Қазақ тілін дидактикалық ойындар арқылы қатысымдық тұрғыдан меңгертуде қазақ тілінің салалары өзара бірлікте қарыстырылады



бет16/27
Дата15.09.2017
өлшемі5,84 Mb.
#33042
1   ...   12   13   14   15   16   17   18   19   ...   27

Бұл келтірілген мәліметтерден 90-жәнене 2000 жылдардағы оқулықтардың мәтіндеріндегі сөз таптарының ара салмағы жоғарыда келтірілген деректерге ұқсас екендігін байқаймыз: 90 жылдардағы оқулықтарда зат есімдердің қолдануы 39,14% болса, 2000 жылдардағы оқулықтарда 38,61%. Сол сияқты етістіктердің қолдануын салыстыратын болсақ, 50 жылдардағы оқулықтарда олардың үлесі 30,16%шамасында (1 сыныпта 32,26%,2 сыкыпта 31,17% 3 сыныпта 29,35%) болса, 90 жылдарда 29,02% 2000 жылдарда 29,01%. Мұнда тіліміздегі сөз таптарының ішіндегі ең күрделі және қарымы ең кең граматикалық категория ретіндегі етістіктердің біз қарастырған оқулықтардағы қолданылуы әр жылдардағы оқулықтармен шамалас деңгейді көрсетеді. Бұл да біз қарастырған мәтіндердегі сөз таптарының қолданысындағы өзіндік сөз ерекшелік дер едік.

17

II. Оқулық мәтіндерінің жиілік құрылымының

ерекшеліктері.

Алдыңғы зерттеулер көрсеткендей мәтіндерінің статистикалық жағынан нақты бір жиіліктегі сөздермен қамтылуы зерттелініп отырған мәттіннің көлеміне байланысты. Статистикалық жағынан едәуір аз мағлұмат беретінсөздерді көлемі шағын оқулықтар береді. Жиілік сөздіктің бастапқы (едәуір жиі кездезсе) аумақтарында ақпарат көлемі онша болмайды. Өйткені бір ғана «ол» есімдігінің жиілігі 3609 (50ж БСО)

Зертелініп отырған оқулықтардағы мәтіндердің едәуір жиі кездесетін лексикалық единицалармен қамтыпуы өте төмен. 50 жылдар оқулықтарында 40,77%, 70 жылдар оқулықтарында 39,96% БСО 30,51% , 90ж оқулықтарында 40,28% , ал 2000 жыл оқулықтарында 40,13% .

Жиі қолданыстағы сөздердің статистикалық сипаттамасы.




Жиілік сөздіктер

Мәтін көлемі N

Түбір сөз L

Ғ>4

Пайыздық vneci fF>4 %)




Балалар әдебиеті

97260

11068

3376

30,51




50ж оқулықтары

185961

І0298

4199

40,77




70ж оқулықтары

241984

12281

4908

39,96




90ж оқулықтары

226374

12813

5162

40,28




2000ж оқулықтар

368965

13869

5566

40,13




Абай шығармалары

49819

6017

3877

64,43

Нақтылы бір жиіліктегі және бір нақты синтаксистік апараты бар түрлімөлшердегі сөздерді анықтау барысында, әр сыныпқа тиісті жиі кездесетін, яғни жиілігі Ғ>4 болатын мәтіннің 30-40%-ын қамтитын лексиалық бірліктерді таңдап



18

алдық. Енді осындай жиіліктегі сөздердің үзіндісін көрейік. Біздің ойымызша абсалютті жиілігі 4-ке тең немесе одан артық сөздердің әрбірі қайталана қолданылу нәтижесінде бала жадында ұзақ сақталады да, бұл сөздерді толық меңгереді деп айтуымызға болады. Мысалы, ағай Сөзі 50ж оқушылықтарында 36 рет, 70 ж оқулықтарында 40 рет, ал Б.Ә 60 рет қолданылған. Алайда мұндай сөздердің көптігі оқушыға берілетін ақпарат көлемінің азаюына жағдай туғызады. Демек, сөздердің қолдану жиілігі мен мәтіндердің ақпараттық қызметі арасында кері қатынас бар деп айта аламыз. Өйткені, оқушы бір ғана сөзді қайталай бермей, оның орнына мәтінде бурын кездеспеген жаңа мәнге ие сөздерді шеретін болса ғана оның танымдық көкжиегі кеңи түседі. Сонымен бірге мұндай сөздердің тек сандық тұрғыда ғана емес, сапалық тұрғыда меңгерілуін, яғни оқушының белсенді сөздік қорына болуын да ескерген жөн.

Сонда ғана олардың тіл байлығы молайып, білім дәрежесі артады. Өйткені сездің лексикалық мағыналары талай рет қайталана қолданылуы нәтижесінде санамызға сіңіп қалыптасады. Мұнда олар сол сөз берілетін зат, не құбылыс тың белгілі бір қасиеттеріне негізделіп, ол сөз аталғанда Санамызда сол қасиеттер мағынаның басты көрсеткіштері, яғни мәндері ретінде көрінеді. Енді қарастырған оқулықтардағы жиі қолданысқа ие сәздерге назар аударсақ, салыстырылушы мәтіндер арасында сөздердің қолданылымдағы мынандай ерекшіліктерді

19

аңғарамыз:



Жалпы жиілігі Ғ>4 болатын 50-70 жылдардағы 1-3 сынып оқулықтарының жиілік сөздігінен көрініс.




Сөз(жиілігі Ғ>4)

БСО мәтіндері

БӘ

Ғі(50ж)

Ғі(70ж)

Ғі 60-70 ж.

1

ағай-з

36

40

60

2

ағайынды-с

9

8

6

3

ағар-е

9

8

5

4

ағыз-е

10

15

5

5

адам -з

529

673

289

6

адас-е

21

10

9

7

аз-д

120

136

48

8

азық-з

55

39

4

9

ақық-түлік-з

8

10

2

10

аида-е

39

29

32

11

айдын-з

32

27

112

12

айқайла-е

46

36

3

13

айкас-з

19

14

11

14

айна-з

6

11

13

15

айнадай-с

5

6




16

айналдыр-е

43

28

9

17

айрыл-е

19

21

20

18

ақтер-е

4

5

11

19

ақыл-з

23

62




20

алайда-ш

32

10




21

ар-з

11

13

4

22

араба-з

47

17




23

аса-ү

43

9




Әр түрлі тілдердің жиілік сөздіктерін салыстыра отырып.зерттеу нәтежесінде мынаған көзіміз жетті: түрлі тілдері мәтіндеріндегі сирек қолданылатын бірліктердің негізгі бөлігінің жиілігі 1және 2-ге төң болатындай сөздерді қамтиды. Мәтіннің көлемі ұлғайған сайын, мұндай сөздердің де абсолютті шамасы артқанымен, түрлі тілдердегі олардың жиынтық қатынасты жиілігі 0,60% шамасында болады. Сонымен бірге аз қолданыстағы сөздердің молдығы, жазушы,

20

немесе ақын тілінің байлығы немесе оның өзіндік ерекшелігін көрсетеді деп есептелінеді. Бірақ бұл тұжырым таңдама әдісі арқылы алынған мәтіндердің көлемі бірдей болған жағдайда ғана дұрыс деп тануымыз керек. Салыстырылып отырған 1950-2000 жылдардағы оқулық мәтіндері мен БӘ. сонымен бірге орыс тіліндегі жиілік сөздіктер және Абай шығармаларынан байқайтынымыз таңдама көлем ұлғайған сайын, аз кездесетін сөздердің үлесі азаяды.

Егер БСО мәтіндерінің жиілік сөздігін бірнеше аумақтарға: бірінші аумаққа алғашқы 100-ге дейінгі, екінші аумаққа 500-ге дейінгі, үшінші аумаққа 1000-ға дейінгі, төртінші аумаққа 2000-ға дейінгі, бесінші аумаққа алғашқы 3000-ға дейінгі жиі кездесетін лексикалық бірліктерді бөлсек, онда әр жылдардағы оқулық мәтіндері мен жиілік сөздіктерінің әрбір аумаққа қатысты сөзбен қамтылу ерекшеліктерін талдау барысында мынадай нәтижелерді аламыз.

21

1950-2000 жылдардағы БСО мен БӘ жиі қолданыстағы сөздермен қамтылуы.




Жиілік сөздіктер

N

L

1-500

1-500

1-1000

1-2000

1-3000

1. Балалар эдебиеті

97260

1106 8

25,1

47,5 4

59,4

1


72,04

80,00

2. 50 ж. БСО

185961

1029 8

38, 51 5

66,1

7


77,57

87,07

91.38

3. 70 ж. БСО

241984

1228 1

41,8

7


70,5

83,29

88,76

90,08

4. 90 ж. БСО

226374

1281

3


39,4 1

68,1

1

79,51

84,17

91,12

5. 2000ж.БСО

386965

1386 9

38,6

2


70,8 4

81,63

82,61

93,33

6. Абай жолы (1-4 т.)1

465591

1718 8

39,2 0

68,0

2


71,55

79,92

84,00

7. Газеттер(публ и-цистикалық)

146764

1242 3

31,4 0

59,7 4

72,85

83,88

88,88

8. Өзбек көркем' эдебиеті

95550

8052

44,8 1

68,1 8

77,83






9. Өзбек тіліндегі газетгер

209485

1299 6

35,1 9

62,9 8

75,14

85,47



10. Орыс эдебиеті (Пушкин)

544777

2119

7







70,00







11. Орысша сөздік (Засорина, 1966)

120843

1420 6

28,8 9

47,6 1

58,00

69,01

76,50

Егер 1000-ға дейінгі аумақта БӘ жиі кездесетін лексикалық бірліктер мәтіннің 59% үлесін қамтыса , 50 жылдардағы оқулықтарда 78%, 70 жылдардағы оқулықтарда 83%, 90 жылдардағы оқулықтарында 79% 2000 жылдардағы оқулықтарда 82%, өзбек тілінде 68% үлесті қамтыса, ал флективті орыс тілінде бұл аумақтағы лексикалық бірліктөр мәтіннің 58%-ын құрал, агглютинативті тілдердің көрсеткіштеріке шамалас деңгейден көрінеді. Бұл жерде мәтіннің сөзбен қамтылуындағы айырмашылық тілдердің типтік белгілеріне қарай емес, стилі мен тақырыптық

22

айырмашылықтарына байланысты. Мысалы, 50ж.және 70ж. Мектеп оқулықтарына қарағанда сөздік қоры бай БӘ бұл аумақтағы лексикалық бірліктермен қамтылуы өте төмен (59,41 %). Бұған керісінше, онымен салыстырғанда сөздік қоры жұтаңдау болып келетін 1950-2000ж.ж. БСО мәтіндері жиі кездесетін сөздермен қамтылудың өте жоғары дәрежесін көрсетеді (78%-83%).

2. Барлық тілдер бойынша алынған мәтіндердің жілік сөздіктері түрлі аумақтар бойынша сөзбен қамтылудың шамамен алғанда бірдей дәрежедегі өсу қарқынын байқатты. Қазіргі таңдағы статистикалық ақпараттың тәжірибесі мәтіннің статисикалық құрылымы жайында алынған нәтижелерді дәлелді түрде бағалауға мүмкіндік беретін көптеген әдістерге бай екені белгілі.

Әдетте статистикалық құрылымы ретінде мәтіндегі сөздер саны мен олардың мәтінде көрінетін жиілігі арасындағы қарым-қатынасты айтатыны белгілі. Мәтіннің статистикалық құрылымының моделі ретінде сөздік тізіміндегі сөздің рангісі мен оның жиілігі арасында кері тәуелділік қалыптасатын жиілік сөздіктерді санауымызға болады. Аталған тәуелділікті дәлелдеу бағытындағы зерттөудің бастыларының бірі - Эсту-Ципф-Мандельброт заңы. Бұл заңның негізін қалаушы француз ғалымы Эсту 1916 жылы стенографияны жетілдірумен айналысу барысында ранг-жиілік тәуелділігін байқады. Кейінрек бұл заң ЦИПФ, Мандельброт тағы басқа ғалымдармен дәлелденіп, толықтырылып "Эсту-Ципф-



23

Мандельброт заңы" деген атқа ие болды.

Рангіден заң параметрінің функциональды тәуелділігін анықтау міндеті В.Калинин мен Э.Макаев еңбектерінде шешімін тапты. Бұл заң сөздің жиілігі мен жиілік тізіміндегі оның рангісі арасында кему жиілігі бойынша байланысты қалыптастырады және берілген рангі бойынша мәтіннен кездойсоқ алынған сөздің пайда болу ықтималдығын шамалап есептеуге мүмкіндік береді, яғни, сөз бен оның берілген реттік нөмірі арасындағы пропорцияны анықтауға жағдай жасайды. Заңның параметрлерін есептеу Ғі=І\ІК(і+р)~7 формуласымен өрнектеледі, мұндағы Ғ1 - тізімдегі сөздің (сөз формасының) абсолютті жиілігі, і -тізімдегі сөзфрдің (с/ф) реттік нөмірі, N - сөз қолданыстармен алғандағы таңдама көлемі; к,р,ү - заңның параметрлері.

К,р,ү - шамаларының тұрақты мәндерін анықтау арқылы зерттеуімізде БСО мен БӘ сөздердің қолданылу жиілігін оның рангісі бойынша және кері тәуелділік бойынша анықтап, оқулық мәтіндері мен БӘ статистикалық құрылымының ерекшеліктерін айқындадық. Ципф заңының параметрін (К) мына формулалармен анықтауға болады

К= Ітіп Fi /N

Мұндағы Ғі, — сөздің абсолютті жиілігі, imin минималды ранг, N - таңдама көлемі. Мандельброт заңының параметрін (ү)мына формула бойынша анықтауға болады:

ү = imax/ Fi m

24

Мұндағы Ғ^ - сөздің абсалютті жиілігі, осы жиіліктеп сөздердің (сөз формаларының) саны, I - максималды ранг. Параметрлерді есептеу Ғі = NK (і+р)ү формуласы бойынша ЭЕМ-да іске асырылды.







50 ж.

БСС

) мәтіндерінің жиілік

құрылымы.

Сөз

f

"1

№ қ/с

Сөз




ғ1

1. ол-м

3609




26

жат-е




751

2. де-е

3374




27

жаттығу-з




749

3. Бол-е

3142




28

ал-ш




747

4. да-ш

2301




29

қандай-м




747

5. Бір-а

2024




30

кет-е




742

6. бала-з

1769




31

ме-ш




742

7. е-е

1510




32

және -ш




726

8. Кел-е

1462




33

жаз-е




720

9. неше-м

1371




34

бар-е




717

10. Күн-з

1270




35

екі-а




710

11. ал-е

1256




36

үй-з




710

12. Сез-е

1120




37

екінші-а




684

13. тур-е

1124




38

ағаш-з




654

14. бар-д

1066




39

қой-е




647

15. не-м

1007




40

қара-е




615

16. бер-е

954




41

су-з




615

17. жүр-е

945




42

мына-м




601

18. біз-м

934




43

сан-з




596

19. бүл-м

902




44

жер-з




596

20. мен-м

870




45

оқы-с




596

21. сал-е

818




46

үшін-ш




584

22. айт-е

802




47

көр-а




580

23. шық-е

801




48

сал-е




563

24. де-ш

779




49

керек-ш




544

25. өз-м

760




50

жол-з




539

Онда жоғарыдағыдай ранг-жиілік тәуелділігінің кестесі берілді.

Бұл кестелер 50,70 жылдардағы БСО мен БӘ мәтіндерінің статистикалық құрылымын сипаттайтын негізгі кестелер



25

болып табылады. Эсту-Ципф-Мандельброт заңының параметрлерін салыстыру 50-70 жылдардағы салыстырмалы түрдегі ұқсастықтарды анықтауға мүмкіндік береді.



70- ж. БСО мәтіндерінің жиілік сөздіктері бойынша құрылымынан үзінді


Сөз

Ғі

№ қ/с

Сөз

Ғі

1. ол-м

4982

26

неше-м

1125

2. бол-е

3736

27

де-ш

1102

3. де-е

2935

28

қал-е

'1083

4. бір-а

2188

29

қой-е

1075

5. е-е

2029

30

не-м

1072

6. сан-з

1965

31

ал-е

1033

7. шығар-е

1804

32

жүр-е

997

8. жаз-е

1798

33

біз-м

972

9. сөз-з

1707

34

мен-ш

970

10. кел-е

1705

35

екі-а

964

11. да-ш

1681

36

осы-м

926

12. және-ш

1677

37

оқы-е

922

13. бала-з

1445

38

сол-м

893

14. түр-е

1423

39

қандай-м

863

15. шық-е

1400

40

қанша-м

832

16. жаттығу-з

1315

41

ескінші-а

831

17. күн-з

1269

42

су-з

820

18. жер-з

1263

43

кет-е

792

19. бар-д

1250

44

екінші-а

787

20. бүл-м

1249

45

көр-е

792

21. бер-е

1208

46

үй-з

768

22. қара-с

1185

47

әр-м

744

23. айт-е

1162

48

сөйлем-з

729

24. мен-н

1154

49

отыр-е

728

25. өз-м

1145

50

ал-ш

691


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   12   13   14   15   16   17   18   19   ...   27




©engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет