Ж. И. Намазбаева Бас редактордың орынбасары
PROFESSIONALLY IMPORTANT QUALITIES OF A PSYCHOLOGIST
жүктеу/скачать 4,65 Mb.
|
2019 4(61)
| PROFESSIONALLY IMPORTANT QUALITIES OF A PSYCHOLOGIST
Abstract The importance of the problem of developing professionally important qualities is determined by the need for high-quality training and selection of specialists in various professional fields and competent placement of personnel, which prompts the creation of a psychological description of professions and the preparation on the basis of this description of a psychogram in general and for psychologists in particular. The high level of development of professionally important qualities is an important condition for job satisfaction and, in turn, can be and is an additional motivator for the further development of the professional qualities necessary for work in a professional. The more satisfaction work brings, the greater the desire to perform it effectively and the higher the motivation for professional self-improvement, the development of professionally important qualities. Keyword: responsibility, empathy, professionally important qualities, ability to listen. Қазіргі уақытта психологтардың кәсіби маңызды қасиеттерін дамытудың көптеген құралдары мен тәсілдері бар. Біз кәсіби маңызды қасиеттерді дамытуды үш түрлі жолмен жүзеге асыруға болады. Біріншіден, бұл реттеуші саламен жұмыс істеу, екіншіден, когнитивті саламен жұмыс істеу, үшіншіден, бұл белгілі бір жаттығуларды орындау немесе адамға оның кәсіби қызмсетін көрсететін жағдайларды жасанды жасау. Еңбек психологиясы мен инженерлік психология арнасында мамандарды жетілдіру жолдарын қарқынды іздеу жүргізілуде. Психологтардың кәсіби маңызды қасиеттерін дамыту құралы ретінде тренингті таңдай отырып, біз келесі ойларды басшылыққа алдық: Психологиялық тренинг топта оқуды тездетудің ең қолжетімді жолдарының бірі болып табылады. Л.С. Выготский былай деп жазды: [1] "тұлға өзі үшін, ол басқа нәрсе арқылы, ол өзіне айналады". Кері байланыс механизмі қатысушыларды шыншыл және терең өзін-өзі тану мен өзін-өзі тануға ынталан-дырады. Кері байланыс сәйкестендіру және рефлексия процестерін ынталандырады. Бірнеше рет әртүрлі зерттеушілер атап өткендей (Г.М. Андреев, А.А. Бодалев, В.В. Столин және басқалар), идентификация және рефлексия бір жетістіктің екі жағы болып табылады: өзін басқа арқылы сезіну процесі. Бірлескен іс-әрекет контексінде дамитын рефлексия процесі субъектінің оны шын мәнінде басқаларды қалай қабылдайтынын және бағалай білуі ретінде түсіндіріледі. Осы орайда тыңдай білу қасиетін ерекше атап өтуге болады.. Қарым-қатынастың негізгі мәселелерінің бірі сұхбаттасушылардың өзара түсіністігі болып табылады. Байланыс кедергілері белгіленген мақсаттарға сындарлы қол жеткізуге мүмкіндік бермейді. Қарым-қатынас процесінің тиімділігін арттыру үшін, сұхбаттасушылар өз ойларын сауатты әрі түсінікті жеткізу ғана емес, бір-бірін тыңдауы қажет. Тыңдау процессі барысында адамдар арасында көрінбейтін байла-ныстар орнатылады, кез келген қарым-қатынасты тиімді ететін өзара түсіністік сезімі пайда болады [2]. "К.Роджерс өзінің "бірнеше маңызды жаңалықтар" мақаласында былай деп жазды: "Мен басқа адамды түсінуге мүмкіндік беретін үлкен құндылықты түсіндім". Алайда, жиі басқа адамның хабарлама-сына біздің бірінші реакциямыз – бұл бағалау немесе кінәләу, бірақ түсіну емес. Басқаларды түсінуде үлкен тәуекел бар – ол бізді өзгерте алады, ол біздің жеке тұрақтылығымызға қауіп төндіреді. Ал біз өзгерістерден қорқамыз. Тыңдай білу бізге рухани дамуға көмектеседі. К.Роджерстің "Адамдар маған өз сезімдері мен қылықтарын жеткізгенде мені қалай байытатынын байқадым" деген пікірі дәлел бола алады. Тыңдау қабілеті – адам шын мәнінде хабарлағысы келетін хабарды естуді білдіреді, ол дауыстап сөйлеуі ғана емес,сөзсізде болуы мүмкін. Бұл ретте басқаларды тыңдау – бұл өзін тыңдау, өз реакция-ларын ұстау, ол белгілі бір әрекеттерге, адамның көріністеріне жауап ретінде пайда болады [2]. Бала кезінен бастап баланы сөйлеуге үйретеді, бірақ өз балаларын тыңдауға үйрететіндер аз. Сондықтан адамдар жиі, сөйлемеу мен тыңдауды бірдей деп санайды. Бірақ көбінесе үнсіз адам өзі сөйлеуді бастау үшін әңгімелескеннің сөзінде үзіліс күтеді, ал ең нашар жағдайда, үзіліс күтпестен оны үзеді. "Тыңдау "сөзі" дыбысты естуге саналы күш салу" немесе "оған назар аудару" деген мағынаны білдіреді. Демек, тыңдау - белсенді процесс, адамнан белгілі бір күш-жігерді, физикалық және психо-логиялық назарды талап етеді.Тыңдау мына мағынада белсенді процесс - тыңдаушы хабардың мағынасын дұрыс түсіну үшін жауаптылықты сөйлейтін адамдармен бөліседі. Бұл белсенді процесс болғандықтан, белгілі бір дағдыларды талап етеді. Атап айтқанда, тыңдаушы өзінің "Мен-тыңдауын" толық сезінуі тиіс, берілген хабарды дұрыс қабылдау үшін. "Мен-тыңдау" – бұл тұрақты сүзгілер, сыртқы ақпаратты нақты эмоционалдық мағынада түрлендіру. Бұл адамдарға немесе жағдайларға арналған сүзгілер болуы мүмкін. Мысалы, әртүрлі адамдар айтқан бір фраза белгілі, оның айтылуына қарай (әңгімелесуші сүзгісі) әртүрлі қабылдануы мүмкін. Немесе өткізілген демалыс туралы зиянсыз әңгіме кенеттен біздің қарқынды эмоционалдық реакцияны тудырады (жағдайға сүзгі, өйткені соңғы демалыс бізбен бірге болған қандай да бір эмоциялық оқиға). Әдетте тыңдаудың екі негізгі стилі - рефлексивті және рефлексивті емес. "Рефлексивті емес тыңдау - қарапайым тәсіл болып табылады және мұқият үнсіз қалудан, сұхбаттасушының сөзіне өзінің ескерту-лерімен араласпаудан тұрады" [3]. Рефлексивті емес тыңдау бейтарап, аз мағыналы сөз тіркестермен сипатталады, олар еркін және табиғи сөйлеуге шақыру болып табылады. Кездесу барысында сөйлескен адам өз пікірін білдіруге дайын болған жағдайда немесе көзқарасын білдіргенде пайдалану; әңгімелесуші туындаған мәселелерді талқылағысы келген кезде; ол өз қамқорлығыңыз бен мәселелерін білдіруде қиын-дықтарды бастан кешкен кезде; ұялшақ және өзіне сенімсіз адаммен сөйлескен кезде және т.б. Қолдана-ды. Бірақ тыңдаудың бұл стилі барлық жағдайларда да орынды. Мысалы, әңгімелесушінің сөйлеуге құлқы болмаған кезде немесе ол белсенді қолдау мен мақұлдау алуға тырысқанда, сіз сұхбат-тасушымен келіспегенде (үнсіздік әдетте келісім белгісі ретінде қабылданады, содан кейін әңгімелесуші өзін алдам-шы сезінуі мүмкін), сіз жай ғана орналаспаған кезде немесе оны тыңдағыңыз келмесе. Рефлексивті емес тыңдаулар жеткіліксіз болған кезде рефлексивті тыңдаудың тәсілдерін қолдануға болады. Рефлексивті тыңдау оның мәні бойынша естілген адамды қабылдау дәлдігін бақылау үшін сөйлеушілермен объективті кері байланыс болып табылады. Тыңдаудың бұл стилінің тиімділігі сөздердің көпшілігі бірнеше мағынаға ие немесе олардың мағыналары қатаң анықталмауымен ("жақында"деген сөз сияқты) байланысты. Сондай-ақ, бұл стиль субъективті орнатудың сөйлеушіге әсерін азайтуға мүмкіндік береді. Ақырында, рефлексивтік тыңдау берілетін хабарламаның мағынасын дәл және дұрыс түсінуге көп мүмкіндік береді. И.Атватер [3] рефлексивті жауаптардың төрт түрін атап көрсетті: анықтау, өзгертіп айту, сезімнің көрінісі және жиынтықтау. Анықтау – бұл түсініктеме беру үшін сөйлеушіге жүгіну. Анықтау хабарламаны түсінікті етуге мүмкіндік береді және тыңдаушыларға оны дәл қабылдауға мүмкіндік береді. Өзгертіп айту – сол ойды басқа сөзбен тұжырымдау. Өзгертіп айтудың мақсаты – сөйлеушінің түсінуінің дәлдігін тексеру. Тыңдаудың бұл түрі әңгімелесушінің сөзі бізге анық түсінікті болған кезде өте пайдалы. Сезім көрінісі – басқа біреудің сезіміне эмоционалдық реакция, бұл біз оның жағдайын жақсы түсінетіндігімізді көрсетеді. Жиынтықтау – әңгімелесудің аралық немесе соңғы қорытындыларын шығару. Оны ұзақ әңгіме кезінде немесе әңгімелесушілер арасында келіспеушіліктер болған кезде пайдалану пайдалы. Ұсынылған жіктеу негізінде Н.Ю. Хрящева тыңдауды дамыту үшін бірқатар тәсілдер әзірледі: [4] 1. Үнсіз тыңдау - сұхбаттасушыға бейімділік, қолдауды білдіретін бет көрінісі, әрі қарай тыңдау үшін дайындық белгісі ретінде басын изеуі. 2. Нақтылау – сұхбаттасушыға оны дәл түсіну үшін қандай да бір нәрсені толықтыруды,түсіндіруді өтіну. (мысалы, әйел психологқа былай дейді: "Соңғы уақытта менің ұлым өзін жаман жағынан көрсетіп жүр". Нақтылау керек: "түсіндіріңіз, сіз "жаман жағынан" деген сөздерді қалай түсінесіз). 3. Қайта баяндау – сұхбаттасушының әңгіме басында айтқан сөздерін, әрі қарай-тыңдаушыға басты көрінген нәрселерді сақтай отырып,белгілеп баяндау. 4. Сұхбаттасушының ой-өрісін одан әрі дамыту - әңгімелесушінің сөз астарын, пікірін айту [4] . Н.Ю. Хряшева тыңдау басқаларды қабылдай білу, адамды толық ести білу қабілеті, оның барлық вербалды және вербалды емес көріністерінде, мәтіннің мағынасын, сондай-ақ адамның айтқанына жауап ретінде пайда болатын өз реакцияларын қабылдау. Тыңдау стильдерінің басқа да жіктелуі және егжей-тегжейлі сипаттамасының мүмкін жауаптары бар. Столяренко, мысалы, үш стильді сипаттайды: белсенді, пассивті және эмпатикалық тыңдау. Белсенді тыңдауы рефлексивті тыңдаумен дерлік сәйкес келеді И.Атватерде [3]. ("сезімнің көрінісі" жауаптарынан басқа). Пассивті - рефлексивті емеспен. Ал "сезім көрінісі "эмпатикалық тыңдау" жеке стиліне бөлінген. Сондай-ақ, ол әңгімелесушінің сөздеріне он алты ықтимал реакцияны сипаттайды. Бұл ретте олардың бір бөлігі ғана қарым-қатынасты тиімді жалғастыруға ықпал етеді, ал қалғандары кедергі болып табылады. Олар: 1. Саңырау үнсіздік (айқын реакцияның болмауы). 2. Мақұлдау ("аха", "мм", изеу және т.б.). 3. "Эхо - реакция" – әңгімелесушінің соңғы сөзін қайталау. 4. "Айна" - сөз тәртібін өзгертумен әңгімелесушінің соңғы сөз тіркесін қайталау. 5. "Астарлы сөз"... әңгімелесушінің сөздерінің мазмұның, басқа сөзбен айту. 6. Ынталандыру ("ал,... және одан әрі не?"). 7. Нақтылайтын сұрақтар ("Қандай мағынада айттын?"). 8. Жетекші сұрақтар (Не? Қайда? Қашан? және т. б.). 9. Бағалау, кеңестер. 10. Жалғасы (тыңдаушы сөйлегенде және сөйлеуге тырысады фразаны аяқтау, сөздерді айтады). 11. Эмоциялар (араласу, күлкі және т.б.). 12. Нерелевантты пікір. 13. Серіктестің пікірлерінен логикалық тергеу. 14. "Жағымсыз реакциялар" (ақымақтық және т.б.). 15. Сұрақ қою (мақсатын түсіндірмей, сұрақ қою). 16. Әріптесті елемеу (оған назар аудармайды, елемейді). Практикалық психолог пен психотерапевт үшін серіктесті тыңдап үйрену өте маңызды. Адам үшін жасай алатын ең жақсы нәрсе – оны айыптамай және бағаламай тыңдау, түсіну және қабылдау. Психолог-тың өз "мен - тыңдау" рефлекс жасау қабілеті маңызды болып , олар шын мәнінде проекция болып табылады, жұмысты елеулі қиындатады және оның тиімділігін төмендетеді, Біз тыңдай білуді басқа адамды қабылдау және түсіну деп түсінеміз. Осы мәселені талдай келе, әрбір психологтың кәсіби қызметінде маңызды қасиеттерге ие екеніне тағы көзіміз жетті. Психологтың жұмысы ең алдымен коммуникация, сондықтан оның кәсіби қызметінің тиімділігі көп жағдайда ол қарым-қатынас үдерісін қаншалықты сауатты құруға байланысты болады. "Мен"даму деңгейі психолог үшін ерекше маңызға ие, кеңес беру немесе терапияның табыстылығы көбінесе өзін қалай ұстайтындығына емес, оның кім екендігіне байланысты. Психотерапевттің негізгі құралы – оның жеке тұлғасы, дейді К.Роджерс [2]. Кәсіби психолог жұмысындағы жауапкершілік ең алдымен өз іс-әрекеттерінің нәтижелеріне ішкі жауапкершілік ретінде, өз қателіктерін ұғынуға, қабылдауға және түзетуге дайындық болып табылады. Психолог тарапынан эмпатия клиенттің өзін-өзі ашуы және өзін-өзі активтендіруі. Эмпатия клиенттің вербалды және вербалды емес мінез-құлқы арқылы толық түсінуіне ықпал етеді. Рефлексия қарым-қатынас құрылымын сауатты жасауға, әсер етудің барабар техникасы, олардың тиімділігін болжау пайдалану және қиын жағдайлардан шығу. [5] Сонымен қатар, рефлексия басқа адамның ішкі әлемін қайта құруға мүмкіндік береді. Интеллект қарым-қатынас мүмкіндігі болуы үшін қажет білім деңгейі, ойлау тәсілдері және клиент-пен жұмыс істеу барысында пайда болатын проблемалардың шешімдерін қабылдауға мүмкіндік береді. Креативтілік тез, барабар және тиімді стандартты емес жағдайлардан шығу, әртүрлі жағдайда шешім-дер іздеу ақпараттың белгісіздігі немесе жетіспеушілігі, проблеманы шешудің бірнеше нұсқаларын жасау және оңтайлы таңдау. Эмоциялық тұрақтылық психологтың жұмысында маңызды оның жұмысы жағымсыз эмотивті жағдаймен үздіксіз байланысты. Мұндай жағдайларда тиімді қызметті қолдауға бақылау қажет. Төзім-ділік клиенттің проблемаларына басқалар сияқты қарауға және оның тағдыры үшін шамадан тыс эмоциялық жүктемені өзіне алмауға мүмкіндік береді. Тыңдау қабілеті мағынаны дұрыс қабылдауға ықпал етеді клиенттің хабарламалары тиімді әрекет етуге мүмкіндік береді [6, 7]. Мәселенің мақсаты - студент психологтардың тұлғалық кәсіби маңызды қасиеттерінің ерекшелігің көрсету. Тұлғалық кәсіби маңызды қасиеттерін мәселесі жөнінде ғылыми әдебиеттердің теориялық талдаулары, аталған мәселенің генезисіне деген қатынасты анықтауға мүмкіндік берді. Қарым-қатынас мәселесі әрқашан да өзекті болады. Психологтарды жоғары оқу орындарында оқыту барысында оларда кәсіби маңызды қасиеттерді дамыту процесі, әдетте, өздігінен жүреді. Оқытушылар психолог студенттерді дамыту үшін мақсатты әсерге жеткіліксіз назар аударады. Сондықтан, олар бітіргеннен кейін көбіне тәуелсіз практикалық іс-әрекеттерге дайын болмай шығады. Осыған байланысты студенттерді тиімдірек кәсібилендіруді қамтамасыз ету бойынша шаралар кешенін құру қажет болды. жүктеу/скачать 4,65 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|