Материалдары

114 
соғыс ҥстіндегі сарбаздарға қару-жарақ, азық-тҥлік пен жорық аттарын кідіріссіз жеткізіп тҧратын қызметті 
шебер басқарған сардар, қазіргі ҽскери - терминмен айтсақ, генерал-интендант. Сҽңкібай батыр басқарған 
ҽскери қамтамасыз ету қызметі бізге Шыңғысхан жорықтары тарихынан белгілі. Ҧлы қағанның ҽскери 
қимылдары кезінде ҽрбір жауынгерге азық-тҥлік, қару-жарақ пен қоса міндетті тҥрде 5 жорық аты бекітіліп 
беріліп отырған сарбаздар шайқас ҥстінде ҿз аттары ҿлсе, жараланса, зорықса оларды жоғарыда айтқан қызмет 
қарамағындағы арнайы желіде сақадай сай тҧратын ҿзге жорық аттарымен жедел ауыстырып, майдан 
алаңыңдағы ҿз ҧрысын жалғастыра беруге тиіс болған. Ал қосымша қару мен ҧрыс аттарын ҿзіміз айтып 
отырған ҽскери қызмет ҽр тҥрлі жағдайда ҿтетін шайқастың атыс-шабыс амалдары мен ҽдіс-тҽсілдерін жетік 
менгерген, шалт қимылдайтын жекелеген сарбаздар арқылы жауынгерлерге дер кезінде жеткізіп тҧрған.
1729 жылы Балқаш кҿлінің оңтҥстік беткейінде Ҽбілқайыр хан бастаған қазақ жастары жау қолын 
талқандайды. Осы жорықта Сҽңкібай бабамыздың батырдығы туралы ел аузында мынадай аңыз ҽңгіме 
айтылады: «Сол кезде Сҽңкібай бабамыз 42 жаста болатын. Оған Орданы қорғау тапсырылды. Тҥн ортасы
ауа Ҽбілқайыр хан қалғып кеткен екен, «Аттан, Аттан! Жау келіп қалды!»,- деген ҥрейлі дауыстан атып 
тҧрады. Есік алдына кҿлденең тартқан атына қарғып мінеді де, «Есет батыр, ҿз мыңдығыңмен жауға қарсы 
аттан! Сҽңкібай батыр, сен жасағыңмен Орданы қауіпсіз жерге орналастыр! Ордаға ие болу сенің міндетің!»,- 
деп атына қамшы салады. 
Сҽңкібай батыр жасағы қарсы келіп он шақты шаншып тастап, Ҽбілқайыр ханның Орданы ҿзеннің батыс
жағына кҿшір деген тапсырмасына кіріседі. Бірақ ол жақ сор батпақты жҽне ашық алаңқай болатын. Қаптаған 
жаудың ҧрандаған дауысы қҧлақ жарады. Қалың қамыс ішінен жол тауып болар емес. Сол кезде Сҽңкібай
батыр Орданы алып шығудың лажын келтіре алмай қатты сасады. Ҽбден қысылған ол атынан қарғып 
тҥсіп,қҧбылаға қарап, қол жайып: «Иҽ,аруақ ,бабаларым, жар бола кҿр! Қырық Шілтен аруақ ҿзін қолда!», - деп
атына қарғып мініп, жасағына жол кҿрсете отырып, қалың қамыс ішіне сҧғына кіреді. Ақсақалды ҽулие қалай
сілтесе, солай қарай жҥреді. Ҽйтеуір, таң ата қалың қамыстың арасында,айналасын су қоршаған ҥлкен 
алаңқайдан бір-ақ шығады. Сол жерге Орданы орналастырып, оны кҥзету ҥшін қарауыл қойып, Сҽңкібай 
батыр жасағымен қайта шайқасқа тҥседі. Кешегі батырлар кеңесінде ойласқан шешімдері сҽтті болып , жауды 
тас – талқан етіп жеңіп шығады.
Ҽбілқайыр тҥнгі ҧрыс қорытындысын шығара отыры,Сҽңкібайдың Орданы қауіпсіз жерге 
орналастырғанына ризашылық білдіреді. Онда ішіндегі адамдар Сҽңкібайдың тапқырлығына, қараңғыда жол 
тапқанына, ақ сақалды қарияның жол сілтеп саңқылддап айтқандарын естігендеріне алғыс сезімдерін білдіреді.
Бҧл тосын жағдайды білген Ҽбілқайыр «Иҽ,Сҽңкібай онда сен айсыз тҥнде, нҿсерлі жаңбырда, қалың қамыс
ішінде адаспай жҥретін Қыдыр ата жол кҿрсететін Кіші жҥздің аруақты кҿріпкелі, Қыдыр кҿрген киелі батыр 
болдың ғой! Бҧдан былай сені «Қыдыр кҿрген Сҽңкібай батыр атайық »,-депті. 
Мырзағҧл би Шыманҧлы Кіші жҥзде болған бір дауда бабамыздың Қыдыр кҿргендігін мақтан тҧтып: 
«Хан болған Ҽзберген, Қалдыбайым бар, ҧранға шыққан Бақтыбайым бар, ҥш жҥз жылды болжаған Мҿңке 
ҽулием бар, Қыдырды ҥш кҿрген Сҽңкібайым бар. Тҿрт қҧбылам тең емес пе!» - деп уҽж айтқан болатын. 
1738 жылы Ҽбілқайыр ханның қарауындағы ықпалды қазақтар Ресей елшісі А.И.Тевкелевке екінші рет ант 
бергенде Арал батыр қол қоймаған. Сірҽ, Есет батыр, Ҽжібай би, Арал батырлар: «Орысқа басыбайлы қҧл 
болмайық! Сауда-саттық жасап, тату кҿршілік қатынасқа қарсылық жоқ!» деген пікірге ҧқсайды. 
Ҽбілқайыр хан Барақтың қолымен ҿлтірілуі кезінде батыс қазақтарының сорпа бетіне шығарлары 
ханды жерлеуге, онан соң,оның асына, садақасына қатысады. Сондай қапылыс, ҧрымтал сҽтті аңдыған Еділ 
бойының қалмақтары жансыздары арқылы Кіші жҥздің атақты биінің ауылын шабудың ыңғайлы кҥнін кҥтіп 
жҥрді. Сірҽ, бҧл оқиға 1749 жылы болған сияқты. Ҿйткені,Ҽжібай мен Есет жҽне Сҽңкібай, Шотан сияқты ылғи 
батыр, шонжарлар елде жоқта сҽуір айында бір қырғын болады.Оны халық «Қалмақ қырған» деп атап кеткен. 
Бҧл оқиғаның болған жері қазіргі Темір ауданының Кейкібас қырқасының астында,Ойыл ҿзенінің аңғарында, 
Қонжар, Қалмаққырған темір жол бекеттерінің маңында,қазіргі бекет «Қалмаққырған» деп толық мағынасымен 
аталады.
Жазушы Мҽди Айымбетов «Дҥние- керуен» атты деректі романында: «Ҽлімнің Назар тайпасының атақты 
биі, ҽрі тҿрт тҥлік малы мыңғырған, Жем-Сағыз ҿңірінің айтулы елінің айтулы тҧлғасы Сҽңкібай Ҽбілқайыр 
хан ҿз маңына жақын ҧстаған адамдардың бірі болды. Батыстан тҿнген орыстың ҿктемшіл басқыншылығынан 
қорғап, Еділ мен Жайыққа ауыз салғысы келеген қҧба қалмақ пен башқҧрттардың қантҿгіс шабуылын сан рет 
тойтарып, ҿз халқын қанатының астына алған айбарлы да ақылды хан Сҽңкібайдың байлығынан гҿрі, ҿзінің ел-
жҧртының алдындағы абырой-беделі, ақыл-парасатымен, нҧсқалы сҿзімен халыққа сыйлы болған қадір-
қасиетін бағалай білді. Сҽңкібай батыр да ханның ҿзіне деген шынайы ықыласын тҥсініп, ҽрдайым оны 

115 
қҧрметтеп, қолдап отырды. Қысылтаяң жағдайларда ҿз руының қарулы, қайратты жігіттерінен қол жинап, ел 
шетіне келген дҧшпанға қарсы хан сарбаздарымен бірге бел шешіп талай мҽрте шайқасты...»-деп жазды.
Ҽрі батыр, ҽрі би, сайыпқыран Сҽңкібай Назарҧлының ҿзінен кейінгі ҧрпақтары да қазақ халқының басына 
тҥскен қиын-қыстау кезеңдерде ерлігімен, елдігімен танылып, кҥні бҥгінге дейін бабасы кҿтерген Намыс Туын 
қолдан тҥсірмей келе жатқандығы кҿпшілікке мҽлім. Оған Кіші Жҥздін соңғы ханы Жҽнгірмен жауласуы 
салдарынан Ордадан кетуге мҽжбҥр болып «бҥлікшіл» атанған Исатай Таймановтын сонау XIX бике 
ойпатында» жайылыста жҥрген ғасырдын 30-шы жылдарының Исатай Таймановтын сонау XIX ғасырдын 30-
шы жылдарының бірінде 15 жолдасымен (ішінде Махамбетте бар) Назарлар елінде жасырынып жҥргендігі, 
Жем ҿзеніне жақын Оймауыттағы қонысында отырған Назардың арқа тірек батыры.аузы дуалы биі, Сҽңкібай 
Назарҧлының тҿл немересі Жҥсіп батыр Қҧланҧлы атасы Сҽңкібайдын дҽстҥр-дағдысымен Жайық елінен 
тарығып келген ерлерді жатсынбай тҿрден орын ҧсынып, бастарына ҥй тіктіріп, ортадан соғым шығарып қарсы 
алғандығы, батырды қуып келген Баймағамбет сҥлтанның шабармандарын «Келсе, ҥстап береміз» деген жалған 
уҽдемен шығарып салып, Исатайды осы жолы да тҥтқындықтан аман сақтап қалғандығы, сол жылдың қысында 
Исатай серіктерімен Назарлардың ауылын ҿз ауылындай жайлап жатқандығы, ҿзі мырза, ҿзі би, ауыл ағасы 
Жҥсіп Қҥланҥлының, басқа жақсылықтарын айтпағанның ҿзінде, Исатай батыр қайтар кезде «Алдағы 
шайқастарыңа қажет» деп ҿзінің Назар елінен бес қаруы сай 500 сарбаздын тҧратын жасақ сайлап бергендігі 
нақты мысал бола алады. 
Кҽнігі қазақ жылқысы мен еділдік қалмақ жылқысын будандастырғанынан шыққан. Сҽңкібайдын 
«Барыс ала Ақтабан» атты айғырынан батыс ҿңірінде кҥні бҥгінге дейін кездесетін теңбіл ала жылқылар 
ҿрбіген. Ал, «Барыс ала Ақтабанның» басқа айғырлардан айырмашылығы қазанаттық қасиеттеріне қоса 
кісінегенде даусының алысқа естілетіндігінде, қҧлағының қысқалығы мен шҥйдесінің шығыңқылығында, 
тҧяғының қалыңдығында болса керек ел ауызындағы аңыз бойынша. Ҽлгі айғыр «Сҽңкібай жалында» тҧрып 
кісінеген шақта «Кҥлдір тақыры», «Кҿрсай», «Жанбике ойпатында» жайылыста жҥрген жылқы біткен ҽп-сҽтте 
Жем бойы- на жинала қалып ҿзен суын мейірлене ішкен уақытта Сҽңкібай батырдың «Мақпал торы» атты 
айғыры ғана «Барыс ала Ақтабанның» кісінеген дауысына пысқырмай, ҿз ҥйірімен басқа жаққа бҥра тартып, 
Ақбота биігінің тҿменгі жағындағы суы мол қайнар бҥлақтағы суаттан шҿл қандырады екен.
Сҽңкібай Назарҧлы – Би. Би болғанда, тура сҿзден таймаған ҽділ би болғандығы бҥгінге дейін халық 
жадында сақталған. Бҧл орай да, Сҽңкібай бидің ҽрқашан ҽділ тҿрелік айтып, дау-шарлардың шешуде Ҽйтеке 
би мен Ҽжібай би салған ҽділдіктің ақ жолымен жҥргендігін, олардың ҧстанымын ҿзінің қазылық-тҿрешілік 
қызметінде барлық кезде жетекшілікке алып отыратындығын, шешендік сҿзбен айтсақ, Сҽңкі баба ҿзі ел ағасы 
атанған кезеңдерінде «Туғанды би болмай, тура би» қалпында ғҧмыр кешіп, ҿмірден ҿткендігін ризашылықпен 
айтуымыз керек. 
Сҽңкібай бабаның билікке араласуы туралы айтсақ. «Бір жолы Сҽңкібай батыр нҿкерлерімен кҥні бойы жол 
жҥріп келе жатып бір ауылға ат басын тірейді. Жолаушылар жолыққан бір адамнан сҧрастырып кҿрсе, бҧл 
екі ел арасындағы ҧзаққа созылған егеске бітім айтылатын жиын екен. Жҽне де арнайы тігілген ҥйде Ҽжібай 
би де, бар екенін естейді. Аттарынан тҥсіп, ҥсті-бастарын қағынған жолдастарына Сҽңкібай: «Биге сҽлемдесіп 
шығайын» деп ҥйге кіреді. Ҽжібай би есіктен кіріп келе жатқан Сҽңкібайды кҿре сала: «О,Сҽңкібай би келді, 
сапарың ақ жолтай болғай. Жоғары шық»- деп қолын алып амандасқан соң,оған оң тізесінен орын ҧсынады. Ҥй 
толы ақсақалдарға біраз бағдарлай кҿз жібріп алған Ҽжібай оларға кҿтеріңкі ҥнмен: «Мына келген кісі – шекті 
Назар Сҽңкібай деген би. Бҥгінгі жер дауының барлық шешіміне, бітіміне сол иелік етсін». – дейді. Сонымен
танымайтын қалың жҧрт алдында, кҿп жылдан бері шешілмей келе жатқан жер-су дауын шешіп береді. Оның 
қара қылды қақ жарған ҽділ билігіне, Ҽжібай би де риза болады. Содан былай Ҽжібай би ҥлкен дау-дамайды 
шешетін жиындарда оң тізесіне Сҽңкібай биді отырғызып, ақыл-кеңес қҧра отырып, шешім жолын айтатын 
болған». Бҧл –ел аузындағы ҽңгіме. 
