Дәрістің мазмұны Қатынас туралы түсінік

Дәрістің мазмұны

1. Қатынас туралы түсінік.

2. 
   Коммуникативтік қарым-қатынас.
   
3. 
   Интерактивті (өзара ықылас-ынта) қарым-қатынас
   
4. 
   Персептивті қарым-қатынас.
   

Тұлғааралық коммуникацияның ерекшеліктері:

Кері байланыс, коммуникациялық кедергі, коммуникациялық ықпал, сөздік, бейсөздік деңгейлер.

Қарым-қатынас барысында ақпарат бір адамнан екінші адамға жай ғана берілмейді, алмасады. Ақпарат берушіні – коммуникатор, ақпарат алушыны – рецепиент деп атайды. Қарым-қатынастағы ақпарат алысудың негізгі мақсаты – белгілі мәселенің жалпы мағынасын анықтау, ортақ көзқарасты белгілеу және келісімге келу. Осы қызметті жүзеге асыру үшін тұлғааралық кері байланыс механизмі қызмет етеді. Бұл механизмнің мәні – тұлғааралық коммуникацияда ақпарат алмасу екі есе көбейеді. Коммуникатордан рецепиентке өткен ақпараттың ішкі мағынасымен қатар, рецепиент коммуникатордың ақпаратына, оның тәртібіне қалай қарайтыны, бағалайтыны жөнінде мәліметтер береді. Кері байланыс – коммуникатор әрекетіне рецепиенттің реакциясы туралы берілетін ақпарат.

Кері байланыс түрлері: тікелей және жанама.

Тікелей кері байланыс кезінде рецепиенттің сөйлеушінің құқына реакциясы ашық түрде көрініс табады. Мысалы, сенің айтып тұрған нәрсең маған ұнамайды, мен ештеңе түсініп тұрған жоқпын. Ол - кейде қуаныш, ыза, т.б. сезімдерді көрсететін ым-ишаралар.

Жанама кері байланыс кезінде психикалық ақпарат қарым-қатынас серігіне жасырын жеткізу жолы. Ол үшін риторикалық сұрақтар, кекетулер, қарым-қатынас серігі күтпеген реакциялар, т.б.

2. Коммуникациялық кедергі қатынас серіктері арасында дұрыс ақпарат беру жолындағы психологиялық тосқауылдар. Кедергі пайда болған кезде ақпараттың алғашқы мәні өзгереді немесе рецепиентке мүлдем жетпей қалады. Түрлері:

1. Түсініспеушілік кедергісі

2. Әлеуметтік-мәдени айырмашылықтар

3. Қатынас кедергісі

Түсініспеушілік кедергісінің түрлері: фонетикалық, семантикалық, стильдік, логикалық.

Фонетикалық кедергі – адамдар әртүрлі тілде немесе сақауланып сөйлегенде пайда болады. Сөйлеушінің сөзі тез, жаңылтпаш, қажетсіз сөздерге толы болғанда пайда болады. Оңтүстікте сым, бізде шалбар.

Семантикалық кедергі – жаргон мәселесімен тығыз байланысты. Қаым-қатынасқа қатысушының өзіндік шағын мәдениетінде ұғымдар мен құбылыстардың ерекше мән-мағынасы болады.

Стильдік кедергі – тұлғааралық коммуникацияны нәтижесіз, тиімсіз ететін кедергінің бірі. Стильдік кедергі – коммуникатор мен рецепиенттің тілдік стильдері бір-біріне немесе тілдің стилі қарым-қатынас жағдайына, рецепиенттің көңіл-күйіне сәйкес келмеуінен туындайды. Мысалы, қайғырып немесе қуанып тұрған адамға бір ақпаратты түрліше жеткізген дұрыс. Коммуникатор неғұрлым сезімтал болса, соғұрлым оның ақпараты рецепиентке дұрыс дәрежеде жетеді.

Логикалық кедергі – сөйлеуші мен тыңдаушының қабылдау логикасы, дәлелдеу жүйесі әртүрлі болғанда пайда болады. Мысалы, ерлер мен әйелдер логикасы, басшылар мен бағыныштылар логикасы.

Әлеуметтік- мәдени айырмашылықтар кедергісі - әлеуметтік, саяси, діни көзқарастарға, жынысына, жасына, мамандығына байланысты болады. Мысалы, тыңдаушы жасы және әлеуметтік статусы жоғары адамның сөзін ешқандай кедергісіз қабылдаса, жасы кіші немесе беделі төмен адамның сөзін елемеуі мүмкін.

Қатынас кедергісі – коммуникаторды жақтырмайтындықтан, оның мәлімдемесін қарсы қабылдау, сенімсіздік сезімін туғызатын коммуникатордың сөзіне күдікпен қарау.

3. Коммуникациялық ықпалдау шарттарымен түрлерін талдасақ, оның екі типін анықтаймыз. Коммуникатордың рецепиентке жасаған әсерінің құралдарына орай әміршіл, диалогтық коммуникация типтеріне бөлінеді.

Әміршіл ықпал етуде «жоғарыдан төменге ұстанымы», диалогтыда «тепе-тең» ұстанымы жүзеге асады. «Жоғарыдан төменге» ұстанымында

Коммуникатор үшін рецепиент тек бағынышты болып, еріксіз тыңдап, коммуникатор сөзін сынсыз қабылдауы керек. Диалог кезінде коммуникатор өзіндік ой-пікірлерін жасырмайды. Текст мазмұны тыңдаушыға бейімделіп, дискуссиялық сипатта болады. Әміршіл ықпалда коммуникатордың қимылдары, ым-ишаралары тыңдаушыларды басуға, бағындыруға арналады: мінбелерде сөйлеу, жұдырық және сұқ саусақтарды жабық позада ұстау.

4. Қарым-қатынас барысында тұлғааралық коммуникация екі деңгейлі құрылымда болады: сөздік деңгей, бейсөздік деңгей.

Сөздік деңгейде ақпарат алысу құралдары – сөз, тіл. Бейсөздік деңгейде сөзден басқа коммуникация құралдары.

Сөз қарым-қатынас құралы ретінде біріншіден, ақпарат көзі, екіншіден, тыңдаушыға әсер ету амалы.

Сөздік қарым-қатынас құралына мыналыр жатады:

1. Сөздің мағынасы және мәні. Сөздік деңгейдегі ең маңыздысы – сөздердің нақты болуы, дәлдігі және дыбыстарды, сөздерді дұрыс айту, интонациясы.

2. Сөздік-белгілік құбылыстар: сөздің темпі (шапшаң, орташа, жай), ритмі, тембрі, дикциясы.

Сөз – адамзаттың қарым-қатынас құралы, оның негізгі элементі. Сөз ойлы да, мәнерлі болуы тиіс. Әйтпесе, ол мақсатына жете алмайды. Сөздің мәнерлілігі дегеніміз- адамның сөйлеу кезіндегі эмоциялық қалпын білдіре алуы, әрбір сөйлемді өзінің сазымен айта алуы. Зерттеулер көрсеткендей, коммуникация кезінде сөз – 7%, дыбыс интонациясы – 38%, вербальды емес қарым-қатынас – 53% әсер етеді.

№7 дәріс

Тақырып: Ұжым.

Дәрістің мазмұны

1. Топтар туралы түсінік

3. Ұжым топтың ең жоғары түрі.

1. Топ – бұл үш немесе одан да көп адамдардың бірлігі, олар өзара әрекет ұйымдастырып, бір-біріне әсер етеді. Олар біріге отырып, жалпы міндетті шешеді. Мыс., лифтпен көтеріліп келе жатқан адамдар тобы іскерлік топ болып есептелмейді. Егер лифт этаждар ортасында тұрып қалса, лифтті жұмыс істету үшін адамдар белгілі бір әрекеттерді жүзеге асыра бастайды, сол кезде ол іскерлік топқа айналады.

Тиімді іскерлік топта анық мақсат болады, топ құрамына әр түрлі түлғалық қасиеттері бар адамдар, білімдері мен практикалық іскерліктері, көзқарастары қалыптасқан адамдар кіреді. Егер мақсат талқыланып отырса, онда мақсат түсініктірек және топ мүшелерінің жалпы мақсатқа жетуге деген қызығушылығы жоғары болады. Мақсат нақты, жүйелі, жеткілікті дәрежеде күрделі, нәтижелі болатын болса, жетістікке жетуге деген сенім жоғары болады.

Нақты мақсат – іс-әрекеті сипатталған және нәтижесін өлшеуге болатын анық құрылған міндет.

Жүйелі мақсат – бір-бірін толықтыратын мақсаттар тізбегі, бір мақсат екінші мақсатқа кедергі келтірмейді.

Жеткілікті дәрежеде күрделі мақсат – топтың жалпы күші мен төзімділігін талап ететін және үлкен шыдамдылықты қажет ететін мақсаттар жүйесі.

Нәтижелі мақсат – топ мүшелерінің жетістікке жету жолындағы қызығушылықтарын қанағаттандыратын жәнемағыналы болып табылатын мақсаттар.

Топ құрамына байланысты гетерогенді, гомогенді топ деп бөледі. Гомогенді топ – барлық топ мүшелерінің жалпы өзара ұқсастықтары бар топ(бухгалтерлікте оқитын 7 қыз бала). Керісінше, гетерогенді топ – бұл әр түрлі жыныстағы, жастағы, әр түрлі ұстанымдары мен қызығушылықтары бар адамдардан құрылған топ (әр түрлі колледжде оқитын жігттер мен қыздар).

Тиімді топ әр түрлі білімдері мен тәжірибелері қалыптасқан адамдардан тұрады. Гомогенді топтың қатысушылары – бірдей білімдер жүйесін меңгергендіктен мәселеге бір көзқарас жүйесінен қарайды. Гетерогенді топ мүшелері әртүрлі ақпараты меңгерген, әр түрлі көзқарастары мен құндылықтары бар.

Бірігушілік (сплоченность) – бұл жалпы мақсатқа жету жолындағы топ мүшелерінің өзара әрекеттесу деңгейі. Жоғары дәрежеде қалыптасқан топ мүшелері бір-бірін құрметтейді, үлкен жетістіктерге жетеді. Көптеген зерттеулер көрсеткендей бірігушіліктің дамуына көптеген факторлар әсер етеді.

1. 
   Топ мақсатының тартымдылығы, яғни мақсат топ мүшелерінің қызығушылығын оятатындай болуы қажет.
   
2. 
   Өз бетімен мүшелікке ену, яғни адамдар топқа кіруді өзі еркін таңдау жасау қажет.
   
3. 
   Өзінің пікірін еркін білдіруі керек.
   
4. 
   Жетістікті түсіну, топ әрбір мақсатқа жеткен сайын жеңісін түсінеді, олар өздерінің құрметті екенін түсінген сайын топтың бірлігі күшейе түседі.
   

Ережелер дегеніміз – бұл топ мүшелерінің күтілген міндетке сай өздерін ұстау деңгейі, осы ережелерге топ мүшелері бағынуы қажет.

Жағдайлар. Топ нәтижелі жұмыс жасау үшін жағымды жұмыс ортасы қалыптасуы қажет. Жұмыс істеу орнында қалыпты температура болып, жиһаздар дұрыс орналастырылып, топқа қажетті ресурстар болуы керек.

Топтардың даму кезеңдері.

Әдетте топтар даму кезеңдерінен өтеді. Бұл кезеңдерді Токманның моделі анықтайды.

1-кезең. Қалыптасу – адамдардың өздерін топпен сәйкестендіру үшін топтың оларды қабылдап, бағалауы жүретін дамудың алғашқы кезеңі.

2-кезең. «Шторм»- нәтижесінде топтың өз мақсатын анықтап, әр мүшесінің топтық билікте қандай орын алатыны көрінетін топтық даму кезеңі. Топ альтернативті идеяларды, пікірлерді қарастырады.

3-кезең. Ережелерді өңдеу – бұл конфликтіні шешуге байланысты топтың өз мінез-құлықтарын бекіту кезеңі.

4-кезең. Тапсырмаларды орындау – топ мүшелерінің білім, білік және қабілеттерінің мақсатқа сәтті жетуі үшін және кедергілерді жеңу үшін бірігу кезеңі. Әр кезеңде топтар өз мақсатына жетуге ұмтылады.

5-кезең. Жабылу - әр мүшесінің топта қалыптасқан жеке өзара қарым-қатынастарын қалай аяқтаудың, өздерінің не істегенін және не шешкенін анықтау кезеңі.

Топ мүшелерінің орындайтын рольдері, олардың тұлғалық ерекшеліктеріне және топтың қажеттіліктері мен талаптарына байланысты рольдердің маңызды төрт түрі бар:

I. Қойылған міндетті шешуді қамтамасыз ететін рольдер дегеніміз – топтың қойылған мақсатқа сәйкес жетістікке жетуде тікелей көмектесетін мінез-құлықтың арнайы мүмкіндіктері.

1. Ақпаратты айтушы – пікірлесуге жаңа материалды ұсынушы адам.

Олар топпен өз білімдерін бөліседі.

2. Ақпаратты қабылдаушы – топ алдындағы мәселелерді шешуде басқа адамдардың пікірлері мен ойларын қабылдауы.

3. «Талдаушы» - пікірлесу барысында топ мүшелерінің аргументтерін келтіреді.

II. Қолдаушы рольдер – конфликтілік жағдайларды шешудің тиімділік деңгейі мен топтың бірігушілігі, топ мүшелерінің жақсы қарым-қатынасы мен топтың дамуын қамтамасыз ететін мінез-құлықтың арнайы мүмкіндігі.

1. «Жақтаушы» - басқа топ мүшелерінің пікірін мақұлдайтын адам. Барлық топ мүшелері жалпы істе өздерінің вербальді және вербальді емес мінез-құлқын көрсетеді. Жақтаушы күлімсірейді, басын шұлғиды немесе басын шайқайды.

2. Шаршаудан арылтушы – топтағы адамдардың стресстік күйін немесе шаршу деңгейін арылтатын адам және топ жұмысын ынталандырады. Бұл адамдар әзілдейді, көңілді оқиғалар айтады. Осы жағдайлар топ мүшелері күйін арттырады. Бұл рольдегі адам міндетті шешу барысында адамдардың зейінін басқа жаққа аударады.

3. «Үйлестіруші» - бұл адамнан топтық дискуссияда топ мүшелерінің арасында пайда болған конфликтілерді жеңуге тырысады.

4. «Аудармашы» - топ мүшелерінің гендерлік, мәдени, әлеуметтік бағдарлануының өзгерістерімен танысатын адам және топ мүшелерінің бір-бірін түсіну іскерлігін дамытады. «Аудармашы» қатысушылары әртүрлі ұлт өкілдерінен тұратын топ ішіндегі қарым-қатынасты реттейді.

III. Процедуралық рольдер дегеніміз – топқа мәселені шешуге көмектесетін арнайы мінез-құлық мүмкіндігі.

1. «Диспетчер» - топ әрекеттерін бақылайды және күн тәртібін құруға көмектеседі.

2. «Сақтаушы» - әңгіме барысын басқарады, әрбір топ мүшесінің қатысу кезіндегі тең мүмкіндіктерін қарастырады.

3. «Протоколшы» - топ қабылдаған шешімді жазып отыратын адам.

IV. Эгоцентрлік рольдер - өзінің тұлғалық қажеттіліктері мен міндеттерін шешуде топ мүшелеріне зиян келтіре отырып көңіл аудартатын мінез-құлық мүмкіндіктері. Бұл рольдер топ жұмысының нәтижелілігін төмендетеді.

1. Агрессор – басқа топ мүшелерін сынай отырып, өзінің статусын көтеруге тырысады. Бұл іс оңға баспай жатқанда, басқа адамдардың тұлғалық қасиеттері мен статусын төмендетеді.

2. Әзілқой – ақымақтық көрсетіп, басқаларды ашуландыра отырып, өзіне көңіл аударғанды қалайды, барлық жағдайды әзілге айналдырады.

3. «Қатыспаушы» - өзінің проблемаларын топ есебінен шешетін адам, пікірталас немесе топ жұмысына қатыспайды.

4. «Монополист» - өзінің ақпаратты меңгергенін, топқа құнды екенін көрсету үшін, адамдарға әсер қалдыру үшін көп сөйлейді. Әлеуметтік роль дегеніміз – индивидтердің қоғамдық қатынастар жүйесіндегі оның белгілі бір жағдайы. Шындығында, әрбір индивид бір ғана рольді орындап қоймайды, әртүрлі әлеуметтік рольге ие: мысалы, ол бухгалтер, ана,жар, шахматшы болуы мүмкін. Адамға рольдер қатары туғаннан беріледі (мыс., ер адам немесе әйел адам), басқа рольдер өмір сүру барысында пайда болады. Әлеуметтік роль адамның іс-әрекеті мен мінез-құлқын нақты суреттеп бере алмайды. Бәрі индивидтің рольді қалай меңгергеніне, оның интернализациялануына байланысты. Интернализация дегеніміз – нақты рольді тасымалдаушының өзіндік психологиялық ерекшеліктері. Сондықтан қоғамдық қатынастар рольдік қатынастар жүйесіне кіреді.

Қарым-қатынастағы трансактілі анализ үш негізгі рольді бөліп көрсетеді. Бала, ата-ана, ересек адам. Бұлар бір күн ішінде бір-бірін ауыстырып, адам мінез-құлқында біреуі басым болады. Бала позициясында адам басқа адамға төменгі жағдайдан қарайды, келісуге дайын, сенімсіздік, қорғансыздық сезімі болады.

№ 8 дәріс

Тақырып: Ойлау.