Қазақстан - әлемдік қауымдастықта

 
208 
Ресей  мен  Қазақстан  арасында  ынтымақтастықтың  одан  әрі  дамуында  1998  ж.  6-
шілдеде  Мәскеуде  қол  қойылған  мәңгілік  достық  пен  ынтымақтастық  туралы  Декларация 
маңызды  рөл  атқарды.  Оның  негізінде  екі  мемлекет  арасындағы  қаржылық  өзара  
келіспеушіліктерді  реттеу  және  Байқоңыр  космодромын  бірлесіп  пайдалану  мәселелері 
шешілді.  2000  ж.  25  қаңтарында  Қазақстан  Елбасы  Н.Ә.Назарбаев  пен  Ресей  Президенті 
В.Путиннің кездесуі болды. Онда екі жақты қарым-қатынасты одан әрі жетілдіре түсуге жете 
мән  берілді.  Ал  2002  ж.  желтоқсанда  Қазақстан  Президенті  Н.Ә.Назарбаевтың  Мәскеуге 
ресми  сапары  барысында  екі  ел  арасында  қалыптасқан  достық  байланыстарды  барынша 
тереңдетуге  күш  салынатыны  баса  айтылды.  Сондай-ақ,  аймақтық  және  халықаралық 
көкейкесті  проблемалар  төңірегінде  жан-жақты  пікір  алмасылды.  Екі  жақты  деңгейдегі, 
ТМД, ЕурАзЭқ, ШЫҰ шеңберлеріндегі ынтымақтастық қарым-қатынастар аймақтағы елдер 
қауіпсіздігінің, интеграциялануының басты кепілі болып табылатыны атап көрсетілді.  
2003  жыл  Ресейдегі  Қазақстан  жылы,  2004  жыл  Қазақстандағы  Ресей  жылы  ретінде 
мемлекеттік  деңгейде  аталып  өтті.  2004  жылы  екі  мемлекет  арасындағы  тауар  айналымы  7 
млрд. долларға жетті, мұның өзі 2003 жылғы сондай көрсеткіштен 40% дерлік көп (Егемен 
Қазақстан,  12.01.2005).  2005  жылдың  басында  Қазақстанда  тұтастай  жарғылық  қоры  250 
миллион АҚШ долларынан асатын, Ресеймен бірлескен 1100 кәсіпорын болды.  
Тәуелсіздік  жылдары  оңтүстік-шығыстағы  үлкен  көрші  мемлекет  -  Қытай  Халық 
Республикасымен  тату  көршілік  және  достық  қатынастар  орнатуда  едәуір  табыстарға  қол 
жетті.  1990  ж.  Қазақстан  мен  Қытайдың  темір  жол  арқылы  өзара  байланысы  іске  асты, 
сөйтіп, біздің республика Тынық мұхит жағалауына ең қысқа жолмен шығу мүмкіндігіне ие 
болды.  Қазақстан-Қытай  қарым-қатынасының  дамуы  өте  жоғары  қарқын  ала  бастады. 
Қазақстан  Республикасы  Президентінің  Қытай  Халық  Республикасына  1992  ж.  тамызда 
барған алғашқы сапарынан бастап, барлық байланыс жолдарын ашудың сәті түсті. Екі елдің 
арасында  сауда  соңғы  жылдары  ондаған  есе  өсті.  1997  ж.  25  қыркүйекте  Алматыда  өткен 
Қазақстан және Қытай делегациялары арасындағы келіссөз барысында Батыс Қазақстан мен 
Батыс Қытайды жалғастыратын мұнай құбырына шығыстағы көршіміз тарапынан 9,5 млрд. 
доллар  жұмсалатыны  жөніндегі  шартқа  қол  қойылды.  Мұның  өзі  саяси-экономикалық 
байланысты  нығайтуға,  шекара  маңында  тыныштық  пен  бейбіт  өмірді  сақтауға  кепілдік 
берді.  
1998-1999  жж.  белсенді  дипломатиялық  әрекеттер  арқылы  Қытай  мен  Қазақстан 
арасында  тағы  да  жаңа  маңызды  уағдаластықтарға  қол  жетті.  Ең  алдымен  шекараны 
нақтылау негізінен аяқталды. Қытаймен арадағы шекараны айқындап белгілеу Қазақстанның 
ұлттық қауіпсіздігіне қосымша кепілдіктер берілгенін білдірді.  
Қазақстан Президентінің Қытай мемлекетіне 2002 ж. желтоқсан айында жасаған сапары 
екі  ел  арасындағы  ынтымақтастықтың  жаңа  кезеңін  айқындады.  Екі  мемлекет 
басшыларының  кездесуі  барысында  5  құжатқа  қол  қойылды.  Оның  ең  маңыздысы 
“Қазақстан  Республикасы  мен  Қытай  Халық  Республикасы  арасындағы  тату  көршілік, 
достық және ынтымақтастық туралы шарт” болып табылады. Сондай-ақ, бұдан басқа екі ел 
деңгейінде  халықаралық  ланкестікпен,  сепаратизммен  және  экстремизммен  күресте 
ынтымақтастық  жөнінде,  екі  мемлекет  арасындағы  қауіпті  әскери  әрекетті  болдырмау 
туралы  және  т.б.  құжаттарға  қол  қойылды.  Екі  арадағы  сауда-экономикалық  байланыстар 
жылдан-жылға артып, 2004 жылы оның көлемі 3 млрд. АҚШ долларынан асты. Жалпы соңғы 
жылдары  ҚХР  басшыларымен  өзара  кездесу,  келіссөздер  жүргізу  біздің  елдің  сыртқы 
саясатындағы тұрақты құбылысқа айналды.  
Қазақстанның  сыртқы  саясатында  АҚШ-пен  қарым-қатынасының  маңызы  өте  зор. 
АҚШ Қазақстан Республикасын тәуелсіз мемлекет ретінде таныған 1991 ж. 25 желтоқсаннан 
бастап,  екі  мемлекет  арасында  елші  дәрежесіндегі  толыққанды  дипломатиялық  қатынастар 
орнады.  1991  ж.  желтоқсанында  Мемлекеттік  хатшы  Дж.  Бейкер  Алматыға  келіп, 
Н.Ә.Назарбаев және басқа да ресми адамдармен келіссөздер жүргізді. 1992 ж. көкек айында 
Қазақстанға  Еуропадағы  қауіпсіздік  және  қарым-қатынастар  жөніндегі  АҚШ  Конгресі 
комиссиясының  делегациясы  келді.  Сол  жылғы  мамырда  Қазақстан  Республикасының 

 
209 
Президенті  Н.Ә.Назарбаев  Америка  Құрама  Штаттарына  алғашқы  сапармен  барды.  Осы 
сапардың  барысында:  “Сауда  қатынастары  жөніндегі  келісім”,  “Қаржы  салымдарын  өзара 
қорғау жөніндегі шарт”, “Қазақстан Республикасы және АҚШ үкіметтері арасындағы өзара 
түсіністік жөніндегі меморандум”, “Қос қабат салық салуды болдырмау жөніндегі конвенция 
келісімі  туралы  бірлескен  мәлімдемелерге”  қол  қойылды.  Сөйтіп,  екі  жақты  қарым-
қатынастардың шарттық-құқылық негіздері қаланды.  
Осыдан  кейінгі  жылдары  Қазақстан  мен  АҚШ  қарым-қатынастары  серпінді  түрде 
дамып келеді. Қазіргі кезде АҚШ Қазақстан экономикасының аса ірі инвесторы болып отыр. 
Вашингтон  Қазақстанға  Орталық  Азиядағы  тұрақтылық  пен  қауіпсіздік  тұғыры,  өзінің  осы 
аймақтағы басты серіктесі ретінде қарайды. 1999 ж. желтоқсан айында Қазақстан Президенті 
Н.Назарбаев  АҚШ-қа  тағы  да  бес  күндік  сапар  жасап,  екі  ел  арасындағы  байланысқа  жаңа 
жол ашты. Екі мемлекет арасындағы келісім барысында ХХІ ғ. басындағы басымдық беретін 
басты бағыттары айқындалды.  
Біздің мемлекетіміздің тәуелсіздігіне он жыл толуына орай жіберген құттықтау хатында 
АҚШ  Президенті  Дж.  Буш  Қазақстан  Халықаралық  қоғамдастық  үшін  аймақтағы 
тұрақсыздық  пен  жанжалдарға  қарсы  шешуші  рөл  атқаратынын  қуаттады.  2001  жылы 
желтоқсанда  Президент  Н.Ә.Назарбаевтың  АҚШ-қа  ресми  сапары  барысында  "Жаңа 
Қазақстан-Америка қатынастары туралы” бірлескен  мәлімдемеге қол қойылды.  
Сонымен  қатар,  Қазақстан  үшін  Түркия,  Пәкістан,  Үндістан,  Иран  мемлекеттерімен, 
сондай-ақ  Азияның  Жапония,  Оңтүстік  Корея  сияқты  және  басқа  елдерімен 
ынтымақтастықтың да мәні өте зор.  