Атақты 
Ҽйтеке 
биден 
кейін 
кейін 
Кіші 
жҥзде 
ҥлкен 
билікке 
араласқан 
Ҽжібайдың 
нҿкері,пікірлесі,замандасы,тірегі,ақыл кеңесшісі болған Сҽңкібай бидің,батырдың есімін қазіргі ҧрпақтардың 
ойына,есіне салып қастерлеу парасатты,білімді,терең ойлы,ел жандызиялы қауымның ҥлкен парызы.Бізге 
белгіліболған тарихи-аңыз,мҽліметтерген қарсы,асыл бабамыздың, «Ерлер-елдің айнасы», «Батыры қандай 
болса,халқының рухы сондай болады», «Елін сҥйгеннің еңсесі биік», «Жақсының жақсылығын айт нҧры 
тасысын», «Кҥн ортақ,ай-ортақ,жақсы-ортақ», «ҧлылықты тани білу мен оған табына білудің ҿзі-ҧлылық» деген 
қағидаларды басшылыққа ала отырып,тарихшы Мҧхамед Хайдар Дулатидың «Ҧлыны ҧлы тҧту ҧлылық» деген 
сҿзін ескеріп,оның атын бҧқара халыққа таныту ҥлкен абыройлы іс.Тарихи тҧлға Сҽңкібай ҿз замандастарының 
ортасында кҿрнекті билікке ие болды. Ойымызды қорыта келе жеке тарихи тҧлғалардың ҿмірін білу арқылы 

116 
.тарихымызды терең білуімізге кҥмҽн жоқ,жҽне осындай адамдардың ісі жастарға ҽрқашан ҥлгі ҿнеге болары 
сҿзсіз,рухани азық. «Ҿлі риза болмай,тірі байымайды» деген халқымызда аталы сҿз бар. Ҽрине,ҽңгіме баюда 
емес, қазірде қҧдайға шҥкір, аруақты бабаларға қҧран бағыштап, арнап ас беріп,басына кесене тҧрғызып, еске 
алатын уақытқа ие болдық. Ол ҿлінің бҧл дҥниеде жоқтаушысы ,иманын тілеушісі,соңында қалған жақын-
жуық, тума-туыстары,ағайындары,кҿзі ашық,кҿңілі ояу ҧрпақтарының бар екендігінің белгісі. Ата-
бабаларымыздың, тарихи тҧлғалардың рухын силау,қҧрметтеу,тірі жҥрген адамдардың ардақты парызы. Дҥние 
салған ата-бабаларымыздың мҽңгілік қонысына барып,бас июден артық қандай адамгершілік болмақ. Мҧхамбет 
пайғамбардың 472 хадисінде былай делінген. «Ей пенделер ғадыл қалмайық! Мейлі карі,мейлің жас, мейлің 
ҽйел, мейлің еркек, мейлің надан, мейлің білгір, мейлің бай, мейлің кедей, мейлің ауру, мейлің сау болыңдар , 
бҽрібір жерден жаратылған сорлылар, жерге қайта кіресіңдер. Одан қҧтылудың еш лажы болмас.Сондықтан да 
ол дҥниенің шамшырағы-иманды болу жағын қарастырыңдар. Ата-анаңды қҧрметпен сыйла, қызметіне даяр 
бол. Олар соған риза болмаса, онда, кҥнің қараң. Еткен еңбегің бос кетеді» - делінген. 
Қазақтың асыл Арыстарының бірі Сҽңкібай бабамыздың мҥрдесі қазіргі Темір ауданының орталығы 
Шҧбарқҧдық поселкесінен 17 шақырым жерде Кенжалы ҿзенінің бойында жерленген. Ҧлы Отан соғысынан 
кейін, елуінші жылдарды оның бейітіне ҧрпақтары – ағайынды Қашқын, Ҽбілбай Қҧрмашев, Оқас Балғазин 
ҥшеуі қҧлыптастан белгі қойды. Шежіре бойынша Сҽңкібай бабамыз Шекті тайпасынан ҿрбиді 117 жасында 
қайтыс болған. Адамзат баласы ҿз тарихын ҿзі жасайды. Ҧста бізімен, кҿсем ісімен, шешен сҿзімен, батыр 
ерлігімен, дана кемеңгерлігімен ел есінде қалады. Елдің ҿзі сҥйген ерлерін жадында сақтауы - асыл қасиеттерді 
бойына жинаған Сҽңкібай Назарҧлы сияқты біртуар арыстардың ҿміріне ғана қатысты жағдай ,сол арыстардың 
ерлігі,ерен еңбегіне байланысты кҿпшілік тарапынан кҿрсетілетін қурмет белгісі. Ҿздерін халықтың ҽрқашан 
мақтанышпен айтатын ардақты ҧлдары дҽрежесіне жеткізген арыс-азаматтардың біте қайнасқан ҿмірі, тағдыр-
талайы туралы тек ауызша немесе жазбаша тарих қана емес, бір кездерде олар туып-ҿскен атамекен мен олар 
жайлаған жер-су аттары да мол дерек берері сҿзсіз. 

жүктеу/скачать 3,83 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: