75. Ортағасырлық ғалымдардың Қазақстан ғылымының дамуына қосқан үлесін сипаттаңыз.
Жауабы: VIII ғасырдан бастап Қазақстанның Сырдария мен Балқаштың солтүстігінде жатқан дала кеңістігінде Ертісте орталығы бар мемлекет құратын кимактар күшейе түсті. Кимак билеушісі жоғары түркі атағын алады – қаған (хақан). Х ғасырдың ғалымы Әл-Хорезми осыған байланысты былай деп жазады: "Хақан-түріктердің бас патшасы. Хақан-хан хан, яғни парсылардың шахиншах деп айтуы сияқты көшбасшылардың жетекшісі". Қағанның ұлы, джанах ибн Хакан Әл-Кимеки (X–XI ғасыр) атты автор кейінірек өз еңбектерінде XII ғасырдағы араб географы Әл-Идриси Кимак елін сипаттауда қолданған кітап жазғаны белгілі. Араб ғалымы өз жұмысында кимактарда қалаларда тұратын билеушілермен бірқатар тәуелсіз домендердің болуын атап өтеді.
Арабтар тәрбиелеген және қазіргі Қазақстанның аумағында болған Кіші Азиялық грек Якут әл-Хамави (1179-1229) кимаки туралы былай деп жазады: "содан кейін біз кимаки деп аталатын тайпаға келдік. Сондай-ақ оларда... ағынында табылған гауһар тастар бар.сондай-ақ олар...деп жазатын қамыс қауырсындары бар".
XI ғасырдан бастап даладағы үстемдік қыпшақтарға өтеді. Содан бері Еділден дала кеңістігі (Еділ – авт.) Алтайға дейін персо және араб тілді әдебиеттерде "Дешті-қыпшақ" (Қыпшақ даласы) деп аталады. Қыпшақ дәуірі басталып, қыпшақ диалектілері тілде кеңінен таралуда. Болашақта және Еділден тыс Қара теңіз даласына дейін көптеген қыпшақ тайпалары қоныстанады, сондықтан қазіргі ғылымда Қазақстанның аумағы осы уақытқа дейін Шығыс Дешті және Қыпшаққа жатады. XIII ғасырда Шыңғыс ханды жаулап алу кезінде қыпшақ мемлекеттілігі жойылды, бірақ қыпшақ тілі одан әрі күшейіп, батысқа қарай таралады.
XIV ғасырдың басында әдеби қыпшақ ескерткіші болып табылатын "Кодекс Куманикус" бірегей сөздігі жасалды. Оның авторы белгісіз.
"Куманикус кодексі" екі бөлімнен тұрады: біріншісінде латын, парсы, қыпшақ тілдерінің тіркестері мен өрнектері, олардың мағыналары, ережелері мен грамматикасы, ал екіншісінде әртүрлі діни мәтіндерден алынған үзінділер, афоризмдер мен жұмбақтар бар сөздік бар. Мысалы, сөздікте қазіргі қазақ тілімен үндес 3 мыңға жуық сөз бар: азамат, аяз, айна, айран, айып, ай, ашу, ат, ата және т. б. көптеген сөздер парсы тілінен шыққан және бүгінгі күнге дейін бар: сауап, халал, харам және т. б. Сондықтан бұл еңбекті қыпшақ дәуірінің құнды ғылыми ескерткіші деп атауға болады.
Орта ғасырлардағы көрнекті ғалымдардың бірі Қазақстанның тумасы Әбу Насыр Әл-Фараби болды. Ғалым-энциклопедист Фараб (Отырар) қаласында дүниеге келген. Бастауыш білімін туған қаласында алды, содан кейін Орталық Азия – Шаше (Ташкент), Самарқанд және Бұхара қалаларында оқыды. Кейінірек ол Парсы (Рей (Тегеран), Исфахан, Хамадан) және араб әлемінің (Дамаск, Бағдад, Халеб (Алеппо), Каир) бірқатар қалаларында ғылым негіздерін түсінді. Әл-Фараби бірнеше тілдерді (араб, грек, фарси, ескі Сирия) меңгерген.
Ғалым мен ойшыл "Ізгі қала тұрғындарының көзқарастары туралы Трактат", "бақытқа жету туралы кітап", "ғылымдарды жіктеу туралы сөз", "музыканың үлкен кітабы", "бақыт жолдарын көрсету", "азаматтық саясат" және т. б. сияқты 160-қа жуық еңбек қалдырды.
Әл-Фарабидің ғылыми зерттеулері математика, физика, медицина, астрономия, философия, құқық, педагогика, психология, әлеуметтану және т.б. сияқты ғылым салаларымен байланысты. ол философияға ерекше қызығушылық танытты, атап айтқанда ежелгі грек ғалымдары Евклид, Архимед, Пифагор, Платон және Аристотельдің шығармашылығын зерттеді. Ғалым қоғамдық құрылым мәселелерімен белсенді айналысты, онымен тек қалаларды ғана емес, сонымен бірге мемлекеттерді де басқарған билеушілер кеңес берді.
Әл-Фараби қоғам өмірінде ғылымның дамуына үлкен мән берді:"ғылымы жоқ елдің болашағы бұлыңғыр". Керемет ғалым бола отырып, ол көптеген басқа дана нұсқаулар қалдырды. Сонымен, ол ғылымдарды зерттеуге кіріскен адамның "Әли жас және кішіпейіл, денсаулығы жақсы, адамгершілігі мен тәрбиесі, принципті, Алидің қулығы мен алдауынан алыс, ғылымнан адамдарға құрметпен қарауы керек"деп терең сенді.
Әл-Фараби ғалымдарды шынайы болуға және ғылыми зерттеулердің нәтижелерін өзімшілдік мақсатта пайдаланбауға шақырды. Оның пікірінше, шынайы ғалым білімді түсінуден басқа, қоғамның барлық басқа азаматтарына моральдық үлгі болып табылады.
Қазақстанның көрнекті ғалымы, академик Ақжан Машани Әл-Фараби туралы былай деп жазды: "ол ерте орта ғасырлардағы энциклопедист, Аристотельдің, Платонның және ежелгі әлемнің басқа да ғалымдарының атақты комментаторы әл-Бируни, Авиценна және басқалар сияқты атақты ғалымдар оны (Әл-Фараби) өзінің тәлімгер-ұстазы деп санайды". Ұлы ғалым Дамаскіде жерленген.
2020 жылы Қазақстан ғалымның ЮНЕСКО қамқорлығымен 1150 жылдық мерейтойын атап өтті. Алматыда оның құрметіне ескерткіш тұрғызылды, республиканың көптеген басқа қалаларында әл-Фараби есімімен аталатын көшелер мен даңғылдар бар.
Махмуд Қашқари-орта ғасырлардағы белгілі ғалымдардың бірі-Қараханидтер мемлекетінің аумағында ақсүйектер отбасында дүниеге келген. Медреседе жақсы білім алды. Ғалым Азияның ірі ғылыми орталықтарында – Бұхара, Самарқанд, Бағдад және Мерве және т. б.
XI ғасырда көпжылдық саяхаттар мен ғылыми ізденістерден кейін ол өз өмірінің басты еңбегін "Дивани лугат аттүрік" ("түркі үстеулерінің сөздігі") құрды. Онда үлкен тарихи-мәдени, этнографиялық және лингвистикалық материалдар жинақталған. Бұл сөздік келесі бағыттар бойынша білімнің құнды көзі болып табылады: тіл, тарих, этнография, география, астрономия, медицина, әскери іс, мәдениет, дін, бірқатар түркі тілдес тайпалар мен Орталық Азия халықтарының дәстүрлері. Ғалым өзінің ғылыми сапарлары туралы былай деп жазды: "Мен барлық ауылдарды аралап шықтым, Әли түркілерінің даласы түріктердің, түрікмендердің, оғыздардың, чигилдердің, ягмалардың, қырғыздардың тірі рифмалық сөздерін ойына түсірді". Мысалы, сөздікте XI ғасырға қатысты түркі тайпалары мен халықтарының қоныстану картасын қалпына келтіруге көмектесетін құнды географиялық ақпарат бар. Мұны оның келесі жолдары дәлелдейді:"мен шығыстан бастап әр тайпа тұратын барлық жерлерді көрсеттім".
Сөздікте сондай-ақ мал шаруашылығы мен егіншіліктің жай-күйі, Қазақстан мен Орталық Азияның ортағасырлық түркілерінің қолөнері мен саудасы туралы ақпарат бар. Оған адамгершілік пен адамгершілік мәселелерін қозғайтын мақал-мәтелдер, мақал-мәтелдер мен ағартушылық сөздер кіреді. Ғалым өз оқырмандарын Тағдырдың кез-келген сынақтарына төтеп беруге дайын болуға шақырады.
Махмуд Қашқари түркі халықтарының тарихы мен мәдениетіне елеулі үлес қосты.
Юсуф Баласагуни-орта ғасырлардағы көрнекті ғалым, философ және ақын. Қараханидтер мемлекетінің ірі мәдени және әкімшілік орталығында – Баласағұн қаласында дүниеге келген. Бастауыш білімін туған қаласында алды, кейін Бұхара, Фараб және Қашқарда оқыды. Көптеген түркі үстеулерін меңгерген, парсы және араб тілдерін меңгерген, тарих, әдебиет, астрономия және математика саласында терең білімі бар.
XI ғасырда Баласағұн түркі тілінде "Құтадғу білігім" ("берекелі білім") атты тарихи-әдеби шығарма жазды. Бұл өлең барлық түркі тілдес халықтар үшін алғашқы зайырлы шығармалардың бірі. Онда ол адамның өмірі мен өмірін, қоғамдағы орны мен рөлін сипаттайды. Ғалым білім мен ғылымға сүйене отырып, халықтың өмірін жақсы жаққа өзгертуге болады, сонымен қатар мемлекетті басқаруды жетілдіруге болады деп санайды. Баласагуни өзінің өлеңінде барлық азаматтарды еңбек адамына құрметпен қарауға шақырады, ғылыми білімді игерген адамдар өздерін және қоғамды жақсы жаққа өзгерте алады деп санайды:"ғылымда барлық жақсылық, білімде – ұлылық". Шығармада сол дәуірдегі тұрғындардың өмір салты мен өзіндік ерекшеліктерін сипаттайтын көптеген мақал-мәтелдер бар. Баласағұн-ғалым, ойшыл және ақын-бүкіл түркітілдес әлемнің қазынасы.