Қазақстанға  ортақ  шекарасы,  қалыптасқан  шаруашылық,  тарихи  және  мәдени-
этникалық  байланыстары  бар  Орта  Азиядағы  -  Өзбекстан,  Қырғызстан,  Тәжікстан, 
Түрікменстан мемлекеттерімен тығыз қарым-қатынас жасау өте маңызды. Осы бағытта 1994 
жылы  Орталық  Азия  экономикалық  қауымдастығы  құрылды.  Оған  Қазақстан,  Өзбекстан, 
Қырғызстан  кейіннен  1998  ж.  4-ші  мемлекет  Тәжікстан  қосылды.  Осы  елдер  арасындағы 
жасалған Шартқа сәйкес Мемлекетаралық кеңес пен оның негізгі институттары – Премьер-
министрлер  кеңесі  және  олардың  тұрақты  органы  –  Атқару  комитеті  құрылды.  Ортақ 
экономикалық  кеңістік  туралы  шартқа  қол  қойылғаннан  кейінгі  жылдар  ішінде  көп  жақты 
ынтымақтастықтың  маңызды  бағыттары,  көкейкесті  халықаралық  күрделі  мәселелер  және 
республикалардың  экономикалық  интеграциясы  бойынша  200-ден  астам  құжаттар 
қабылданды.  Солардың  ішіндегі  ең  маңыздысы  –  Орталық  Азия  экономикалық 
қауымдастығының 2005 жылға дейінгі интеграциялық даму стратегиясы. 2002 жылдың ақпан 
айынан бастап Орталық Азия экономикалық қауымдастығы жаңа келісілген құжат негізінде 
“Орталық Азия ынтымақтастығы” болып қайта құрылды.  
Қазақстанның сыртқы саясатындағы басты көңіл аударып отырған мәселелердің бірі – 
елдің  шекаралық  қауіпсіздігін  сақтау.  Бізбен  солтүстікте  бірнеше  мың  шақырым 
шекараласатын Ресеймен, оңтүстік-шығыста Қытаймен шекараны тұрақтандырып бекіту өте 
қажет  іс  еді.  Шекара  –  мемлекеттік  егемендіктің  басты  белгілерінің  бірі.  Сондықтан  бұл 
маңызды саяси проблема Ресей мен Қазақстан үкіметтері арасындағы кездесулерде әлденеше 
рет  әңгіме  арқауы  болды.  Осының  нәтижесінде  екі  ел  арасында  1992  ж.  15  мамырда 
ұжымдық  қауіпсіздік  туралы  шартқа  және  1999  ж.  28  наурызда  Қазақстан  мен  Ресей 
арасындағы  Әскери  ынтымақтастық  туралы  шартқа  қол  қойылды.  Бұл  шарттар  бойынша 
Қазақстан  мен  Ресей  әрі  қарай  да  аймақтық  қауіпсіздікті  бірлесіп  нығайту  және  қорғаныс 
саласындағы  ынтымақтастықты  дамыту,  сөйтіп  сыртқы  саясат  саласында  өзара  бірлесіп 
әрекет  ету  көзделген.  Ресей  мен  Қазақстан  арасындағы  қауіпсіздік  және  сыртқы  саясат 
мәселесі екі ел арасындағы 1998 жылы шілдеде қабылданған “Мәңгі достық және одақтастық 
туралы  декларацияда”,  сондай-ақ,  экономикалық  ынтымақтастық  туралы  алдағы  10  жылға 
(1998-2007  жж.)  арналған  экономикалық  бағдарламада  өзінің  даму  көрінісін  тапты.  Осы 
келісімдер  негізінде  Қазақстан-Ресей  шекара  белдеулерінде  делимитациялау  шаралары 
жүргізіле  бастады.  Ал  2000  жылы  қаңтарда  Мәскеуде  өткен  екі  мемлекет  басшыларының 
кездесуінде басты үш бағыт туралы келісім жасалды. Біріншісі – екі ел саясатындағы қарым-

 
210 
қатынастың сабақтастығы. Екіншісі - қауіпсіздік  мәселесіндегі ынтымақтастық. Үшіншісі – 
шекараны нақтылау мәселесі.  
Қазақстанның  көрші  мемлекеттермен  шекарасының  жалпы  ұзындығы  15  мыңға  жуық 
шақырымды  құрайды.  Соның  ішінде  Қазақстанның  Қырғыз  Республикасымен  мемлекеттік 
шекарасы  шамамен  1050  шақырым,  Ресей  Федерациясымен  –  7,5  мыңнан  астам  шақырым, 
Туркменстанмен  –  400  шақырым,  Өзбекстанмен  –  1660  шақырым.  Ресеймен  шекараны 
делимитациялау  мәселесі  1998  жылғы  6  шілдеде  екі  ел  басшыларының  бірлескен 
мәлімдемесінен және сол жылғы 12 желтоқсандағы мемлекеттік шекараны делимитациялау 
жөніндегі  хаттамадан  басталды.  Алты  жыл  аралығындағы  құжаттарды  әзірлеумен 
тыңғылықты  айналысқан  сарапшылар  шекаралық  сызықтың  барлық  нүктелері  бойынша 
ортақ  келісімге  келді.  Қазақстан  Президенті  Н.Ә.Назарбаев  пен  Ресей  президенті  В.Путин 
2005  жылғы 18 қаңтарда  Қазақстан-Ресей мемлекеттік  шекарасы  туралы  шартқа қол қойды. 
Шын  мәнінде,  тарихи  деп  бағалауға  болатын  осы  құжат  бойынша  екі  ел  үшін  де  айрықша 
маңызы  бар  шекара  мәселесі  халықаралық  нормаларға  сәйкес  шешімін  тапты.  Елбасы  атап 
өткендей, “қадым замандардан қазақ-орыс елдері арасында шекара бірінші рет заңды түрде 
тартылып отыр”. Әлемдегі жерүстілік ең ұзын саналатын, жалпы аралығы 7591 шақырымды 
құрайтын  бұл  шекара  сызықтары  белгіленіп  және  мойындалып,  екі  мемлекет  арасындағы 
мызғымас достықтың сенімді кепілі ретінде бағаланды. 
Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін Қытаймен арадағы шекараны заңдастыруға кірісті. 
Өзара түсіністік пен мүдделілік бұрын-соңды болмаған табысқа қол жеткізді. 1994 жылдың 
сәуір айында Қазақстан Президенті Н.Назарбаев  пен ҚХР Премьер-министрі Ли Пэн екі ел 
арасындағы шекара сызығын заңдастырып, белгілеу (делимитация) жөніндегі келісім-шартқа 
қол  қойды.  Жалпы  ұзындығы  1718  шақырымға  созылып  жатқан  желінің  екі  шағын 
учаскесінен  (бұрынғы  Талдықорған  және  Семей  облыстарындағы)  басқасы  түгел  заң 
жолымен  бекітілді.  Келесі  кезектегі  мәселелерді  шешу  үшін  делимитациялық  комиссия 
құрылды.  Жоғары  дәрежелі  кездесу  кезінде  шекара  мәселелерін  толық  реттеуге  қатысты 
келіссөздерді одан әрі жалғастыру жөнінде уағдаластыққа қол жетті. Бұл бағытта 1996-1998 
жж.  үш  арнайы  келісім  болды.  Соның  нәтижесінде  1999  ж.  қарашада  Цзянь-Цземинь  мен 
Н.Назарбаев  шекаралық  мәселелердің  толық  үйлестірілуі  туралы  арнайы  коммюникеге  қол 
қойылды. Сөйтіп, Қытаймен шекараны межелеу негізінен аяқталды.  
Сонымен  қатар,  Қазақстан  бұл  жылдары  өзінің  жақын  көршілері  -  Қырғызстанмен, 
Өзбекстанмен  және  Түркменстанмен  арадағы  шекара  мәселелерін  іс  жүзінде  түпкілікті 
реттеуге қол жеткізді.  
Шекара  мәселесін  Азия  елдерінде  тұрақты  шешуде  Шанхай  ынтымақтастық  ұйымы 
(ШЫҰ)  маңызды  рөл  атқарады.  1996  жылғы  сәуірде  Шанхайдағы  кездесу  кезінде  Ресей, 
Қытай,  Қазақстан,  Тәжікстан,  Қырғызстан  басшылары  шекараларды  бұзбау,  олардың 
арасындағы  бейтарап  аймақтық  қашықтықты  100  шақырымға  дейін  жеткізу  келісіміне  қол 
қойылды. Кейін бұл келісімге Өзбекстан қосылды.  
“Шанхай  келісімі”  негізінде  алты  ел  басшыларының  жыл  сайынғы  кездесуі  1997  ж. 
Мәскеуде,  1998  ж.  Алматыда,  1999  ж.  Бішкек,  2000  ж.  Душанбе,  2001  ж.  Алматыда  болып 
өтті.  Онда  аймақтық  қауіпсіздік  пен  ынтымақтастықты  нығайту  мәселелері  жан-жақты 
талқыланып,  осының  нәтижесінде  Декларациялар  қабылданды.  2002  жылғы  маусымда 
Шанхай ынтымақтастық ұйымының кезекті саммиті Санкт-Петербург қаласында болып өтті. 
Оның  жұмысында  ШЫҰ  құрылымын  орнықтыру  іс  жүзінде  көрініс  тапты.  ШЫҰ-ның 
Секретариаты Пекинде, ал Аймақтық терроризмге қарсы құрылымның штабпәтері Бішкекте 
орналасатын  болды.  Бұл  кездесуде  3  құжатқа  –  ШЫҰ  Хартиясына,  аймақтық  терроризмге 
қарсы  құрылым  жөніндегі  Келісімге  және  ШЫҰ-ға  қатысушы  мемлекеттер  басшыларының 
Декларациясына қол қойылды.  
Қазақстанның  сыртқы  саясатындағы  басты  мақсат  –  бейбітшілік,  соғысты  болғызбау. 
1992  ж.  БҰҰ  Бас  Ассамблеясының  47  сессиясында  Президент  Н.Назарбаев  Азияда  өзара 
ынтымақ  пен  сенім  шараларын  орнықтыру  туралы  мәселе  көтерді.  Оған  сәйкес  1993  ж. 
көктемде  Алматыда  осы  мәселеге  байланысты  шақырылған  бірінші  бас  қосуға  оннан  аса 

 
211 
мемлекеттен  өкілдер  келген  болса,  сол  жылғы  тамыз  айындағы  кездесуге  17  елден 
сарапшылар  тобы  келді.  Қазақстан  Хельсинки  процесіне  қосылып,  Еуропадағы  қауіпсіздік 
пен  ынтымақтастық  жөніндегі  ұйымның  жұмысына  қатысты  (1992  ж.).  Ал  1996  ж.  31 
қыркүйекте  Қазақстан  БҰҰ-ға  мүше  129  елдің  қатарында  ядролық  қаруды  таратпау 
жөніндегі шартқа қол қойды.  
Қазақстанның  СШҚ-І-Шарты  мен  ядролық  қаруды  таратпау  туралы  шартқа  қосылуы 
әлемдік маңызы бар оқиға. Мұның өзі елдің қауіпсіздігінің кепілдіктерін күшейтті. 1994-1995 
жж. басты ядролық державалар – АҚШ, Ұлыбритания, Ресей, ҚХР мен Франция Қазақстанға 
қауіпсіздіктің бірлескен және жан-жақты кепілдіктерін берді.  
Қазақстан саяси-әскери одақ - НАТО-мен ынтымақтастыққа маңызды орын береді. Бұл 
ынтымақтастық  “Бейбітшілік  үшін  әріптестік”  бағдарламасы  аясында  дамып,  еліміздің 
қарулы күштері үшін кадрлар даярлауға қызмет етеді. 
Қазақстан  Республикасының  тәуелсіздігі  мен  шекарасының  тұтастығын  қорғау  үшін 
өзінің жеке Қарулы Күштерін құрудың зор маңызы болды. Оны іске асыру Елбасының 1992 
ж.  мамырдағы  “Қазақстан  Республикасының  Қарулы  Күштерін  құру  туралы”  жарлығымен 
басталды.  2000  ж.  10  ақпанда  1999-2005  жылдарға  арналған  жаңа  әскери  доктрина  және 
ұлттық қауіпсіздік стратегиясы қабылданды. Осы құжаттарға сәйкес армия елдің ішкі жалпы 
өнімінің  бір  пайызынан  кем  емес  көлемде  қаржыландырылатыны  көзделді.  Доктрина 
негізінде  Қазақстан  жерінде  әскери  аумақтық  құрылымға  көшіру  жүзеге  асырылып,  елдің 
барлық  аймағын  қамтыған  Оңтүстік,  Шығыс,  Батыс  және  Орталық  әскери  округтері 
құрылды.  Сөйтіп,  біздің  елімізде  қауіпсіздікті  қамтамасыз  ету  ең  басты  мәселе  болып  қала 
береді. 
1992  ж.  наурызда  Қазақстанның  Біріккен  Ұлттар  Ұйымына  мүше  болып  қабылдануы 
республика  үшін  орасан  зор  маңызы  бар  оқиға  болды.  Осыдан  кейін  елімізге  басқа  да 
халықаралық ұйымдарға мүше болып кіруге жол ашылды. Атап айтқанда, Қазақстан негізгі 
валюта-қаржы  ұйымдарына  –  Халықаралық Валюта  қорына,  Дүниежүзілік  қайта  құру  және 
даму банкіне, Еуропа және Азия даму банкіне мүше болып енді. 1997 ж. басында Қазақстан 
60-тан астам халықаралық ұйымдарға мүше болып қабылданды. Нәтижесінде Қазақстанның 
шет  елдермен  экономикалық  байланыстары  арта  түсті,  оған  берілетін  инвестициялық 
қаржылардың  көлемі  артты.  Мысалы,  1992-1995  жж.  халықаралық  қаржы  институтының 
Қазақстанға бөлген қаржысының мөлшері 2 млрд. АҚШ долларынан асып түсті. Тәуелсіздік 
алғалы  бері  800-ге  жуық  мемлекетаралық  және  үкіметаралық  келісім-шарттарға  қол 
қойылды.  
Қазақстанға тікелей инвестиция берушілердің тізімінің басында АҚШ орналасқан, одан 
кейін  Ұлыбритания,  Италия,  Канада,  Нидерланды,  Германия,  ал  Азия  аймағынан  Қытай, 
Жапония,  Индонезия  және  Оңтүстік  Корея  бар.  Қазақстан  АҚШ-пен  экономикалық  қарым-
қатынасқа  ерекше  көңіл  бөледі.  Американдық  “Шеврон”  компаниясымен  Теңіз  мұнай 
көздерін  игеру  жөніндегі  ірі  шартқа  қол  қойылды.  Қазіргі  кезде  АҚШ  Қазақстанның  ең 
маңызды  экономикалық  әріптестерінің  бірі  болып  табылады.  Біздің  елімізде  350-ден  астам 
Қазақстан-Американ бірлескен кәсіпорны жұмыс істейді, сондай-ақ 100-ден астам американ 
компанияларының өкілдіктері тіркелген.  
Қазақстан  экономикасының  дамуында  сыртқы  сауданың  маңызы  зор.  Егемендік  алған 
жылдардан  бері  Қазақстан  дүние  жүзінің  180-нен  астам  елімен  сауда  қатынасын  орнатты. 
Осының  нәтижесінде  сыртқа  шығаратын  және  сырттан  бізге  алып  келетін  тауарлардың 
көлемі  жылдан-жылға  өсіп  келеді.  2001  ж.  Қазақстанның  сыртқы  сауда  көлемі  14  млрд. 
доллардан  асты.  Қазақстанның  сауда  айналымының  шамамен  62%  ТМД  елдерінің  үлесіне, 
24% Еуропа елдерінің (35 ел), 13% Азия аймағы елдерінің үлесіне тиеді.  
Біз ашық сыртқы сауда саясатын дәйекті жүргізіп келеміз. Айталық, 2004 жылы сыртқы 
сауда  айналымы  көлемінің  оң  сальдосы  (Сальдо  –  белгілі  бір  уақыт  кезеңіндегі  ақшалай 
түсімдер  мен  шығындар  арасындағы  айырма)  7  млрд.  доллардан  асатын  33  млрд.  АҚШ 
долларына  жетті.  Бұл  1994  жылмен  салыстырғанда  3  еседен  астам  өсті  деген  сөз. 
Тәуелсіздіктің  алғашқы  жылдарында  негізінен  ТМД-ның  ауқымымен  шектелген  біздің 

 
212 
сыртқы  саудамыздың  географиясы  да  біршама  тарамдала  түсті.  Қазақстан  тауар 
айналымының құрылымында 2004 жылы Еуропалық одаққа мүше елдер, Ресей, Швейцария 
мен  Қытай  алғашқы  орындарға  шықты.  Осылайша  біз  әлемдік  экономиканың  бөлінбес 
бөлігіне  айналып,  жаһандық  бәсекелестік  арнасына  ендік  (Қазақстан  экономикалық, 
әлеуметтік  және  саяси  жедел  жаңару  жолында.  Қазақстан  Республикасы  Президенті 
Н.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы. // Егемен Қазақстан, 19 ақпан 2005 ж.). 
2007  жылы  30  қарашада  Мадридте  ЕҚЫҰ-ға  мүше  мемлекеттер  Сыртқы  істер 
министрлері кеңесінің жалпы отырысында Қазақстан Ұйымның 2010 жылғы төрағасы болып 
сайланды.  2010  жылы  Қазақстанға  Еуропадағы  қауіпсіздік  және  ынтымақтастық  жөніндегі 
ұйымға  төрағалық  ету  мүмкіндігін  берген  әлемнің  56  мемлекетінің  шешімі  –  еліміз  қол 
жеткізген тағы бір ірі жетістік. Бұл – елбасы Н.Ә. Назарбаевтың халықаралық зор беделінің 
ерен  табысы,  еліміздегі  ұлан-ғайыр  оң  өзгерістердің,  біздегі  демократияның  айшықты 
нәтижесі.  Біздің  еліміз  халықаралық  мойындауда  және  өзінің  дамуында  жаңа  сапалық 
дәрежеге көтерілді. ЕҚЫҰ – дүние жүзіндегі аса беделді халықаралық ұйымдардың бірінен 
саналады. Қазақстан – ЕҚЫҰ-ға төрағалық ететін бірінші ТМД елі, ол бірінші түркі елі, ол 
тарихи  тұрғыда  өркениетті  ислам  кеңістігіне  жататын  бірінші  ел,  ең  соңында,  ол  бірінші 
азиялық ел.  
Қорыта  келгенде,  тәуелсіз  Қазақстан  дүние  жүзінің  көптеген  елдерімен  тең  деңгейде 
дипломатиялық  және  экономикалық  қарым-қатынастар  орнатты.  Тәуелсіздік  жылдары 
еліміздің  сыртқы  саясаттағы  күш-жігерінің  арқасында  орасан  зор  тарихи  маңызы  бар 
міндеттер орындалды. Қазақстан дүниежүзілік қауымдастықта лайықты өз орнын алды. Егер 
1991  жылы  әлемдік  қоғамдастықтың  іс  жүзінде  Қазақстанға  қандай  да  бір  ықыласы  аумай 
келсе, бүгінгі күні Қазақстанды әбден танып, құрметтеп отыр. Қазақстан Орталық Азияның 
көшбасшысына,  халықаралық  құрметті  әріптеске,  халықаралық  лаңкестікке,  есірткінің 
жайылуы мен ядролық қарудың таралуына қарсы белсене күресетін мемлекетке айналды.  
Тәуелсіздік  жылдарында  Қазақстан  әлемдік  қауымдастықтың  толыққанды  мүшесі 
болды, оның бастамалары тәжірибе жүзінде әрқашан кең қолдау тапты және нақты іс жүзіне 
асырылып  отырды.  Бүгін  біздің  еліміз  халықаралық  дәрежеде  танылудың  жаңа  сапалық 
деңгейіне көтерілді. Қазақстанның 2010 жылы Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық 
ұйымына төрағалық етуі туралы шешім оның сенімді дәлелі болды.   
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
213 
Әдебиет тізімі: 
 
Оқулықтар:  
Қазақстан тарихы. Очерк. Алматы, 1994. 
Қазақстан тарихы. 5-томдық. 1-3 т. Алматы, 1996, 1997, 2002. 
Қазақстанның жаңа және қазіргі заман тарихы: Оқулық. /Ред. Басқ. Қ.С. Қаражан. – Алматы, 
2005.   
Қазақтың көне тарихы. Алматы, 1993.  
Байпаков К.М., Таймагамбетов Ж.К. Археология Казахстана. – Алматы, 2007. 
Байпақов К.М., Таймағамбетов Ж.Қ., Жұмағанбетов Т. Қазақстан археологиясы. Оқу құралы. 
– Алматы, 2007.  
Кәдірқұлова Г.Қ. Қазақстан тарихы: Оқулық. Алматы, 2005. 
Учебно-методический  практикум    по  истории  Казахстана  для  семинарских  занятий:  для 
студентов неисторических факультетов. Алматы, 2002.  
 
Деректер: 
Алаш-Орда: сборник документов. Алматы, 1992. 
Алма-Ата 1986. Декабрь. Книга-хроника. Ч. 1-3. Алматы, 1992. 
Әбілғазы. Түрік шежіресі. Алматы, 1991.  
Бочагов А. Алаш-Орда. В кн: Сафаров Г. Колониальная революция: опыт   
Туркестана. Алматы, 1996. 
Гонимые голодом: Документы о судьбе тысяч казахов, бежавших в начале 30-х годов. Ч. 1-2. 
Алматы, 1995. 
Ежелгі дәуір әдебиеті. Хрестоматия. 2-кітап. – Алматы, 1991. 
Иностранная  военная  интервенция  и  гражданская  война  в  Средней  Азии и  Казахстане:  Сб. 
документов. Т. 1. А., 1963. Т. 2. Алма-Ата, 1964. 
История индустриализации Казахской ССР (1926-1941 гг.): Документы и материалы.  Т. 1-2. 
Алма-Ата, 1967.  
Казахстан  в  период  Великой  Отечественной  войны  Советского  Союза  1941-1945  гг.:    Сб. 
докум. и материалов. Алма-Ата, 1975. 
Кенесарыұлы Ахмет сұлтан. Кенесары және Сыздық сұлтандар. Алматы, 1992. 
Коллективизация сельского хозяйства Казахстана (1926 - июнь 1941 г.): Докум. и материалы. 
Алма-Ата, 1967. 
Культурное строительство в Казахстане: Сб. докум. и материалов. Алма-Ата, 1965. 
Қазақ қалай аштыққа ұшырады?  Алматы, 1991. 
Қазақстанның қазіргі заман тарихы бойынша хрестоматия (1917-1939 жж.). І том /Ред. басқ. 
Қ.С. Қаражан. – Алматы: Қазақ университеті, 2007.  
Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы, 1995. 
Қадырғали Жалайыр. Шежірелер жинағы. Алматы, 1997. 
Қонаев Д.А. Ақиқаттан аттауға болмайды. Алматы, 1994.  
Құдайбердіұлы Ш. Түрік, қырғыз-қазақ һәм хандар шежіресі. Алматы, 1991. 
Мартыненко Н. Алаш-Орда: Сб. документов. Алматы, 1992. 
Материалы по истории казахских ханств ХҮ-ХҮІІІ вв. Алмати, 1969. 
Мухаммед Хайдар Дулати. Тарихи рашиди. Алматы, 1999. 
Назарбаев Н. Әділеттің ақ жолы. – Алматы, 1991.  
Назарбаев  Н.Ә.  Қазақстан  -  2030.  Ел  Президентінің  Қазақстан  халқына  жолдауы.  Алматы, 
1997. 
Назарбаев  Н.Ә.  Қазақстанның  егеменді  мемлекет  ретінде  қалыптасуы  мен  дамуының 
стратегиясы. Алматы, 1992. 
Назарбаев  Н.Ә.  Жүз  жылға  татитын  он  жыл.  Президент  Н.Назарбаевтың  Қазақстан 
Республикасы тәуелсіздігінің он жылдығына арналған салтанатты жиналыста сөйлеген сөзі. . 
// Егемен Қазақстан, 17 желтоқсан 2001 ж.   

 
214 
Назарбаев Н.Ә. Жаңа кезең - жаңа экономика. // Егемен Қазақстан, 16желтоқсан 2004 ж. 
Назарбаев  Н.Ә.  Қазақстан  экономикалық,  әлеуметтік  және  саяси  жедел  жаңару  жолында. 
Қазақстан  Республикасының  Президенті  Н.Назарбаевтың  Қазақстан  халқына    Жолдауы.  // 
Егемен Қазақстан, 19 ақпан 2005 ж.  
Назарбаев Н.Ә. Қазақстандық   жол:   тұрақтылықтан – жаңару   арқылы -        өркендеуге. ҚР 
Президенті  Н.Назарбаевтың  Қазақстан  Республикасының  тәуелсіздігінің  15  жылдығына 
арналған салтанатты  жиналыста  сөйлеген  сөзі. – Егемен Қазақстан, 16 желтоқсан 2006 ж.  
Назарбаев Н.Ә. Жаңа  әлемдегі  жаңа  Қазақстан.  ҚР  Президенті                Н.Назарбаевтың 
Қазақстан халқына Жолдауы. Астана, 2007 ж. 28 ақпан.  – Егемен Қазақстан, 1 наурыз 2007 
ж.   
Назарбаев  Н.Ә.  Қазақстан  халқының  әл-ауқатын  арттыру  –  мемлекеттік  саясаттың  басты 
мақсаты.  ҚР  Президенті  Н.Ә.  Назарбаевтың  Қазақстан  халқына  Жолдауы.  –  Егемен 
Қазақстан, 7 ақпан 2008 ж.  
Народное  движение  за  освоение  целинных  земель  в  Казахстане:  Сборник  материалов. 
М.,1959. 
Образование Казахской АССР. Сб. документов.  Алма-Ата, 1957. 
Сиуңну. «Хан кітабы». (Көне қытай жазбаларынан. Аударған Қ.Салғараұлы). Алматы, 1998. 
 
Зерттеулер:  
Абишев Г. Казахстан в Великой Отечественной войне. Алма-Ата, 1958. 
Абылхожин Ж.Б. Очерки социально-экономической истории Казахстана. ХХ век. Алматы, 
1997. 
Аманжолова Д.А. Казахский автономизм и Россия. История движения Алаш. М.,1994. 
Аманжолов  К.,  Рахметов  Қ.  Түркі  халықтарының  тарихы.  1-кітап.  Алматы,  1996;    2-кітап. 
Алматы, 1997.  
Ашимбаев Т.Е. Экономика Казахстана на пути к рынку. Алматы, 1994. 
Әбуев Қ. Қазақстан тарихының "ақтаңдақ" беттерінен. Алматы, 1994. 
Бейісқұлов  Т.  Желтоқсан  ызғары  (1986  жылғы  оқиға  қаһармандарына  ескерткіш).  Алматы, 
1994. 
Бекмаханов Е. Қазақстан ХІХ ғасырдың 20-40-жылдарында. Алматы, 1994. 
Верт Н. История Советского государства. 1900-1991. М., 1992. 
Вяткин М. Батыр Сырым. Алматы, 1998.  
Гумилев Л.Н. Хундар. Алматы, 1998.  
Гуревич Л. Тоталитаризм против интеллигенции. Алматы, 1992. 
Ежелгі Үйсін елі. ҚХР, Үрімжі, 2005.  
Есмағамбетов К. Қазақтар шетел әдебиетінде. Алматы, 1994. 
Жұртбаев Т. Дулыға. 2 кітап. Алматы, 1994.   
История Казахстана: белые пятна: Сборник статей. Алматы, 1991. 
Козыбаев  М.К.,  Абылхожин  Ж.Б.  Коллективизация  в  Казахстане:  трагедия  крестьянства. 
Алматы, 1993. 
Қасымбаев Ж. Кенесары хан. Алматы, 1993. 
Козыбаев М.К. Казахстан - арсенал фронта. Алма-Ата, 1970. 
Қозыбаев М.Қ. Ақтаңдақтар ақиқаты. Алматы, 1992. 
Қойгелдиев М., Омарбеков Т. Тарих тағылымы не дейді?  Алматы, 1993. 
Қойгелдиев М. Алаш қозғалысы. Алматы, 1995. 
Қонаев Д. Ақиқаттан аттауға болмайды. Алматы, 1994. 
Левшин А.И. Описание киргиз-казачьих или киргиз-кайсацких орд и степей. – Алматы, 1996.  
Махаева А.Ш. Көне түріктердің рухани мәдениеті. Алматы, 2000. 
Михайлов В. Хроника "великого" джута. Алма-Ата, 1989. 
Назарбаев Н.Ә. Әділеттің ақ жолы. Алматы, 1991. 
Нұрпейісов К. Алаш һәм Алаш-Орда. Алматы, 1995. 
Омарбеков Т. 20-30-жылдардағы Қазақстан қасіреті. Алматы, 1997. 

 
215 
Омарбеков Т. ХХ ғасырдағы Қазақстан тарихының өзекті мәселелері. Алматы, 2001. 
Осипов В.П. Всматриваясь в 20-30-е годы.  Алматы, 1991. 
О чем не говорили.  Алматы, 1993. 
Өтенияз Самат. Аттила. Алматы, 2000.  
Сулейменов Б.С., Басин В.Я. Восстание 1916 г. в Казахстане. Алма-Ата, 1977. 
Тынышпаев М. История казахского народа.  Алматы, 1998. 
Шоқай Мұстафа. Түркістанның қилы тағдыры.  Алматы, 1992. 
   
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
216 

жүктеу/скачать 1,82 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: