аяғында, әлемдік өркениеттің барлық құндылықтары, барлық экономикалық және мәдени байлықтар виртуалды қаржы институттарымен емес, адамның еңбегімен жасалады. Сондықтан біздің әлеуметтік жаңғырту саясатының негізіне шынайы өндірістік еңбекті қоюға тиіспіз. Жалпыға Ортақ Еңбек Қоғамы идеясы көз жетпейтін көкжиекте ойлап табылмаған. Бұл - практикалық, прагматикалық идея. Ол маған тіпті етене жақын, өйткені, мен қазақстандықтар жақсы білетіндей, өзімнің кәсіби жолымды «ақ саусақтар» секілді кабинетте де, паркетте де емес, жұмысшы-металлург ретінде бас-тадым. Ал бұл, атап айтсам, нағыз кәсіп болып табылады! Қанша жыл өтсе де, бұл еңбек мектебін ұмыту мүмкін емес. Бүгінде еңбек - ХХІ ғасыр жағ-дайындағы шешуші ұлттық фактор ретінде, жаһандық бәсекелестік жағдай-ында, - алдыңғы кезекке ілгерілетілуі тиіс.» [2].

Мемлекет басшысының «... халықтың барлық буындарының өмір сүрудің жоғары сапасы мен озық әлеуметтік стандарттарына» қол жеткізу жөніндегі тапсырмаларын іске асыру жөніндегі жұмыс адам капиталын дамытумен байланысты мәселелерді алдыңғы қатарға шығарды. Адам капиталын дамыту үшін лайықты еңбекке қол жетімділікті ұлғайтудың ерекше маңызы бар. Мемлекет басшысы бірнеше мәрте атап көрсеткеніндей, жұмыспен қамту саясаты кедейлікті еңсеру мен адамдардың әл-ауқатын арттыруда ең пәрменді құрал болып отыр. Сонымен бірге, қазақстандық еңбек нарығындағы ахуалда проблема да жоқ емес, олардың заңды еңбек нарығындағы ең маңыздары: жұмыс күші сапасының төмендігі мен тиімсіз жұмыспен қамтудың (экономиканың еңбекті көп қажетсінетін салаларында жұмыс істейтіндердің үлес салмағы жоғары) орын алуы болып табылады. Еңбек саласын одан әрі дамыту стратегиясын айқындауда мынадай проблемаларды да назарға алу қажет: 1) ұжымдық-шарттық қатынастардың жеткілікті дамымауы; 2) өндірістік жарақаттанудың біршама жоғары деңгейінің сақталуы; 3) еңбекақы деңгейінің әлі де біршама төмендігі (әсіресе, бюджеттік салада және ауылда); 4) еңбекақының өсуі мен еңбек өнімділігі қарқынының сәйкессіздігі. Қазақстан шетелде тұратын көпшілік қазақ диаспорасының мұң-мұқтажына жауап беретін этникалық көші-қон саясатын жариялаған және іске асырып жатқан елдердің біреуі болып табылады. Көші-қон процестерін және оралмандарды әлеуметтік қорғау жөнінде қабылданып жатқан шараларға қарамастан, көші-қон саласында: 1) ішкі көші-қон процестерінің бытыраңқы түрде дамуы; 2) шетелдік жұмыс күшін пайдалану тиімділігінің жетіспеушілігі; 3) заңсыз көші-қонның сақталуы; 4) тарихи отанында оралмандардың баяу бейімделуі және кірігуі байқалады [3].

Қазақстан Республикасы қолданымдағы Конституциясы негізінде адам мен мемлекеттің өзара қатынасының конституциялық негіздері өзгерді. Мемлекеттің қымбат қазынасы адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары екендігі баяндалып, оның орындалуына бақылау жүргізу тікелей мемлекеттің өзіне жүктеледі. ҚР Конституциясында мемлекеттік билік жүйесін қалыптастырудың жалпы қағидалары өз бекімін таба отырып, Қазақстанның құқықтық жүйесінің құрамдас бөлігі болып халықаралық құқық нормалары танылды.

Еңбек ету бостандығы заң жүзінде өз бекімін тапқанымен, іс жүзінде көп жағдайда оның іске асырылуы толық не жартылай көлемде жүзеге асырылмай қалуы мүмкін.

Еңбек заңнамасы саласындағы халықаралық талаптардың барлығын орындау жұмыс беруші үшін өте тиімсіз, сондықтан ол, көбіне, азаматтық-құқықтық шарт (мердігерлік шарт, қызмет көрсету шарты және т.б.) жасасады немесе жұмыскермен ауызша шарттасып қана қояды. Ал, көптеген жұмыскерлер Еңбек кодексінің қанатының астында аз табыс алып жүргенше, «ауызша келісіммен» жалданып, қомақты табыс тапқанды жөн көреді.

Сонымен, азаматтардың еңбек ету бостандығын іске асыру саласындағы қоғамдық қатынастардың басым көпшілігі қазіргі жаһандану кезеңінде қолдануға жарамайтын заңдармен реттеледі екен. Ал, жұмыс берушілерде амал жоқ – не шығынға түсіп Еңбек кодексі бойынша жұмыс істеу керек, не заңды айналып өтіп, өзі белгілеген ереже бойынша жұмыс істеу қажет.

Еңбек ету бостандығының іс-жүзіндегі және заң жүзіндегі мазмұнын ажырата білу керек:

1) әңгіме бұл бостандықтың материалдық (әлеуметтік-экономикалық) негізі жайында;

2) оның заңдық санат ретіндегі сипаттамасы.

Конституция, әлемдік бірлестікке кіретін кез келген өркениетті мемлекеттің негізгі заңы болып табылады, ол, бәрінен бұрын, қоғамдық қатынастардың қандай да бір саласындағы халықаралық актілерге сәйкес келуге тиіс. Соған байланысты, бұл мәселенің халықаралық-құқықтық аспектісін қарастыруға тура келіп тұр.

Халықаралық құқық нормаларының Қазақстан заңнамасынан айырмашылығы сол, олар еңбек ету бостандығын емес, еңбек етуге құқықты ресми жариялайды. Адамның аса маңызды құқықтарының бірі болып табылатын еңбек етуге құқық БҰҰ-ның Адам құқығының жалпыға ортақ Декларациясы, БҰҰ-ның экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар туралы халықаралық пактісі және Еуропаның әлеуметтік партиясы сияқты құжаттарда көрініс тапқан [4, 77 б.].

Адам құқықтарының жалпыға бірдей Декларациясының 23-бабының 1-тармағында әрбір адамның еңбекке, еңбекті еркін таңдауға, қолайлы және әділетті еңбек жағдайына, жұмыссыздықтан қорғануына құқығы бар деп жазылған [5, 190 б.]. Бірақ, «еңбек етуге құқық» ұғымының анықтамасы Декларацияда келтірілмеген.

Өз кезегінде Еуропаның әлеуметтік партиясы кейбір жаңа элементтер мен қосымша өзгерістер енгізуде – ол еңбек етуге құқықтың тиімді жүзеге асырылуын қамтамасыз етуді мемлекетке жүктейді. Сол мақсатта мыналар ұсынылады:

- жұмысқа тартуды мүмкін болатын деңгейге жеткізуді және тұрақ-тандыруды негізгі міндет ретінде қабылдау;

- қызметкердің еркін таңдаған кәсіп бойынша жұмыс істеп өз тіршілігі үшін табыс табуын ұтымды қорғау;

- барлық жұмыскерлер үшін тегін еңбек биржаларын құру;

- қажетті кәсіби бағдар беруді қамтамасыз ету.

Көріп отырғанымыздай, еңбек етуге құқықты жүзеге асырудың құралы ретінде мемлекеттің толықтай жұмысқа тарту саясатын жүргізу міндеті бірінші орынға қойылған [6, 19 б.].

Ұғымның баяндалуы экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар туралы Халықаралық пактінің 6-бабында келтірілген: «...еңбек етуге құқық өз тіршілігі үшін еңбекпен, табыс табу мүмкіндігін алу, адам оны еркін таңдайды немесе оған еркін келіседі» [7, 202 б.]. Адамның және азаматтың құқықтары мен бостандығының басымдығын халықаралық және конституциялық құқықтың мойындайтынын ескерсек, әрбір адамның өзінің еңбекке қабілеттілігіне өз қалауынша билік ету, қызмет пен кәсіп түрін таңдау құқығы негізгі және ажырамас құқық болып табылады.

Сонымен, бұл анықтамаға жүгінсек, еңбекке қабілеті бар адам, өз күшін қалай да қолдану мүмкіндігін алады. Мұнда адамның еңбек етуге құқығын оның осы құқықты иемдену мүмкіндігі ретінде қарастырылып отыр.

Бірақ, еңбек етуге құқықтың халықаралық принципі Қазақстан Республикасының қазіргі Конституциясында көрініс таппады, ал ол бұрынғы Конституциялардың барлығына құқықтың Конституциялық принципін белгілеу, бұл принцип пен еңбек етуге құқық принципінің ара қатынасына байланысты ғалымдар арасында қарама-қайшы пікірлер туғызды.

Бүгіндері еңбек етуге құқық бастан кешіріп жатқан норма шығармашылық үрдістің жаңа кезеңі, алдымен, әлеуметтік-еңбек қатынастарын реформалаумен байланысты. Қазақстан Республикасында жүргізіліп жатқан экономикалық реформалар, меншіктің екі формасын – мемлекеттік және жеке меншіктік формаларын тану, шаруашылық жүргізетін көптеген субъектілердің пайда болуы және осыдан барып мемлекеттің негізгі жұмыс беруші рөлін жоғалтып алуы еңбек заңнамасының қорғаушы функциясын нығайту туралы мәселе көтеріп отыр. Бірақ, біздің ойымызша, еңбек етуге құқықты дамытудың перспективасын анықтауға ұмтылған заң шығарушы азаматтардың еңбек құқығының заңдық табиғатын көбіне ескермейді.

Қазіргі кезде Қазақстан Республикасының еңбек заңнамасында жедел қарауды керек ететін жағдай қалыптасты. Еңбек саласындағы негізге алынатын субъективтік құқық ретінде «еңбек ету бостандығы» дефинициясы заң жүзінде бекімін тапты. Осы кезде еңбекке қабілеті бар адамдардың барлығын жұмыспен қамтамасыз ету және оларға тиісті кепілдік беру мүмкін еместігін ескерген. Кейбір авторлар осығн байланысты өз ойларын білдіріп, тұжырымдарын айтады. Мысалы, ғалым З.С. Төлегенова былай дейді: «Еңбек деген не? Оның бұрынғы дәстүрлі түсінігі жоқ. Нарық жағдайында еңбек еуге құқықты ешкім бере алмайды. Ол еңбек рыногындағы сұраным мен ұсынымға байланысты. Еңбек етуге құқық қазір Конституцияда еңбек ету бостандығына қызмет пен кәсіп түрін таңдау бостандығына құқық түрінде берілген» [8, 29 б.].

Нарық заңдары күшінде тұрған кезде еңбек ету бостандығын жариялап және сонымен қоса мәжбүрлі еңбекке тыйым салып, мемлекет әрбір еңбекке қабілетті адамға жұмыс тауып беруге міндетті емес, және ешкім мемлекеттен жұмыс талап етуге құқылы емес.

Сонымен, еңбек ету бостандығы еңбектенудің құқықтық міндеттілігін жойды, ол еңбектің жалпыға бірдейлігінің кеңестік принципі еді.

ҚР Азаматтық кодексінің 13-бабы 1-тармағына сәйкес «...құқық қабілеттілік дегеніміз азаматтық құқықты иемдену және азаматтық міндеттілік көтеру» [9, 23 б.]. Еңбек етуге құқықтық қабілеттілік ұғымы келтірілген ұғымның бастамасы болып табылады. Бұл белгілі бір жағдайлардың бар екендігін көрсететін, онымен заң шығарушы азаматтың еңбек құқығының субъектісі бола алу мүмкіндігі байланыстыратын құқықтық санат.

Бұл жайында С.А. Димитрова былай тұжырымдайды: «Бұрынғы конституциялар сияқты емес, қазіргі Конституция адамның еңбек етуге құқығы жайында нақты айтпайды». Бірақ бұл құқық әркімнің еркін еңбекке конституциялық құқығының өзінен туындайды. Еңбек ету бостандығы еңбек ету құқығын да өзіне қамтиды, себебі еңбек ету бостандығы еңбек ету құқығынсыз болмайды, бұл еңбек ету бостандығының құрамдас бөлігі болып табылады. Мұнда еңбек ету құқығын азаматтың белгілі бір жұмыс берушіден немесе мемлекеттен, оның органдарынан белгілі бір жұмыс беруді талап ету құқығы емес, азаматтың құқық субъектілігінің элементі ретінде түсіну керек» [10, 57 б.].

Ал К.А. Шайбеков болса өз ойын былай етіп білдіреді: «Қазақстан Республикасының Конституциясында азаматтың еңбек етуге конституциялық құқығының мазмұны едәуір өзгерген, ол енді еңбек ету бостандығына және қызмет пен кәсіп түрін таңдауға құқықты қамтиды» [11, 78 б.].

Бұл тұжырымның негізсіз екендігі көрініп тұр, себебі автор нысан мен мазмұн сияқты ұғымдық аппараттарға аса мән бермеген. Өзінің сыртқы нысанымен еңбек ету бостандығына және қызмет пен кәсіп түрін таңдауға құқықты өзінің мазмұны ретінде қамтып тұрған еңбек етуге құқық 1945 жылғы Конституцияда бектілмеген [12, 92 б.].

Югославияның социолог ғалымы Д. Маркович еңбек ету бостандығына құқықты да еңбек етуге құқықпен тікелей байланыстырады, оның пікірінше «еңбек ету бостандығына құқық еңбек етуге құқықты жүзеге асырудың елеулі шарты» болып табылады [13, 382 б.].

Еңбек етуге құқық әлемнің көптеген мемлекеттері үшін әлеуметтік прогрестің ұлы жетістігі болып табылады, бұл құқық Ресейдің, Түркияның, Өзбекстанның, Жапонияның және т.б. елдердің Конституцияларында, халықаралық құжаттарда бекімін тапқан. Сондықтан да біз З.С. Төлегенова [8, 5 б.] мен К.А. Шайбековтың «... қоғамдық өмір жағдайының өзгеруімен қатар еңбек етуге құқықтың мазмұны да өзгерді. Конституцияда ол енді еңбек ету бостандығы еңбек шартының нысанын таңдау еркіндігі түрінде берілген» [14, 7 б.] деген пікірлерімен келіспейміз.

Аталған ғалымдардың бұл тезисінде адамның заңдық және табиғи құқықтарының дәлелсіздігі араласып кеткендігі байқалады, бұл жерде еңбек ету бостандығы қағидасының екі қыры көрінеді: бір жағынан ол өзінше дербес конституциялық қағида ретінде (ҚР Конституциясының 24-бабы), екінші жағынан, жоғарыда аталған зерттеушілердің пікірінше, еңбек етуге құқықтың мазмұны ретінде, ал ол құқық, қағида ретінде 1995 жылғы Конституция қабылданғаннан кейін Қазақстан Республикасының заңнамаларынан алынып тасталған.

Адамның табиғи құқықтары мен бостандықтары заңдар мен өзге де нормативтік актілердің мазмұны мен қолданылуын анықтайды. Еңбек ету бостандығына қатысты алғанда еңбек етуге құқық, заңдық құбылыс ретінде, позитивтік құқықтың мазмұнын білдіреді, яғни адамдар жасаған құқық нормативтік-құқықтық актілердегі жазылған нормаларда келтірілген [6, 36 б.].

Біздің ойымызша еңбек ету бостандығы адамның табиғи құқығы, оны нормаларда бекіту міндетті емес, себебі ол абсолюттік және ажыратылмайтын құқық, заңдар мен өзге нормативтік құқықтың актілердің мазмұны мен қолданылуын анықтайды (ҚР Конституциясының 12-бабы). Керісінше, адамның бұл табиғи құқығын қорғауды күшейте отырып, ҚР Конституциясы, оның 24-бабының 1-тармағында тікелей көрсетілген жағдайлардан басқа реттерде, оның жұмысшы күшін мәжбүрлеу тәртібінде қолдануға тыйым салады.

Еңбек құқығы саласындағы профессор Е.Н. Нұрғалиеваның пікірінше: «еңбек етуге конституциялық құқық – ол нақты құқық иемдену емес, адамның сол құқықты иемденуіне мемлекет мойындайтын қабілеті ғана. Еңбек етуге құқықтың заңдық мазмұнында іс-қимылдың болуға міндетті емес, болуы мүмкін сипат бар. Бұл мүмкіндік құқық субъектілік адамның мүддесін қанағаттандырады. Еңбек етуге құқық, құқық қабілеттіліктің элементі ретінде құқық субъектісінің міндетін емес, оның бостандығы мен дербестігін білдіреді» [7, 105 б.].

Кейбір ғалымдардың пікірінше, еңбек ету бостандығына құқық (оның ішінде еңбек етуге құқық) бұрынғыдай саны мен сапасына қарай еңбек ақысы бар кепілді жұмыс алуға құқық деп түсінілмейді, және де оны іске асырудың заңдық негізі бұрын да жоқ еді, қазір де жоқ, сондықтан нақты жұмыс берушіні нақты қызметкермен нақты еңбек етуге құқық қатынасын орнатуға қазіргі нарықтық қатынастар кезінде көндіру, сөйтіп жұмыссыздықтан арылу, мүмкін емес [15, 154 б.].

«Соған байланысты мемлекет, нарықтық қатынастарға көшу және жеке секторлардың пайда болуы жағдайында еңбек етуге құқықты қамтамасыз ете алмай қалды» - дейді ғалым Ғ.С. Сапарғалиев, ал қолданымдағы Қазақстан Республикасының Конституциясы еңбек ету бостандығына қызмет пен кәсіп түрін еркін таңдауға құқықты жариялады. Ал, еңбек нарығындағы қазіргі бар мәселелер еңбек ету құқығының жоқтығынан емес, экономиканың дағдарысты жағдайынан туындап отыр [16, 15 б.].

«Қазақстан Конституциясында еңбек етуге құқық сияқты маңызды ұғымның болмауы, – дейді заңгер-ғалым З.О. Ашитов,– еңбек қатынастарын реттейтін заңдарды қабылдауда қиындық тудырып отыр. Сондықтан да Конституцияға қажетті нормалар енгізіп заңдардағы қайшылықты жойып қана қоймай, біздің демократиялық қоғамның мұндай түзетуге мұқтаж екендігін де мойындау керек» [17, 2 б.].

Ғалымның пікіріне қосыла отырып, біз Конституциядан еңбек ету бостандығы дербес қағидасын алдын ала алып тастап конституциялық қағида ретінде еңбек етуге құқықты бекітуді ұсынамыз, ол еңбек етуге құқықтың құрамдас бөлігі, оның элементі болуға тиіс. Сонда ғана еңбек етуге құқық ұғымы «Адам құқығының жалпыға бірдей» Декларациясында және «Экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар туралы» халықаралық Пактіде баяндалған анықтамаға барынша сәйкестенеді. Еңбек етуге құқықтың біз ұсынып отырған дефинициясы мінсіз емес, оны былайша түсіну керек. Қауіпсіздік пен гигиена талаптарын қанағаттандыратын, заңда белгіленген ең төменгі әлеуметтік-еңбек кепілдіктері, оның ішінде жұмыссыздықтан қорғану құқығы, міндетті түрде сақтандыру, ешқандай кемітусіз және мәжбүрлеусіз адамның өзі таңдаған немесе еркімен келіскен еңбегіне сыйақы алу құқығы еңбек етуге құқық деп танылады. Біздің ойымызша, еңбек етуге құқықтың мұндай ұғымы ҚР Конституциясының 12-бабының 2-тармағына сәйкес заңдар мен өзге нормативтік құқықтық актілердің мазмұны мен қолданылуын анықтайтын болады, Конституцияда жарияланған еңбек ету құқығы мен бостандығы, бұларды жүзеге асырудың шарты мен тәртібін белгілейтін заңдарды, өзге нормативтік-құқықтық актілерді даярлағанда және қабылдағанда негізге алынатын болады.

Қазіргі кезде мемлекеттік және жеке жұмыс берушілердің ара қатынасы өзгерді – жеке жұмыс берушілер көбейді, нақты еңбек нарығы пайда болды. Еңбек рыногында жұмысшы күшіне сұраныс пен ұсынысқа қатысты экономикалық заңдар күшіне кірді. Әкімшілік-жоспарлы экономика нарықтық экономикамен алмасты, ал, экономикалық қатынастар базистік қатынастар болғандықтан, құқықтық қатынастар қондырма қатынастар болғандықтан, олардың «кеңестік» түсініктегі анықтамаларынан бас тартуға тура келді. Жоғарыда аталып өткендей, еңбек ету бостандығы жұмысбастылықтың іс жүзінде және заң жүзінде қамтамасыз етілуіне негізделеді. Бұрын айтылғандай, мемлекет азаматтың өзі еркін таңдаған немесе оған еркін келісімін берген еңбекпен өз тіршілігі үшін табыс табатындай мүмкіндік (жұмыс алуға кепілдік емес) беруге тиіс. Еңбек етуге құқықты заңмен қамтамасыз ету деген осы.

2. Қазақстан Республикасының Президентінің «Қазақстанның әлеуметтік жаңғыртылуы: Жалпыға Ортақ Еңбек Қоғамына қарай 20 қадам» Жолдауы // Егемен Қазақстан. – 2012. – 10 шілде.

3. Қазақстан Республикасы Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің 2009 - 2011 жылдарға арналған стратегиялық жоспары // Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2008 жылғы 23 желтоқсандағы № 1218 қаулысы // Егемен Қазақстан. - 2008. – 25 желтоқсан.

4. Абайдельдинов Т.М. Отдельные теоретические проблемы соответсвтия международного и национального трудового права // Материалы Форума МНПК «Международные стандарты в области социально-трудовых прав и свобод граждан и возможности трансформации их в законодательство Республики Казахстан». – Алматы: Өркениет, 2003. – 389 с.

5. Международное законодательство в области защиты прав и свобод человека // Сборник материалов. – Спб.: Юридический Пресс Центр, 1999.

– 300 с.

7. Нургалиева Е.Н. Механизм правового регулирования труда. – Алматы: Жеті жарғы, 1996. – 288 с.

8. Тулегенова З.С. Трудовой договор в условиях перехода к рынку Республики Казахстан: Дисс. ... канд.юрид.наук: 12.00.09. – Алматы, 1997.

– 132 с.

10. Димитрова С.А. Правовые проблемы труда и занятости населения.

– Алматы: Жеті жарғы, 1997. – 267 с.

11. Шайбеков К.А. Трудовое право Республики Казахстан. – Алматы, 1996. – 345 с.

12. Шайбеков К.А. К вопросу о субъектах трудового договора // Вестник КазГУ. - 1997. - №3. – С. 92.

13. Маркович Д. Социология труда (перев. с серб. яз.) / Общ. ред. и послеслов. Н.И. Дряхлова и Б.В. Князева. – М.: Прогресс, 1998. – 290 с.

14. Шайбеков К.А. Трудовое правоотношение Республики Казахстан и рынок: Монография. – Алматы, 1997. – 310 с.

15. Конституционное (государственное) право зарубежных стран: Учебник в 4-х томах. Т.1-2 / Ред. Б.А. Страшен. – М.: БЕК, 1995. – 350 с.

16. Баймаханов М.Т. Правовое государство // Основы государства и права Республики Казахстан / Ответ. ред. Г.С. Сапаргалиев. – Алматы, 1997. – 419 с.

17. Ашитов З.О. Право на труд – это право на жизнь // Казахстанская правда. - 24.03.2000. - № 6. – С. 2.